Бурятские народные сказки. Бытовые.

Е. В. Баранниковагай юрэнхы редакцяар хэблэгдэбэ.

БУРЯАДАЙ НОМОЙ ХЭБЛЭЛ УЛААН-ҮДЭ 1981.

1. УЕНЭЭХЭА ЩШ VЕНСЭСЭН АБХАЙ.

Урданай үни үнгэрһэн сагта Үенээхэн үбгэн Үен сэсэн басагатайгаа һууна. Бод орогшо гүүтэй аад, хүллэхэ тэргэгүй байгаа. Нэгэтэ түлеэндэ гараха гээд, унагалха болоһон бод борогшо гүүгээ хүтлөөд Баадха баянда ошожо тэргынь эрэбэ. Баадха баян: — тэргээ үгэхэ аргамни үгы, тэрэмни унагалха болоһон юм, — гэнэ.

— Унагалаа хадань, унагайшни асараад үгүүжэм, — гээд, Баадха баян наадажа хэлэжэ пууна гээд, тэргыень хүллсюд тү-леэидэ гараба.

Ой соо түлеэ отолжо байхадань гүүниинь унагалба. Унагаа түншээгээд, гэртээ ерэбэ. Баян Баадхында тэргынь абааша үхэдэнь, тэрэнь унагыень тэргэкһээм гараа гээд буляашхнба. Унагаа гэршэ мэршэшьегүй буляагдгад, Шаажа номин хаак-да ошожо за аба.

Шаажа номин хаан: «Үглөедэр Баадха баянаа асараад ерэхэш», — гээд захирба.

ҮГлөөдэрынь ерэжэ, Баадха баян Шаажа номин хаанай үүдэнэй баруун эрхиндэнь, Үенээхэн үбгэн зүүн эрхнндэнь байна.

Шаажа номин хаан шэрүүн шарай шарайлжа, Баадха баянһаа:

— Тэргэшни хэзээ унагалааб? — гэжэ пураба.

— ҮСхэлдэр.

— Шинии гүүншни хэзээ унагалааб?

— ҮСхэлдэр, ойдо түлеэ сабшажа баихадамнн.

— Зэ, шагнагты! Дэлхэй дээрэ эгээл хурса юум? Номогон юум? Тарган юум? Знэ гурбан таабариие маргааша ойлг^лщ.

һВа хүнтиёЛ унагаа абаха, — гэжэ Шаажа номин хаан за|хирба, *

ҮЕнээхэн үбгэн Баадха баян хоёр гэр гэртээ хариба. Баадха баян бая ноёшуулаа суглуулаад: «Би хаан баабайнхиһаа ерэбэб. Хаан баабай намда гурбан таабари тааха гэжэ үгөм.

Эгээн хурса юум? Номогон юум? Тарган юум? Та hайдууд, намда хэлэжэ угыт». Тэдэнь хэлэнэ: «Хай, шинни мүнгэлүүл-һэн тонгор хотигоһоо хурса юумэ угы ха. Номогон юум? Хада: номогон гэхэдэ хамхарна, уһан номогон гэхэдэ үерлэнэ. Тайга номогон гэхэдэ шууяна, ташага улаан нарһан орбонгоороо ур-, балдам унана. Хай, шинни ехэ хү\буүнһээ номогон Хүн үгы ха. Л Тарган юум? — Оложо таажа ядаад, — хай, шинни сагаан че-хоонско гахайһаа тарган юумэ олдохогүй ха», — гэлсэнэ. Баад-ха баян ехэ хухижэ, бая ноёшуулаа хундэлжэ байхадаа: «АЙ| шудха, гэр сооһоон оложо орхихаад, айжа ябаа хаямби», — щ гэнэ. й.

ҮЕнээхэн үбгэн гэртээ орлиһоор ерэбэ. Үен сэсэн басага-нннн:

— Баабай, юундэ орлёобши? Унагаа абташхоО гүш? — гэжэ.

һУрахадань:

Унагаа абаагүйб. Тиигээд Шаажа номин хаан гурбаи таабари хэлэжэ угөө. Дэлхэйдэ юун хурсаб? Юун таргам? Юун номогом? — гэжэ.

— Эдеэлээд, унта! 'Ямар юумын панаан болообта, — гээд, эсэгэез унтуулба.

ҮГлөэниинь баабайгаа бодхоод, эдеэллээд: Зай, ошо, — гэ-бэ — Юун хурсаб? гэхэдэнь, хаанай хуули хурса гээрэй. Юун номогом? гэхэдэнь, унтахада нойр номогон гээрэй. Юун таргам гэхэдэнь, эдихэдэ үргэн дэлхэйн ногоон тарган гээрэй, — гэбэ. Үеиээхэн үбэгэн ошобо. Баадха баян уртажа ошоод, ба-руун эрхиндэнь энеэбхилжэ байна. Үенээхэн үбгэн\зүүн эрхин-дэнь орбойходожо зогсобо.

Хаан Баадха баянһаа: Зэ, таабариин тайлбари хэлэ, — гэнэ.

— Таабариинтнай тайлбарииень олооб. Өөрынгөө гэр соо-һоо олооб. Хурса юум? гэһэнтнай — минии мүнгэлүүлһэн тон-гор хотиго хурса. Номогон юум? гэһэнтнай — минии ехэ хү-буун номогон, түүнһээ номогон юумэ угы, Тарган юум? гэһэнт-най, минии сагаан чехоокско гахай тарган, тэрээнһээ тарган юумэ угы, — гэбэ.

ҮЕнээхэн үбгэнһөө:

— Зэ, ши юун гэжэ таабаш? — гэхэдэнь, Үенээхэн үбгэн:

— Хаба соохоноо Үен сэсэн басагатайгаа иижэ таабабди: Хурса юум? — Хаанай хуулиһаа хурса юумэ үгы. Номогон юум? — Унтахада нойр номогон. Тарган юум? — Эдихэдэ үргэи дэлхэйн ногоон тарган, ТэрээиЬээ тарган юумэ угы, — гэбэ.

Шаажа номин хаан:

— Зуб! — гэбэ.

Баадха баянда:

— Шинни тэргэннишни булуу унагалаа гү> Үгытэй хүя.

Шортоо муу ябахагүй юм, баян хүн булюута булхайлжа ябаха-

Гүй юм, — гээд Баадха баинние хара гэртэ хаашхаба.

— Зэ, Үенээхэн үбгэн! Маргааша үнэһэн аргамжа томоод,

Манайда ерээрэй, — гэбэ.

ҮЕнээхэн үбгэн гэртээ орлн орлиһоор ерэбэ. Үен сэсэн баса-га ни инь:

— Баабай юундэ орлёобши? Таабарииень буруу таагааб-

Дин?

—. ҮГы. Таабариин тайлба риие зүб гээ. Баадха баяниие буруу таагааш, буруу унагыень абааш гээд, хара гэртэ хааш-хёо. Намайе үглөө үнэһэн аргамжа томоод, тэрээнээ шэрэад.

Ерэхэш, — гээ.

— Баабай, ямар юумын һанаан болобош. Эдеэлээд, амар-жа унта, — гэбэ.

ҮЕн сэсэн абхай һүни coo солоомо унтангүй томобо. Хаа-найда хурэхэ багтай болоходонь, баабайгаа бодхожо эдеэллээд: Солоомон аргамжаяа шэрээд хаанайда ошо, — гэнэ. Хаа-нанда хурэхэ барагтань, аргамжынь үзүүр галдана. Тэрэиь дүрэ дүрэһөөр баабайнь гарта хүрэбэ. Тиигээд, Үенээхэн үбгэн:

— Хаан баабай! Аргамжаяа аба, — гэнэ. Хаан гаража ерээд, мүнгэн һорьбоороон дайраад үгэнэ. Үнэһэн аргамжа бу-тараад байна.

— Зэ, үнэһэн аргамжа томоод, асаржа шадааш. Маргааша дахин ерэхэш. Харгыгаар ерэхэгүйш, харгыгүй газараар ерэхэгүйш, ябагаар ерэхэгүйш, морёор ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Үдэрш ерэхэгүйш, һүниш ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Ерээд газаамниш байхагүйш, гэртэмниш байхагүйш, теэд ерээд бай-хаш, — гэбэ.

ҮЕнээхэн үбгэн орлн орлиһоор гэртээ ерэбэ. '.— Баабай, юундэ орлёобши?

— Ехэл айдуутай юумэ хэлэбэ, хаан баабай гээшэмнай.

Унаганһаашье һалахаһаан доротоод байнаб.

— Юун гэбэб?

— Маргааша ерэхэш гээ. Харгыгаар ерэхэгүйш, харгыгүй газараар ерэхэгүйш, ябагаар ерэхэгүйш, морёор ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Үдэрш ерэхэгүйш, һүниш ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Ерээд, газаамниш байхагүйш, гэртэмниш байхагүйш, теэд ерээд байхаш, — гээ.

— Ямар юумын һанаан болобош. Эдеэл, амар, унта, һүниин дунда баабайгаа һэрээжэ бодхооно.

— Тэхэ унуулаад, харгын далан дээгүүр ябахаш. Үглвөнн бүрүүлээр гэртэн ороод, боһого дээрэн гэшхээд, ерээб гээрэй, — гээд табиба.

ҮЕнээхэн үбгэн тэхэеэ унаад, хаанайда хүрээд, боһого дээ-

Рэнь байгаад, ерээб гэжэ хухирбэ.

— Юугаар ерээбши?

Танаида эээт.

Тэхэеэ унаад, харгын далан дээгүүр ерээб.

Хэды хэр болооб?

— Нара нарсаадүй, үүр хираалжа байна.

— Хаана байнаш?

— ҮүДэнэй боһого дээрэ байнам.

— Зэ, һайн! Тиигээд, гэртээ хари. Маргааша би ошохоб. Үен сэсэн абхайяа үхэрээ ii а а га ад, эльгэн тараг гүр байха гэжэ хэлээрэй, — гээд Үенээхэн үбгые харюулба.

Харижа ябахадаа: Үхэрһээ һүн гараха юм аал? — гэжэ гай-лажа, орлижо ябана. Гэртээ хүрээд, ушараа орлйжо, уйлажа һуугаад хэлэнэ.

Баабай, түбһэн юумэдэ һанаашэрхажа, орлижо яб'ахаш Эдеэлээд унта, — гэбэ.

Хойто үглөөниинь хаан ухарга морёор ерэбэ. Үен сэсэн абй хай харгын тооһо хараһаар, газаашаа гүйжэ гараад, солоогүй зунгааһа түүжэ байна. Хаан тэргэнһээн буугаад, эли харагша болоод, түлеэнэй хажууда ошоод, зунгааһа түүжэ һууһан баса^ ганһаа:

Ямар мэндээтэйгээр зунгааһа түүгээбши? — гэжэ һу-

Раба.

Баабаймни шүлэ эдеэ. — Бэһэтэй хүн шүлэ эдихэемаал?

ҮХэрһээ һүн гараха юумэ аал? — гэхэдэнь, хаан дуугай болоод, гэртэнь оробо. Үенээхэн үбгэн хэбтэнэ.

— Боһыш. Худа оролсоеыл, — гэнэ. Тиигээд энэ тэрые хэл-сэнэ. — Гурбан хоногоор болзор гаргажа, басага манайда хү-рэсэ хүргэжэ ошыт.

ҮЕнээхэн үбгэн гурба хоноһон хойно Үен сэсэн абхайгаа абаашшаа ошобо. Тиигээд Шаажа номин хаанайда долоо хо-носо домог зугаа, найма хоног соо найр зугаа, юһэн хоног соо ехэ зугаа хэжэ, арбадахи хоногтоо арай гэжэ тараба. Үенээ-хэн убгэн үе наһандаа иижэ зугаалаагүйе зугаалжа гэртээ хариба.

Нэгэтэ Шаажа номин хаан бодожо Харжа Минаа хүбүүгээ: «Моридоо эмээллэжэ агнахаа гарая», — гэбэ. Тиигээд хоюулаа моридоО унажа, номо һаадагаа ахажа гараба.

Нэгэ хэды ябаад: «Хүбүүн, хүбүүн, мориноо һүүл хүдэлгэ лаа, — гэнэ. Харжа Минаа хүбүүн моринһоон буугаад, мориноо һүүл хүдэлгэнэ. Тиихэдэнь: „Шудхажа хүбүүн боло! Мо-риной һүул худэлгэхэдөө иижэ хүдэлгэхэ юумэ аал?“ — гээд хүбүүгээ налина. Тиигээд, агнангүй гэртээ тэхэрижэ ерэбэ.

Шаажа номин хаан, бэрэеэ шага а бар доро 'ошоод, щагиа->

На.

— Яагаа нюдэнши нольбоһотойб? — гэжэ Үен сэсэн абхай.

Харжа Минаа үбгэнһеөн һурана.

— Баабаймни наляа.

— Юундэ наляаб?

— Мориноо һүүл хүдэлгэ гэхэдэн, моринһоок буугаад, мориноо һуүл хүдэлгэхэдэм, моримой һүүл иижэ хүдэлгэхэ юумэ.

Аал гээд наляа л даа.

— һЭ, багаар наляал. Морнной һүүл тиижэ хүдэлгэхэ юумэ.

Аал? Би байгаа һаан, бодохоёо болисош налиха һэм. Мориноо.

һүүЛ хүдэлгэ гэхэдэнь, морёо хатаргахадаш һүүлын хүдэлхэ һэмнай, — гэнэ. Хаан шагнаад, гэртээ оробо.

Хойто үглөөниин эсэгэнь: „Хүбүүн агная, моридоо эмээл-лэ“, — гэбэ. Тиигээд агнахаа гарана. Нэгэ хэды ябаад, Шаажа номин хаан: „Хүбүүн, мориноо һүүл хүдэлгэ“, — гэбэ. Хүбүүн морёо хатаргаба. Эсэгэн хүсэжэ ошоод: „Хүбүүн, түгэсэг дээрэ гал түлн“, — гэбэ. Хүбүүн моринһоо буугаад, түгэсэг дээрэ гал түлижэ оробо. Эсэгэнь баһа хүбүүгээ түгэсэг дээрэ гал иижэ түлихэ юумэ аал гэжэ налижа налижа гэртээ тэхэржэ ерэбэ. Харжа Минаа гэртээ ороходонь, Үен сэсэн хатаниин:

— Баһа юундэ орлибош? — гэнэ.

— Баабаймни наляа.

— Баһа ямар зэмэ хэбэш?

— Түгэсэг дээрэ гал түли гэхэдэнь, моринһоон буугаад, тү-гэсэг дээрэ гал носоожо байхадам, түгэсэг дээрэ гал иижэ тү-лихэ юумэ аал гээд наляа, — гэбэ.

— Ухэжэ убгэмни боло даа. Би ябаа лаан, бодохоёо боли* сошни налиха һэм. Баабайшни ялаагүй, мууса наляа. Үбэр-һөөн дааһа хүдэһөө гаргажа, тамхи аһааха гээ хаям. Тамхяа гаргаад, татаа хадашни, налихагүй байгаа, — гэнэ.

Шаажа номин хаан гэртээ орожо, Гэрэл гоохон хатандаа: Бп өөһэрөөншье сэсэм, бэрэмнайшье сэсэн. Шаажагай сэсэн хаанда ошожо сэсэ буляалдахамни, — гэнэ.

Шаажагай сэсэн хаан ехэ сэсэн, ехэ хатуу хуулитай юм. Ошоошон олон, тэхэрээшэн үгы юм гэжэ дуулагша һэм, — гээд Гэрэл гоохон хатаниинь хэлэнэ.

Шаажа номин хаан нуу туугүй намһаа сэсэн сэлдэр хаан байха аал? гэжэ түхөө түхөөржэ ябаба. Гурба хоножо хүрэбэ. Гурба һарада зугаална, ходо дутад гээд лэ байна. Гурбадахи хүүртээ тороод лэ байна. Дүрбэн ha pa болоод байхадаа, Шаажагай сэсэн хаан: энээхэн хабатай аад лэ, юундэ ерээбши гээд, Шаажа номин хаагаа тэргэнэй мөөрэй голһоо хүлеэд, унаад һууна. Унаа болоод хэбтэхэдээ:

— Зэ, Шаажагай сэсэн хаан, намай торгообош.!? Шамда алуулха болоод байнам. Хойто зондоо нэгэ хүүр үгэхэ һанаа-тайб.

— Юу хэлэхымш, хэлыштаа.

— Шаажа номин хаантнай, Шаажагай сэсэн хаае торгоо-гоо. Арбан салдат арадань, хорин салдат хойнонь хараад байна. Боро торгон подуушка дээрэ, ногоон торгон олбог дээрэ, хүхэ торгон хүнжэлөөр хушаад хэбтэнэ гэхэ. Урдаһаа ерэһэи уһа хойшонь хаяжа, 'хойноһоо ерэһэн уһа урайгшан хаяжа ерэхэ гэхэ. Гэртэхи гурбан зуун хонидой зуун табииеиь хан-шалаад, зуун табин хонииень хайшалаагүй асарха. Хоннд соом.

I яямлэһэн хоёр борлон ими юм. Нэгэ борохон хоыёо байра] дэзрээ алаха, нүгөөдынь газараа тэгнэжэ ябахадаа алаха гээрэй. Гэртээ үрөеһэн дойлогор үнеэн бни, үрөөһэн нюдэ похож азарга бни юм. Тэдэмнн юу ойлгохо һэм. Алтай барюултай хай-; ша бни юм, ара и тэрэмнн ойлгожо болохо. Ойлгоо хадаа хопн-доо туугаад ерэхэ.

Хэлэһэн хүүрынь хоёр элшэдтэ ойлгуулжа хэлээд, тэрэ эл* шэдээ Шаажа номин хаанай гэртэхиндэ эльгээбэ. Хоёр элшэд гэртэнь хүрээд, захяаень дууһан хэлэбэ. Гэрэл гоохон хатан Харжа Минаа хоёр уһа хаяжа, хони-. доо хайшалжа оробо. за пса барлагуудынь ямар хоёр борлон бариха бэлэй гэлдэн байна. Энэ үедэнь Үен сэсэн абхай ҮенэЯ хэв баабайгаа эрьежэ ошоһоноо ерэбэ. Хадам эхэ Харжа Мм-] наа хоёроо хараад гайхажа, юун болооб гэжэ пураба. Тэрэ. хоёрын энэ тэрэ сохижо эсэгынгээ захяае хэлэбэ. Бэрэнь хоёр, элшэдые урижа асараад, хүндэлжэ байгаад, ерэһэн удхыень^ дууһан һуража абаба. Тниһэн бэеэрээ хадам эхэ Харжа Минаа хоёроо дуудажа асараад хэлэбэ:

— Баабаймнай тороо хаям. Үрөөһэн эбэр дойлогор үнеэн, үрөөһэн нюдэ һохор азарга гэжэ та хоёроо хэлээ хаям. Алтай барюултай хайша гэжэ намай хэлээ. Тэргэнэй мөөртэ хүлёэ-тэй хэбтэнэ. Арба, хорин салдат гэһэниинь мөөрэй хуйһэн, Боро торгон подуушка, ногоон торгон олбог гэһэицинь хагданЬ ногоон/ хүхэ торгон хүнжэл гээшэнь огторгой үүлэн. Гурбан зуун хонин гээшэнь сэрэг суурнай хаям. Зуун табин хун номо һаадагтайгаа ерэхэ, нүгөө зуун табин хүниин хооһоор ерэхэ гээ. уһа хаяха гээшэн улад зондоо түргэн хэлэхэ гээ. Хоёр борлон гээшэнь энэ газаа байһан элшэд хаям, — гэжэ хэлэбэ.'.

ҮЕн сэсэн абхай түргэн сэрэг түхөөрөөд, дайда дээрээ нэгэ' злшые алаад, түргэн ябаба. Газараа тэгнээд, нүгөө элшыенвд алаба. Шаажагай сэсэн хаанайда хүрэхэдэнь, тэрэнь үшөө1 хорд гэхэ амитайхан Шаажа номин хаан дээрээ һуугаад, үшөо хүур буляалдажа һуугаа.

Баабайгаа уялгаһаан мулталжа бодхобо. Үен сэсэн абхай Шаажагай сэсэн хаае хаанашье хүргэнгүй торгоожо, хул га-рыен тэргэнэй мөөртэ хүлеэд, дээрэнь һуугаад: Иимэхэн хаба-тай аад, баабайемнай яахаа зобоогообши? — гэнэ.

— һАйн хүн боложо табииштаа, — гэжэ Шаажагай сэсэн хаан мүргэнэ. Табюулһан бэеэрээ: „һайд сэсэшүүл сэсэ буляалдажа илаһан аад, һаншагта хүндэ торооб, доронь орооб“, — гээд, хотоной хойнохи хара нуур уруу орожо үгы болошобо.

ҮЕн сэсэн абхай сэрэг суураа дахуулжа, баабайгаа абажа гэртээ ерэбэ. Гэртээ ерээд, хорото дайсанаа даража, хормоон-гоёо һобойдоо үлгэбэ. Хуушан сагнай тэхэрбэ, амар жаргал ерэбэ. Эртэ дайсанаа илажа, Ьомоёо һобойдоо үлгэбэ. Тиигээд, Шаажа номин хаан бэрэеэ шэрээдээ һуулгажа, ан һуужа аша-та бурхандаа түшэбэ.

2. СЭСЭН ХААНИ БЭРИ — ҮГЭЭТЭЙ ХҮҮНИ БАСАГАН.

Нэгэ хаан тэнэгшэг хүбуүтэй байгаа. Нэ-гэтэ модо руу агнажа ошоод, ерэжэ яба-

Хадаа хаан хүбүүндээ хэлэнэ: „Зай, шимни моринойнгоо һүүл хүдэлгыш даа“ — гэжэ. Хүбүүниин морннһоон гүйжэ буугаад, юу юугээ моринойнгоо һүүл хүдэлгөөб гэжэ энээ тэрээ руунь һабанана. Хаан моринһоон буужа, бүтүү наншаба. „Ши яа-гаабши, морини һүүл хүдэлгэхэ гээшэ замай дуу дуула гээ хамнайб“, — гээд мориндоо мордоод ябашана. Хойноһоонь хү-бүүн мориндоо мордожо баһал хатаргана. Тиижэ ябасараа модон тогоо тогооло гэжэ хэлэхэдэнь, хүбүүн морннһоон буужа, бүдүүн гэгшын модо унагаажа, тогоо тогоолжо захалба. Баһа тэндэнь» голдон хүрөод, боли гэжэ болюулаад, мориндоо мордобод.

Гэртээ ерэжэ, хаан төөбиидөө хэлэнэ:

— Хүбүүмнай уһан тулам тэнэг, юуш ойлгогкой, ехэ буруу юумэ түрээ, — гэнэ.

Төөбиинь: Хайша алахаан гүбдидээ, — гэнэ. — Харин нэгэ һайн бэри оложо үгөө, тиибэл ухаа оронгой яаха һэм, — гэнэ.

Хажуудань нэгэ үбгэн басагатаяа ажапуудаг байгаа. Тэрэ үбгэнэй басагаар бэри хэхэ гэжэ хаан шиидэбэ. Тиигээд хоёр. хүү хадагтай эльгээжэ үбгэнһөө һуруулна: «Үрэ бэеэ анда болгохомнай гу?» — гэнэ.

Хаани хүүды үбгэнэйдэ ерэхэдэ, как раз басаганиинь үгэй байшоо. Үбгэн басаганһаан һуруужаб даа гээд. хадагаар ерэ-һэн хүнуүдые бусааба. Басаганиинь ерэжэ, үбгэн басагандаа хуу зугаалба. Басаган бодожо узээд хэлэнэ: «Мининнгээ ту* лөө урсаар дүүрэн мал, малгайгаар дүүрэн алта үгэбэлтнаи үхэб гэжэ хэлээрэйш», — гэнэ.

Хойто удзрынь хаанн хадагшан ерэжэ, гар гарга барилсаад Һ ал аба д. Үбгэн урсаяа уһании ольторог дээрэ, намаатай наб-шатай газар дээрэ бариба.

Хааня хүлһэншэһы малаа гуугаад ерэхэдэ, тэрэ урсаяа үүдынь неэгээд, нүгөө үүдээрэнь гаргажа саашань ольторог. дээрэ нюужа байба. Хаанн малшад дасин дасин хэдэн дасин асаржа дуүргэнэгэй, тиихэдэнь убгэн болоо гэжэ өөрөө хэлэбэ.

Длтаа абахадаа малгайгаа оёбрые соолоод, ехэ нухэ мал-

Тажа тэрээн дээрээ малгайгаа табяад, алтаа хүүлэнэ, юрдеө дуүргэжэ ядабад. Ошоод лэ хаанайснһаан асарна, юумэ боло-ногуй. Дуургэжэ ядаад байнад. Тиихэдэнь убгэн болоо даа гэжэ болюулба. Тиигээд малаа тооложо узэхэдэнь, табан зуун толгой болошоод байна. Мүнгөө тооложо узэхэдэнь, табан мянга бол обо.

— Болоо даа, зуу хурэсэр эдихэ юумээ олобоб, — ^- гээд уси-буугээ хаанайда хүргэбэ.

Бэриингээ сэсэн ухаае туршахам гэжэ хаан ондоо хаанайда ошобо. Ошоод нүгөө хаандаа диилдээд, хубсаһаа тайлуул-жа хулюулээд, газаа хаягдашаба. Газаа хэбтэхэдээ, тэрэ сэсэн хаан гэртээ һэмээхэнээр бэшэнэ: «Битнай һайн ябанаб, хүхэ ногоон хунжэл доро, ногоон торгон дэбидхэр дээрэ хоёр селдаад һахюултай, эбэр шэбэрээр эдеэлжэ, алтан һайхан үл-хөөгөөр бэеэ оройжо ябанаб. Намда айлшаар ерыт. Ерэхэ-Дээ гурбан зуун эрьеэ урдаа туугаад, эбэртэ малаа урдаа туулсаад, эбэргүй малаа хойноо туугаад, муу улаан бухая а абаад, муу сагаагша үнеэем асараарайгты, алтан гэнжэтэй са-моварыем асараарайгты», — гэжэ бэшэнэ.

Бэшэгэй хурэжэ ерэхэдэ, хаанай баруун гарай ахамад тү-шэмэлнүүД уншаад, хаамнай һайн газар ябашоо гэжэ ехэ һү-сеэтэй. Хаанн мунхаг хүбүүн тзрээни дуулаад ехэл һүсеэтэй, ябахаяа тусеэрнэ, бэшэг сооси хэлээшээр. Ганса*хан бэри бо-лоһон үгээтэй хүүни басаган энээнии ондоогоор бодожо иигэжэ хэлэнэ: *Щг.

— Хүхэ ногоон дэбидхэр гээшэнь алтан дэлхэнмнай гээшэ. Хүхэ сэнтир торгон гээшэ огторгоймнай гэнэ. Эбэр шэбэрээр эдеэлиэб гэхэдээ хурайн дуһаагаар эдеэлнэб гэнэ. Газаа хоёр һахюултай, тумэр гэнжээр гэнжэлээтэй хэбтэнэб гэнэ ха юм. Намдаа түргэн ерэгты гэнэ, эбэртэй мал гээшэмнай буутай жа-датай сэрэгүүдээ хэлэнэ, буугүй жадагүй сэрэгүүдээ эбэргүн мал гэжэ хэлэнэ, муу улаан буха гээшэ минии эрэ болнааб даа, муу сагаагша үнеэн гэхэдээ та минии хадам эхэ болнот. Алтан гэнжэтэй самовар гэхэдээ бил болоно гээшэ бизэб даа.

Тиигээд тургэн сэрэг суураа бэлдээд ошобод, ошожо хүрэ-хэдэнь мэнэ мэнэ хаании алаха гэжэ түсеэржэ байба.

Дайгаар бушуу түргэнөөр добтолжо ороод, тэрэ хаанн сэрэ-гүүд сээлЭ үдэр дайлалдаад, үй бута сосёод диилтибэ. Тиигээд хааниие ахамад түшэмэлнүүдтэйнь бараниинь барижа хүлеэд,

өөһЭдынгөө хаан хадам баабайгаа абажа солбог толбог дээрэ гэртээ абаад ерэбэ.

Тиигээд тэрэ хаан энэ бэрэмни ямаршье хүнһөө сэсэн бэрхэ байба гэжэ ехэ һүсеэтэй, Һанаа амар барандаа жаргажа һууба.

3. БАЯН ХҮНЭЙ СЭСЭН БЭРИ.

Урай хада нэгэ баян хүн байгаа. Тэрэ баян газар дээрэ гансахан хүбүүтэй байгаад, ямар бэри ерэхэб гэжэ ехэ һанаашархана. Нэгэ хэды болоод хүбүүниинь гэрлээ.

Нэгэтэ эсэгэ хүбүүн хоёр адуугаа эрьехэеэ хээрэ гараа. Хү-бууеэ һуулгаад, эсэгэнь хэлэнэ:

— Минии тэрээгүүр адууяа эрьеэд ерэхэдэмни, модон то-гоондо мяха шанаад байгаарайш. Дщ.

Эсэгэеэ хэды дайда эрьеэд ерэхэдэнь, хүбүүниинь мяхашье шанаагүй, тогоо хэхэмни гэжэ нойтон уляаһа нүхэлжэ һуугаа. Эсэгэнь тэрэ хүбүүеэ яһалаар мйнаадажа-минаадажа гэртэнь харюулаа. Гэртээ ерээд тэрэ хүбүүн һамгандаа хэлэнэ:

— Эсэгэмни модон тогоо хэхэ гээ, минии модон тогоо хэхэ гэжэ уляаһа нүхэлжэ һуухадамни ерээд минаадажа хаяа.

Тиихэдэнь Ьамгаииин хэлэнэ:

— Шангалаад нүхэлөөд тогоо хэхой, удаан болосор шии-галжа һуугааламши. лиихэдэшни һабаалам.

Саада үдэрынь эсэгэ хүбүүн хоёр баһа хээрэ гараба. Эсэгэнь хүбүүндээ мяха модон тогоон соо шанаха гээд, адуугаа эрьехэеэ ошоо. Ерэн гэхэдэнь, мүнөөхи хүбүүниинь баһа модо нүхэлжэ тогоо хэхэмни гэжэ зобожо, ядажа һууба. Эсэгэнь ха-р ah а ар лэ мэдээдтиба, тиигээд хүбүүндээ хэлэнэ:

— һАмганшни толгоёор обор хүн байна. Ябандаа шинииеэ толгой бариха, тэрэ һамгаяа харюула, ондоо һамга асара.

Хүбүүниинь һамгаяа гэртэнь харюулжа, ондоо һамгагай бо-лобо.

Тиигээд эсэгэ хүбүүн хоёр адуугаа эрьехэеэ гараба. Эсэгэнь баһа тиимэ юумэ хээд байгаарайш гэжэ хүбүүндээ хэ-

Лээд ошобо.

Хүбүүниинь баһал модо нүхэлжэ тогоо хэхэ гэжэ оролдожо һууба. Эсэгэнь хүбүүеэ бургааһаар яһалаар һабаад, гэртэнь ха.

Рюулаа. Гэртээ ерээд һамгандаа юунн түлөө сохюулһанаа хэлэжэ үгэбэ.

Тннхэлэнь һамганиииь хэлэнэ:

— Сохюулхой юумэдэ сохюулжа һуугааламши, эсэгэеэ ерэхэдэ модо узуурлээд шоро хээд, мяха шараад байхой.

Тэрээнһээн пуулдэ хээрэ гарахадаа һамганаа хүүрээр хү-бүүц мяха модондо хадхаад, шараад байба.

Эсэгэнь ехээр баярлаа. «Одоол энэ хүбүүмни сэсэн һамга-тай болоод байна, иибэл үхэхэдөөшьс һанаашархахагонб», — гээд ойндоо панама.

Нэгэтэ эсэгэнь холо газар найма а хэхэм гэжэ ошоод, ондоо хаанда баригдаба. Алахаяа байхадань хэлэнэ:

— Минии ганса бэе алаад хооһоор үлэнхаар. баян минии зөөриһөө нэгэ заримайнь хубаалдажа асарагтайла, — гэнэ. — Би танда гурбан зуун сагаан хони, гурбан хара хуса үгэхэ арга-тайб.

Мүнөөхи хаан зөерндэнь здеэрхээд, гурбан һэлмэтэй хүуе баян хүүни дайда тээшэ гаргаба. Тиихэдээ тэрэ баян хүн гэртэ-хиндээ иимэ бэшэг бэшээд үгөө: — Гурбан зуун сагаан хонёо абаад ерээрэйт. Гурбан хара хусаяа нэгэ хусайнь дайда дээрээ алаарайт, нугөөдэ хусайнь зуураа алаарайт, гурбадхиин эндээ ерээд алаарайт, — гэбэ. Тэрэ зурапан юумэйн хэншье ойлгожО ядаа. Ганса сэсэн бэринь ойлгоод, гурбан зуун сэрэг абаад гараба.

Тиихэдээ хаанн хүүши нэгэйнь дайда дээрээ алаад, хоёрдо-хиинь харгыдаа, гурбадахиинь харгы заалгажа ошоод, дайда дээрэнь алаа. Гурбан зуун сэрэгшэдээрээ дайлаад; эсэгэеэ.

Абаад ерээлан. Эсэгэнь тэргэни мөэртэ уяатай пуугаа.

4. Ерэнтэй сэсэн далаНтай тэнэг хоёр.

Урдын урда сагта Далантай тэнэг, Ерэнтэй сэсэн гэжэ байһан байгаа. Тиигээд Далантай тэнэг нэгэ хүүхэнтэй — байгаа.

Ерэнтэй сэсэн нэгэ хүбүүнтэй байгаа. Ерэнтэй сэсэн Харзагайн хаантай сэсэ буляасалдаха гэжэ ошожо ябажай. Тиитэл Далантай тэнэгы хүүхэн харгы дээрэнь наадажа байба, гэр бараа барижа. Ерэнтэй сэсэн хүбүүнтэйгээ ябаад: «Гэр бараа зайл-.даггуй, тэргэ норин зайлдаг», — гэбэ. Тиихэдэнь Ерэнтэй сэсэн харгыгаас гаража үгэбэ. Тннгээд Ерэнтэй сэсэн тэрэ хүүхэндэ хэлэжэй:

— Абынгаа ерээгээ үдэр ерэхэдэнъ, үнэһвөр аргамжа томоод байгаарай. Тиигээд хэрбээ томоогуй бол, толгой абхаб, — гэжэй.

Хүүхэни абань аргагүй тэнэг байһан тулада айжа орилжо байба. Хүүхзниинь: «Аба, бү орило, үнэһөөр аргамжа томожо 'болохогуй, солоомоор томоод галда», — гэбэ.

Абань солоомоор аргамжа томоод галдаба. Галдахадань, үнэһэн аргамжа болоод байжай.

Ерэнтэй сэсэн:

— Аргамжа томоо гүш? — гэбэ.

— Томооб, — гэбэ.

ҮНэһөөр томоотой аргамжань байба. Тиигээд Ерэнтэй сэсэн ҮЗҮҮР узуурынь мэдэгдэхэгуй нэгэ модо угэжэ, да хин хэлэбэ: «Энээнэй узуурынь олоод байгаарай. Олоогүй бол, толгой аба-на».

Тиигээд Далантай тэнэг хүүхэндээ хэлэхэдэнь, хүүхэниинь:

— Модо уһанда абаашажа таби, ткигэбэлшни узуураггь уһаи уруугаа урдаха, — гэбэ.

ҮБгэн модоо уһанда абаашажа табиба, Табихадань, уэуу-рань түрүүлжэ урдаа гэжэ модоо асаржа байтар, Ерэнтэй сэсэн ерээд:

— Зэ, убгэн, модонойнгоо узуур үзүүрынь олоо гүш? — гэбэ.

ҮБгэн хэлэбэ:

— Модоныгоо узуур үзүүрынь олооб.

— Зөб олоо байнаш, — гэжэ Ерэнтэй сэсэн хэлэбэ. Дахин Ерэнтэй сэсэн убгэндэ хоёр гуү үгэбэ.

— Энээни унаганиин алим, тэрээнииги олоорой. Хэрбээ олоогүй бол, толгой абана, — гэбэ.

ҮБгэн хүүхзндээ хэлэбэ. I— Ерэнтэй сэсэн тиигэжэ хэлээ, Хэрбээ энэ даабари дүур-гээгуй болшни, толгой абана.

— Гүүгээ гурбан хоног уяад табибалшни, нэгэнь ошоод нэ-гыгээ хүхэхэ, тиихэдэнь тэрэ хүхэһэниинь унаганиинь гэжэ мэ-дэхэш, — гэбэ.

Тиигээд үбгэн гүүгээ гурбан хоног уяба. Уяад табихадань,

Нэгэнь нэгыгээ хүхэбэ. Тиигээд Ерэнтэй сэсэн асууба:

— Хоёр гүүгээ нэгынь унаган гэжэ олобууш?

ҮБгэн хэлэбэ.

— Олооб. Ерэнтэй сэсэн:

— Зөб олоо байнаш, — гэбэ. Далантай тэнэгтэ дахин хэлэбэ:

— Эрэ үхэр һаажа, эльгэн тараг бүреэрэй.,

ҮБгэн баһа хүүхэндээ хэлэбэ. Тиихэдэнь хүүхэниинь аба-даа:

— Ши орон дээрээ гараад хэбтээрэй, Ерэнтэй сэсэнии ерэхэдэ. Ерэнтэй сэсэн ерээд, хүүхэнһээнь асууба:

— Далантай тэнэг байнуу? Хүүхэниинь хэлэбэ:

— Абамнай хүнгэрһөөр эбэдөөд байна.

Ерэнтэй сэсэн: «Эрэ хүн хүнгэрһөөр эбдэхэ» гээшэмнай хай-

Шаа юм.

Хүүхэн хэлэнэ:

— Та эрэ.үхэр лаажа эльгэн тараг бүрөөрэй гэжэ хэлээ һэн-

Та.

Тиигээд Ерэнтэй сэсэн энэ яагаа сэсэн хүүхэн гээшэб гэжэ хүбүүндээ гэргэн бол гон абжа угэбэ. Ерэнтэй сэсэн хубуунтэй-гээ Харзагай хаантай сэсэ буляалдаха гэжэ ябаба. Ябажа бай-тараа, нэгэ арын захада ошоод:

— Би, хүбүүн, агнахамни, — гэжэ хүбүүндээ хэлээд ябаба. — Зэ, хубүүн моринойнгоо һүүл сэгсэржэ, модон тогоо хэжэ байгаарай, — гэбэ.

Моринойнгоо һүүл сэгсэржэ, модон тогоо хэжэ байгаарай гэһэн үгэнь сайгаа шанажа, маха шаыажа байгаарай гэһэн үгз".

Байба. Абынгаа ерэхэдэ хубуун моринии һүүл сэгсэржэ, модоор тогоо хэжэ байба. Абань ерээд асууба:

— Зэ. хубуун, гоу хэжэ байнаш? Тэнэг байнаш, — гээд хү-буүнээ гэртээ бусааба.

Абань Харзагын хаантай сэсэ буляалдаха гэжэ ошобо. Ошоод, Харзагын хаантай сэсэ буляалдаад, Харзагын хаан Ерэнтэй сэсэн хоёр сэсээ алдаһан хүн бүхы тойроод байһан ал-бата харьяатани ухэ гэлсээд, тиигээд ерэнтэй сэсэн сэсээ бу-ляалдаба. Харзагын хаан Ерэнтэй сэсэнни тэргын турбиисэнээс. уяжархиба… Харзагы хаан Ерэнтэй сэсэнни албата харьяаты-ги асаруулха гэжэ найма и хуниие эльгэбэ. Ошохо гэжэ бай тарань, Ерэнтэй сэсэн тэрэ найман хундэ захиба:

— Манайда адуунаарамнай нэгэ хара азарга бии. Тэрэ юуш мэдэхэгуй. Үхэрээрэмнай нэгэ харагша унеэн бии. Тэрэ юуш мэдэхэгуй. Орониимнай шэрээн хулдэ нэгэ алтан хайша бии. Тэрэл мэдэхээ ядахагуй. Хойноо байһан дээбэрээ урдаа табиг-ты гээрэй. Урдаа байһан дээбэрээ хойноо табигты, гээрэй. Урдаа байһан найман алтан хайлаашании зургаагын таһа саб-шагты. Абатнай. хорин солдат һахюултай, хоёр хониной туушэ-тэй, хоёр боонно уһатай байнаб, — гэһэн байгаа абань.

Найман эмээл моритой хун ерээд, хүбүүндэнь хэлэбэ. Хубуун хамаг дээбэрээ бултынь солижорхибо. Бэрэнь угэй байба. Бэрэнь ерээд асууба:

— Зай, энэ юун болооб? Хубуун хэлэбэ:

— Абамнай тиигэжэ захюулаа. Бэрэнь:

— Ай, ухэһэн тэнэг убгэмни, юу гэжэ байнаш. Тиигэжэ за-хиһан угэ, адуунаарамнай нэгэ хара азарга бии, тэрэ юуш мэ-дэхэгуй гээшэ шамайе хэлээ юм. Үхэрээрэмнай нэгэ харагша унеэн бии, тэрэ юуш мэдэхэгуй гэжэ эжыгии хэлээ. Орониимнай хул зууртэ нэгэ алтан хайша бии, тэрэ мэдэхээ ядахагуй гэжэ намайе хэлээ юм гэбэ. Хойноо байһан дээбэрээ урдаа табигты гэжэ хойноо байһан албата харьяатанаа суглуулагты гээ юм гэбэ, Урдаа байһан дээбэрээ хойноо табигты гэжэ урдаа байһан албата харьяатанаа суглуулагты гээ юм ха. Урдуурам-най найман алтан хойлоос бии, тэрээнии зургаан хойлоосиинь таса сабша гэжэ, хоёрынь улээ гэхэдээ энэ ерэһэи хүнии зур-гааень таһа сабшажа ала гээ юм. Абамнай хорин солдат са-хюулта'й, хоёр эргиин түүшэтэй, хоёр боонно уһатай байнаб, хорнн солдат сахюултай гэжэ тэргиин паалисанаас уяатай гээ байна. Хоёр боонно уһатай гэжэ нюдэниинь нёлбосо гэбэ.

— Зэ, абамнай энэ найман хунии зургаагынь ала гээ юм байна, — гэжэ зургааень алаба, хоёрынь үлдээбэ/ Үбгэииигөө дээлээ таил гэжэ дээлынь тайлуулжа өмөдөөд, эрэ хун мэтэ болоод ябаба.

— Харзагайн хаанда абамнай сэсээ алдаба байна, тэргын турбиисэнээс уяатай байгаа байна, — гэжэ хэлээд, тэрэ хуухэк U.

Харзагайн хаанайда ошопониин, тэндэ тэргын турбиисэнээс абан уяатай байба. Абыгаа харанаш угэй. Гэртэнь ороһониинь,

Харзагайн хаан:

— Ши хэнии хүбүүн гээшэбши? — гэжэ ехэ шэруунээр.

Асууба.

Хуухэн хэлэбэ:

— Би Ерэнтэй сэсэнэй хүбүүн гээшэб, шамтай сэсэ буляалдаха гэжэ ерээб.

Харзагайн хаан асууба:

— Зэ, тиигэбэл тээ-тэр урда арын модонии унасаниинь олон.

Гү, али гозойсониинь олон гү? Тиихэдэ хүүхэн асууба:

— Тахир модынь ямар тээшэнь тоолохобиб? — гэбэ.

Харзагайн хаан:

— Тахир модыгии унаһан тээшэ тоолохош, — гэбэ.

Хүүхэн хэлэбэ:

— Унасан модониинь олон.

Тиигээд хүүхэн Харзагайн ханиигии сэсээрээ буляад, Харзагайн хаании албата харьяататайнь абатайгаа абаад гэртээ.

Ерээд, амсагалдай һайхан жаргаба.

5. ГУРЭ РАНЗА ХААНАЙ СЭСЭН БЭРИ.

Урдань нэгэ хаан ехэ бэрхэ, ухаатай ба-сагатай байгаа пан ха. Нэгэтэ тэрэ баса-гыень баян сэрэгтэй хаан бэри болгохоёо эриһэн байгаа. Тыхэ-дэнь басаганай эсэгэнь дуудажа асараад: "Ши минии ганса басаган гээшэш, бэеэрээ өөрынгөө наһанай нүхэрые олохо ёһо-тойш", — гэжэ хэлэһэн хойноо нэгэ эрхи сэсэг угэбэ. Тиигээд:, Энэ сэсэг дуралһан хүндөө хаяарай, — гэжэ хэлэһэн байна. Хоёр хоноод байхада, хори-гушан моритой хаанай хүбүүд у рил-" дааха болобо. Хэды олон баян хаанай хүбүүдэй гүйлдэжэ гара-хада, тэрэ сэсэгээ хаяагүй аад лэ, харин эгээ һүүлдэ ерэһэн үгы-тэйшэг хаанай хүбүүнэй урдаһаа хаяһан байна. Тэрэнэй һүүлдэ бүхы хаанарай суглархада, эсэгэнь басагандаа хэлэһэн байна:

— Миниишье зэргэ хаан бии, намһаашье үлүү хаан. бии, ошожо очшо тэрэ пачшык үгытэй Гүрэ Ранза хаанай хүбүүндэ юундэ хаяабши? Тыхэдэнь басаганиинь эсэгэдээ хэлэбэ:

• — Адуу малаар баян — адаг баян, эрдэм бэлигээр баян — эрхим баян. Эдэ хүбүүдые харахадам, энэ хүбүүн эрдэм, бэлигээр баян байба, өөрынгөө нүхэрые бэеЭрээ шэлэ гэхэдэшни, өөрынгөө дурлаһан хүбүүндээ хаябаб.

Тингэжэ басаганайнгаа үгэдэ хаагдажа, Гүрэ Ранза хааиай хүбүүндэ басагаяа үгэһэн байна.

6. ГУРБАН ТААБАРИ.

Аха дүү хоёр байгаа пэн ха урдань. Тиигээд ахань үгытэй, дүүнь баян. Дүүнь ахадаа үнеэгээ һаалгаа юм ха. Нэгэ хэды болоод үнеэгээ аба-' хам гэжэ хаанда заажа ошобо, сүүдлэхэм гэжэ. Хаанда ошо-ходонь хаан хэлэбэ ха:!Я.

— Гурбан юумы тааһан хүнтнай тэрэ үнеэгээ абаха, — гээд ицмэ юумэ хэлэбэ:

Дэлхэй дээрэ юун зөөлэн бэ?

Юун таргак бэ?

Юун хурдан бэ? Баяниинь иигэжэ хэлэбэ:

— Манай оро дэбисхэрнай зөөлэн. һамгантайгаа инаг юу-тмдбди. Манай гахай тарган, манай зээрдэ морян хурдан.

Иимэ харюу угэһэн байна. Ахань хадаа ехэ 0эрхэ, ухаатай^ басагатай байгаа ха.

Басагандаа ерээд хэлэбэ эсэгэнь:* 4-L_

Абаха.

Эрэ.

Эсэгэнь:* \.. £аанай гурбан юумые таагаа хЧдаа, үШэ юм, — гээд ехэл бодолгото болшоод лЬ^байна.

— 8**Ар тиимэ гурбан юумэ бии юм бэ? — гэжэ һураба\ басатанииаь… 4.

— Хаанай'гурбан таабарицимэ юм,'иигэжэ асууба: Дэлхэйн зөөлэн юум?

Тарган юум? -

I Хурдан юум? Ч- щшэ- Эдэни тааха ёһотойбдиУ^

— Юундэ иимэ бодолготуболообта? Арга олдонол бэзэ, — "гэжэ басаганиинь зсэтэдээ^ хрлэбэ. — Бүхы юумэнһээ үргэһэн з$елэн, дэлхэй тарган, нюш хурдан, — гэнэ басаганиинь.

Хаандаа ошожр хэлэхэдэни^эрэнь иигэжэ хэлэбэ':

ҮНеэгээ абаха болоол^та^|Кнеэгээ абахаяа ' ерэхэдээ, басаганшнн харгыгаар бу ерэг, Ъ^гүйшгүйгөөр бү ерэг, яба-'гаарш бу ерэг. нюсэгөөрш бү ерэг, хуб|^тащ%бү ерэг. Тии-гэбэл хадаа үнеэ1ээ абахаш, — гэбэ эсэгэ1 гЗньТ щ, Басагандаа ерээд лэ эсэгэнь хэлэбэ:

34 JMU\a..-

Шамайемни хаан харгыгаар, харгүйшгүйгөөр бү ерэг, морёоршье, ябагааршье бү ерэг, нюсэгөөршье, хубсаһатайшье.

Бү ерэг, — гэжэ захяа һэн. — Энэ хайшан гэхэ хумши? — гэжэ эсэгэнь ехэ һанаата болоод байна.

— Баабай, тэрээндэ һанаагаа бү зобогты. Бараг юумэ тэ-рэтнай. Нэгэл арга олдонол бэзэ, — гэжэ хэлэнэ басаганиинь.

Тиигээд тэрэ ухаатай басаганиинь загаһанай хашарпаар бэеэ оройгоод, ямаа унаад, харгын далан мүшхүүлээд, ямаа-гаараа ошоо ха хаандаа. Ошоод, ямаанай хоёр урда хүлынь боһогын досоо тээнь оруулаад, газаа тээнь хойто хүлынь байл-гаад:

— Хаан баабай, би ерээб! — гэжэ ооголходонь, хаан гарша.

Хараа юм. ааб даа.

Тиигээд лэ тэрэ хаан тэрэ бэрхэ ухаатай басагаар һамга.

Хэжэ, жаргажа һууһан юм гэлсэдэгэл даа.

7. ХОЕР СЭСЭНЭИ ХӨӨРЭЛДӨӨН.

Урдын урда сагта нэгэ сэсэн хаан ажа-һуудаг байгаа. Тэрэ хаан хадаа хүбүүтэй байгаа. Хүбүүниннь ехэ тэнэг, юушье ойлгодоггүй байгаалэн.

Хаан хүбүундээ ехэ сэсэн һамага оложо үхым байна даа гэжэ өөрынгөө гүрэндэ тиимэ сэсэн басага бэдэрбэ. Бэдэр-бэдэр-һээр нэгэ үгытэй хүнэй басага олобо. Хаан хорИм хэжэ, хүбүүн-дзэ һамга асарба. Хаан бэрэтэеэ ехэ тааража, пэтэ һонин'зугаа зугаалдаг байгаа.

Нэгэтэ тэрэ хаан агнажа ябатараа төөрөөд, ондоо хаанай орондо орожо ерэбэ. Тэрэ хари гүрэнэй хаан энэ хааниие ба-ряад, дүрбэн баханын дунда хүлижэ орхибо.

Энэ манай хаан хайшан гээд гэртээ иимэ ушарта ороод байнаб гэжэ мэдүүлхэб даа гээд, бэрэдээ иимэ удхатай бэшэг элЬг гээбэ: "Би ногоон торгон тохомтой, хүхэ торгон хүнжэлтэй, үдэр һүнигүй хажуудаа һахюултай, хаанай байгаа, үзөөгүй газарта, баруун хаанайда байнаб. Ши энэ минии эльгээһэн гурбан буха, гушан шарада бии үгэй юумээ тохоод, үбэртэ малаа урдаа туу? гаад, бэшэ малаа хойноо дахуулаад, муу һүхэеэ тэндээ хаяад, алтан хайшаяа абаад ерээрэй".

Хаанай эльгээһэн гурбан баатар, гушан жолоошодонь хэ газартаа хүрэжэ, Алтан хайшада хаанай бэшэг хүргэбэ.

Алтан хайша тэрэ бэшэг уншаад, энэ хаан баабаймнай аюулда ороод байна гэжэ мэдэбэ. Үбэртэ малаа урдаа тууха гээшэнь өөһэдынгөө баатарнуудые урдаа табяад, бэшэ малаа хойноо дахуулаад ерэхэ гээшэнь бии үгэй сэрэгээ, баатарнуудд* хойноо ябуулха, муу һүхэеэ гэртээ орхихо гээшэнь тэрэ тэнэг хүбүүгээ тэндэнь хаяха, Алтан хайшаяа абаад ерэхэ гээшэнь бэрэ басагаяа хуу сэрэгээ толгойлоод ерэхэ гэжэ тэрэ бэшэгэнь иимэ удхатай байба.

Алтай хайша тургэнөөр б ни үгэй баатарнуудаа, бии угэй сЙ рэгээ толгойлоод, хаан баабайгаа абархаяа мордобо. Баруу! хаанайда хурэжэ ябахадаа гурбан баатарыень алажа, гушан жолоошыень туушэлэжэ, тэрэ хаанайдаа дайгаар ороод, хаан баабайгаа абаржа, гэртээ харижа ерэбэ.

Хаан нэгэ хэды жэл соо хаагаараа һуугаад, үхэхэ дээрээ; Алтан хайшаяа хаан болгожо һуулгаба. Алтан хайша хаан бо-| ложо һуугаад, арад зоноо баяжуулжа. баярлуулжа һууба.

8. МУНХАГ ХҮБҮҮН.

Урда сагта нэгэ хаан байба. Тэрэ хаан ганса хүбүүтэй байжа, тэрэнь ухаа дутуу, мунхаг байба.

Хаан арай гэжэ хүбүүгээ ехэ удаан бэри басага бэдэржэ, нэгэ үгытэй хүнэй басагантай гэрлүүлбэ.

Нэгэтэ хаан хүбүүгээ абаад, хээрэ агнажа гараба. Хүбүү-ниинь замдаа ябаад урид ябаба. Хаан ябаад, иигэжэ хубуун-дээ хэлэбэ:

— Хубуун, моринойнгоо һүүл хүдэлгэл даа. Хубүүшшнь моринһоонь гүйжэ буугаад, моринойнгоо һүүл угзаржа байжа иишэ тиишэнь хүдэлгэбэ.

Ябатарань орой боложо, хонохо болобод. Эсэгэнь агнажа ошоходоо, хүбүүндээ захииа: "Гүрөөһөө үбшөөд, модон тогоо тогоолжо, мяхаа бэлдээд байгаарай". жЫл.

Тиигээд эсэгэнь агнажа гараад, үдэшэниинь ерэхэдэнь, хү-бүүниинь обоо собоо модо суглуулжа ташажархёод, тогоо мо-доор хээб гэжэ, арбаад модон тогоо галдаад һууба. Эсэгэнь юушье хэлэнгүй унтаба..

Хойто үдэрынь гэртээ ерэхэдэнь: "Зай, юу хаража, хайшан гэжэ агнажа ерэбэт?" — гэжэ һамганиинь һураба.

Хубуун хараһан үзэһэнөө доло хөөрэжэ үгэбэ. Эсэгынгээ хэлэһэниие, хайшан гээд дүүргэһэнээ хөөрэбэ. һамганиинь: "Яагаашье ядарһан хүн гээшэбшн даа. Моринойнгоо һүүл хү-дэлгэ гэхэдэнь, эсэгынгээ урда орожо морей хатаргахаяа яа-гаабши! Модон тогоо тогоолжо, мях-а. бэлдээд байгаарай гэхэдэнь, гүрөөһөе үбшөөд, мяхыень модоор шорложо шараад байхаяа яагаабши.'" — гэжэ һамганиинь үбгэндөө хэлэжэ —,үгз-бэ.

Нэгэ хэды хоноод хаан хүбүүгээ абаад, баһа агнажа гараба. Харгыдаа ябаад, "моринойнгоо һүүл! хүдэлгэл даа, хүбүүм-

Ни", — гэжэ хаан хэлэбэ.

Хүбүүн хэлэхэтэйнь адли эсэгынгээ урда орожо хатар жо-

Роо гаргаба.

Зэ.

үН хоёр агнаха газартаа хүрэжэ, эсэгэнь хүбүүцЗ "Гүрөөһэ үбшэжэ, модон тогоо тогоолжо, мяха а бэлдээд!

Байгаарай", — гээд агнажа ошобо.

Эсэгынгээ агнаад ерэхэдэ, хүбүүн гүрөөһэ баряад, мяхыещ ехэ амтатайгаар шараад байба.

Эсэгэнь шараһан мяхыень эд'нжэ, хүбүүмни хайшан гэжм энээннне ойлгожо абаа гээшэб гэжэ гайхажа һууба.

Тиигээд хүбүүнһээнь һурахадань, хүбүүниинь һамгамни хэя лэжэ үгөө гэжэ хэлэбэ.

Хаан бэрынгээ сэсэн и ие мүнөө ha я ойлгожо, ухэхэдээ бэ! рэеэ хаан болгожо һуулгаба.

9. ҮНЭШЭН ХҮҮХЭН.

Угэбэ. гэбэрай хада аха дүү хоёр һуужа байба гэхэ. Ахань баян, сэсэндэ тоотой, дүүнь.

үГытэй, тэнэгтэ тоотой һэн ха. Нэгэ үглөө ахань дүүгэйдээ ерэжэ, газар гэшхэхэ гансахан боод борогшо гүүнэйнь унагые мэ-

Хэлжэ абахаар һэдээд:

Дүү хүбүүн! Хээрэ түлеэндэ гарахам, гүүгээ үгэл даа,—

Аха, юу хэлэнэш! Гүүмнн унагалха болошоол даа,—

— Яахашьегүй, миниишье тэргэ унагалха болошоһон юм, — гэжэ дүүгээ худал үгөөр хуураад, гүүень абаад ошобо ха. Ьаяи хүнэй хээрэ гаража ябахадань, дүүгэйнь гүүн тэргын арал coq.

Унагалжархиба. Дүү хүбүүниинь гүйжэ ерээд:

— Аха, гүүмни унагалжархиба ха юм! — гэжэ ехэ хүхкгу-

Нээр дуугарба.

— Ши яанаш! Миииишни тэргэ унагалбал, — гэжэ дүүгээ ойро дэргэндээ үзэбэгүй. Тэрэ хоёр урда хойноо оролсожо яда-хадаа, хаанда ошожо, заалдабад ха. Заалдахадаа нэгэниинь боод борогшо гүүмни унагалба, нүгөөдэнь тээбэри тээгээд яба-һан тэргэмни унагалба гэжэ хэн хэнииншье зүбтэ гараха па: наатай байбад ха.

Хаан шэбшэлгэндэ хатан байһаар:

— Дэлхэй дээрэ эгээ номгохон юун бэ? Эгэ. э тарган юун бэ? Тэрэниие таагаад ер^һэн хүнтнай зүбтэ гаража, унагаа абаха, — гэжэ хатуу хуули эсхэбэ ха.

ҮГытэй хүн тэрэ таамаг үгыень хайшан гэжэ тааха боло-бобиб гэжэ үрөөлэ һанаан болоһоор гэртээ ерэбэ ха. Балшар багадаа эхэһээн таһарһан, үнэшэн үрөөһэн басаганиинь һура* ба:

— Баабай, баабай! Сээжэ бэешни шэбшэлгэндэ хатяп шаг. сэсэгы йюдэншни уһатаһаншаг байнал! Хэн шамайем модхоон голхоруулбаб?

— Аха дуу хоёрой унагаа буляалдажа, аса модо хаха та-' там болоходомнай: "Дэлхэй дээрэ эгээ номгохон юун бэ? Эгээ тарган юун бэ? Тэрэнние тааһан хунтнай зубтэ гаража, уна| гаа абаха", — гэжэ хаан баабай хуули эсхэбэ. Тэрэнние намдалз хунэй таажа абаха бэрхэтэй байнал, — гэжэ уйдан һууЖа хэлэбэ.

— Баабай. баабай! Бага юумэндэ бахардаһанай хэрэггүй юм! Үглөө нүгөөдэр болотор хоюулаа шэбшэжэ үзүүжэбди. Амаржа унтагты. баабай! — гэжэ эсэгынгээ һанаае задан байжа хэлэбэ.

ҮНэшэн урөөһэн басаган углөө эртэхэн бодожо, үһэ зүһөо.

һЭргээгээд:

— Баабай, баабай! Бишни һонин зүүдэ манажа хоноболбий Тэрэ таамаг үгэ хуурые тааһаншаг болобо бэшэ гүбди.

— Басагамнн, ямар зүүдэ зүүдэлбэш? — гэжэ эсэгэнь hyi раба.

— Унтахада нойр номгохон. Ябаха хүдэлхэдэ, дэлхэй тарган юм гэжэ зүүдэ зүндөө үзэбэлби.

— Хэлэбэшье зүбтэй! Үнэшэн үрөөһэн басагамнн, тулюур-, хак эсэгэдээ- ннгэжэ туһалхадаа альбанши! — гээд, бодоһонош мэдэнгүй бодон байһаар, хаанайда гүйжэ ошоод, үүдэ брохо-тойгоо хамта хэлэбэ:

— Хаан баабай! Танай захиһан захяае дуургэхые оролдоо һэм. Хэлэхэдэмни болохо гү?

— Болохо. Щ.

— Увтахада нойр номгохон. Худэлжэ ябахада, дэлхэй тарган. Энэ хоёрһоо дээрые оложо шадабагүйб, — гэжэ һүгэдэна байба. Энэ үгытэй үбгэн таамаг үгыем тааха гэжэ һанаагүй һууһан хаан гэнтэ сошон, үлэ мэдэг толгойгоо дохижо, зүб-шөөһэн тэмдэг үзүүлбэ ха. Тэндэ олоороо сугларһан зон гай-халдана.

— Тэнэг мунхаг дүүмни хаанаһаа абаад, юу хэлэжэ байна гээшэб! Би зургаан хүбүүтэй хүнби. Эгээ ехэ хүбүүмни хадаа хэбтэһэн унеэ бодхоожо шадахагүй номгохон юм. Дэлхэй дээрэ энээнһээ номгохониие олобогүйб. Зургаан гахайтай агшаб. Эгээ томо гахаймни ууса дээрээ һуусараа таргалаа. Дэлхэйа дээрэ энээнһээ тарганиие олобогүйб, — гэжэ баян хун һайрхан байжа хэлэбэ. Хун зон тэрэнние голон, урда урдаһаан харала саад, дуугай болршоно.

Хаан хэлэһэн үгэдөө боогдожо, үгытэй дүүдэнь унагыени үгэхөэр хуули эсхэбэ. Баян ахань хүн зоной дунда улайба сайба.

— Тарган морин һайнда тоотой, баян хүк сэсэндэ тоотой гэжэ хэлсэгшэ һэк. Тэрэнһээ ульгэртэй, баян баабаймнай сэу сэнээ эндэ харуулбал! — гэжэ зоной дундаһаа нэгэ аман наа-

Да харан дуугарба.

— Энэ үгытэй хүн өөрөө тааба гү, али гэртэнь таамаар хун бии юм гу? — гэжэ хаан ээл тээл гэһээр, мэдээд ерэл даа гэжэ.

Нэгэ элшые үгытэй хүнэйдэ эльгээбэ ха.

Тэрэ элшын үгытэй хүнэйдэ ошоходонь, газаань мори уя-маар нэгэшье шоро гадаһан байбагүй. Элшын тэхэреэд ябаха-лаар, үнэшэн басаган үүдээ захайлгажа хараад:

— Морёо уяха һанаатай һаа, үбэл нажар хоёрой нэ1эн-һээнь уяхадатнай болохо, — гэжэ дуугараад, үүдэеэ хааба.

Хаанай элшэ үнэшэн басаганай хэлэһэн үгэ хүүрые таажа ядаһаар хаанайда ерэбэ ха.

— Зай, харш замдаа юу хаража, юу һоннрхожо ерэбэш? — гэжэ хаан һураба.

— һОнирхоһоншье юумэ үгы. Харин, тэрэ үгытэй хүнэй газаань ошоходомни, мори уямаар өөдөө ёдойһон шорошье байбагүйл. Угаа гайхаһандаа оронгүй дэхэрихэеэ ябахадамии, нэгэ заахан басаган үүдээрээ бултайгаад, үбэл нажар хоёрой нэгэнһээн морёо уяхадатнай болохо гэжэ дуугараад, саашаа орошоо. Намайе наада хаража байна хаш гэжэ һанаад ерэ-шооб, — гэбэ.

— Газаань юун харагданаб?

— Ойнтороошьегүйб теэд. Тэргэ шарга хоёр хэбтэнэ һэн.

Ха, — гэбэ.

— Ээ, тэнэг! Нажар үбэл хоёршни тэдэл байгаа, — гэжэ хаан хэлээд, тэрэл басаган таамаг үгэнүүдыем дууһан таажа.

Байгаа ха юм гэжэ лаблажа абаба ха.

10. АХА ДҮҮ ХОЕР.

Ахань баян Бардуунай дүүнь үгытэй Ба-ламджа хоёр айл һууба. Баян Бардуунай гуроан хүбүүтэй, үгытэй Баламджа ганцхан басагатай. Угытэй Баламджа ганцхан байтаһатай байгаа, тэргэ шарга хоёртой байгаа, эмдэрхэйнүүд.

Нэгэтэ Баламджа унагалха байтаһаа унаад баян ахадаа ошоо. Тэргынь эрэжэ ошоо, тулеэгээ асархаяа. Ахань тэргээ угое. Газаа гараад хараа баян Бардуунай: Баламджынь бай-таһан унагалха болоһон байба. Ахань хэлээ:

— Мэнии тэргэ унагалха болоһон юм, мэдэжэ ябаарай! Тэргым унага талда хая баш!

ҮГытэй Баламджа тулеэндэ ошоод, байтаһаа буулгаад, тэр-гэдээ тулеэгээ тээбэ. Тэрэ сагтань байтаһаниинь унагалтёо. Баламджа тулеэгээ тээжэ дуудаад, унагаа байтаһандаа хө-хүулээд, тэнжээгээд, гэртээ ерээд, тулеэгээ буулгаад, тэргэйнь ахайндаа абаашаба. Бардуунай ахань гараад хараа: байта ha-ниинь унагалһан байна. Бардуунай хэлэбэ:

— Өө, Мэнии тэргэмни унагалаа һэмби! Унаган мэнии, би абахам, мэнии тэргэйн унаган!

Баламджа хэлэнэ:

— ҮГы ахай, юу хэлээбта, тэргэ унагалха юм аал! Мэнии байтаһан унагалаа!

— ҮГы би мэдэнэгээб, шинии байтапан унагалхи, мэнии тэргэ унагалһан байха.

Баодуунай ахайн унагынь абшоо. Баламджын гэртэнь хеэт-тёо Угытэй Баламджа углөөниинь тайшаа ноёндо ошобо. Гом-.добо. Тайшаа ноён:

-ҮГлеө хоюулаа ерэгты, — гэбэ.

ҮГлөоникнь баян Бардуунай угытэй Баламджа хоер хоюулаа ерэбэ.

— Энэ Баламджын байт ah а ни унага юундэ абаабши? —

Гэбэ.

Бардуунай хэлэбэ: jjfjv].

— ҮГээ, мэнни тэргэ унагалха байпан юумэ. Тэргым Н галуулаад ерээ, түлеэиһээ ерэхэдээ. Би тэргээ үхэдөө захяад угөөб: мэдэжэ ябаарай, тэргэм унагалха юм гээд. Мэнии тэргэ унагалаа. Би таняад абааб.

Тайшаа хэлэбэ:

— Би танда гурбан таабари үхэмнц. Тэрэ таабари хэи таанаб, тэрэтнай унагаа абаха. Үглөе ерээд намда хэлэхэт. Иимэнүүд таабари: нэгэниинь: дэлхэй дээрэ юун хурсаб? Хоёртхинь: дэлхэй дээрэ юун таргам? Гурбатхинь: дэлхэй дээ-рэ юун хурданби? Энээнээ таагаад ерэхэт. Үглөө үглөөгүүр ерэхэт.

Гэр гэртээ хариба хоюулаа. Баян Бардуунай гэртээ ошоод,

Гурбан хүбүүдтээ хэлэбэ:

— Тайшаа ноён манда иимэ таабари үгөө, таахыемнай, тааг-

Ты.

Ехэ хүбүүниинь:

— Би таагааб, — гэбэ, — Дэлхэй дээрэ юун хурсаб? Үгы, манайда тон хурса бриитэб бии, хүүнэй нэгэ ноопо' эрэ дээрынь табихада таһа отолдог юм. Энээнпээ хурса юума хаанаш байха угы.

Барандаа:

— Зүб даа, зүб даа.

Нэгэ таабари таагдаа. Хоёртхинь: дэлхэй дээрэ юун тар-

Ганби гээ.

Дунда хүбүүниинь:

— Би таагааб, — гэнэ. — Үгы, манайда нэгэ тон тарган эмэ гахай бии. Ууса дээрээ һуугаад ябана, бодожо шадна үгы.

Энээнһээ тарган юума дэлхэй дээрэ үгы ондоо юума.

— Өө, Зүб даа, таагдаа.

Гурбадахн таабаринь: дэлхэй дээрэ юун хурдам?

Бага хүбүүниинь хэлэнэ:

— Би таагааб. Үгы, манайда хүрин зээрдэ морин бии, тон хурдан, хүүни унаад ябахадань шэхээр шууяад һад. ти татана.

— ӨЕ, зүб даа, зүб даа, таагдаа.

Таабаряа таажа дуудаад амарба. Үгытэй Баламджа гэртээ.

Ерээд ганса басагандаа хэлэбэ:

— Манда тайшаа ноён гурбан таабари үгөө, таахыемнай.

Хайшан гэжэ таахаб даа.

Тиихэдэнь басаганиинь хэлэбэ:

— Баабай, амаржа унтагты, би үглөө танай ошохо хэлээд үхэб, — гэбэ.

Баламджа амаржа унтаба. Үглөө эртэ бодобод. Басаганиинь баабайдаа хэлэжэ угэбэ:

— Дэлхэй дээрэ хурса юунби? Хаанай хуули зарлиг. Хосрт-

Хины дэлхэй дээрэ юун тарганби? Дэлхэй тарган. i урбатхниь: дэлхэй дээрэ юун хурданбн? Хүүнэй һанаан хурдан.

ҮГлввннинь хоюулаа тайшаада ошобо. Баламджа Бардуунай.

Хоёр. Гайшаагайда ороод баян Бардуунай хоймортонь һууба, угытэй Баламджа үүдэндэнь согсойгоод үбдэг дээрэ Һууба; Тайшаа ноён һураба: щ.

— Хэн таагааб таабаряа? — гэжэ.

— Ба таагааб, — гэбэ баян Бардуунай.

— Юун? — гэжэ тайшаа һураба.

— Дэлхэй дээрэ юун хурсаб гэхэдэ, манайда тон хурса бринтэб бия, тэрээнһээ Хурса юумэн дэлхэй дээрэ үгы. Хоёрт-хинь, дэлхэй дээрэ юун тарган бэ гэхэдэ, манайда нэгэ эмэ гахан бии, уусаа даахабэй, ууса дээрээ ябаха юм. Тэрээнһээ тарган юумэ дэлхэй дээрэ байха үгы. Гурбатхинь: дэлхэй дээрҮ юун хурдан бииб гэхэдэ, манайда нэгэ хурин зээрдэ бии, хүүнэй унаад ябахада шэхэн шууяха, һальти татаха юм. Тэрээнһээ хурдан юумэн дэлхэй дээрэ угы..

Тайшаа хэлэбэ:

— Шя Баламджа юун гэжэ таагаабши? Угытэй Баламджа хүл дээрээ бодоод хэлэбэ:

— Дэлхэй дээрэ юун хурсаб гэхэдэ, ноённ хуули, хаанн зарлиг. Хоёртхинь, дэлхэй дээрэ юун тарганби гэхэдэ, макай дэлхэй. Гурбатхинь, дэлхэй дээрэ юун хурданбн гэхэдэ, хуу-нэй һанаан хурдан, — гэбэ.

Тайшаа ноён хэлэбэ:

— Унаган угытэй Баламджынти, таабаряа таагаа Баламджа. Бардуунай, ши юуш таагаагүйш., Унагыень үгэ. Баламджа, углөө манайда ерэхэш. Морёор ерэккэйш, ябагаар ерэхкэйш, > харгыгаар ябаккэйш, хубсаһагүй ерэккэйш, хубсаһатай ерэккэйш, гуйлгагуй ерэккэйш, гуйлгатай ерэккэйш, только ерэһэн " байхаш манайда.

ҮГлвөниинь Баламджа ерэбэ. Ямаа унаад ерэбэ, харгын да- лай дээгүүр ерэбэ. Хубсаһатайш ерээгүй, хубсаһагүйш ерээгуй, загаһани гүльмөөр орёогоод ерээ. Гуйлгатай ерээгүй, гуйлгагүй 3 ерээгуй. Амида боро шубуу баряад ерээ. Шубуугаа тайшаада, үгэбэ. Тайшаае гартаа абамсаар, шубууниинь ннидтёо: Гуйл-гаш болбогүй, гуйлга үгыш болбогүй. Зай, дуудаба. Тайшаа ноён үшөө хэлэбэ:

— Углөө би танайда ошохоб. Эрэ үхэр һаагаад, эльгэн тараг буреэд байхаш.

ҮГлөөниинь тайшаа ноён ерэбэ. Баламджа орондоо унтажа хэбтэбэ. Тайшаа ноён газаань ерээд хайхирба. Баламджын басаган гарба.

— Баабайш хаанаб? Юундэ гарнагүйб?

— ҮГэй, тайшаа ноён, — гэжэ басаган хэлэжэ байна, — Баабаймнай энэ һүни хүбүүлээд гараха ^аргагүй.

— Эрэ хун хайшан гээд хүбуүлхэб? — гэжэ тайшаа хэлэбэ. щ Тиихэдэнь басаган хэлэбэ:

46.

ҮГэй, та тайшаа ноён, юу хэлээбта? Эрэ үхэр һаажа,

Эльгэн тараг бүрихэ гэжэ.

Тайшаа ноён ама үгэй байшана. Дуудаа. Үглөөниннь, хойто үдэрынь хоёр солдадые эльгээбэ.

— Ошогты Баламджында, ороод үзээд ерэгты, юу хэжэ.

Байнаб?

Хоёр солдат ерэбэ. Газаань байгаад морин дээрээ һуугаад.

Хайхирба:

— Морёо хаанһаа уяад орохобибди?

Басаган хэлэбэ:

— Саанатнай өбөл нажар хоёр байха, тэрээнһээ морёо.

Уяад орогты.

Хоёр солдат бэдэрбэ өбөл нажар хоёрые, юун гээшэ байха.

Юм хаб гэлсэбэ. Олоогүй. Ороош үгы гэдэргээ ошобо. Та'йшаМ.

Да хэлэбэ:

— Газаань байгаад морёо хаанһаа уяхабнбди гэһэмнай, саанатнай өбөл нажар хоёр байха, тэрээнһээ уяад орогты гээ. Бидэ олоогүйбда.

— Шарга тэргэ хоёр хэбтээ гү? — гэбэ тайшаа.

— Балархай шарга тэргэ хоёр хэбтэнэ һэн, бидэ мэдэнгүп хүрч ер'ээбди. \

Энэ Баламджын басагаар тайшаа ноён бэри хэжэ хүбүүгээ гэрлуүлжэ, угытэй Баламджатай худа ураг боложо жаргаба.

11. СЭСЭН БЭРИ.

Урда сагта ганса хүбүүтэй убэгэн эмэгэн.

Хоёр һууһан юм гэхэ. Нэгэтэбэрии буул-

Гажа хүбүүгээ гэр айл болгоод байтараа, нэгэ үглөөгүүр үбэгэ-нэй хониёо буртэхэдэн, нэгэ ямааниин угэй байба ха! Тиихэдэнь убэгЭн хүбүүнэйдээ ошожо, бэридээ хэлэнэ:

— Зай, бэри, нэгэ ямаамнай үгэй байна. Бэдэржэ ерэхэ болоо гээшэ гуш?

Бэрннь зай гэжэ ямаадаа бэдэрхээ ошобо ха. Тнин яба яба-һаар арай гэжэ олоходонь, ямааеын уһанай саада тээ, нэгэ мо-доной оёорто шоно эдижэрхиһэн байхадан, бэри. гэдэргээ шам-дуу ерэжэ, эсэгэдээ хэлэхэ гэхэдээ, түрэдэ Шоно, Уһан, Модой гэжэ нэрэтэй хүнүүдтэ мүргэһэн байһан аад. юунш гэжэ хэлэ-хэеэ ойлгожо ядаба. Байжа байтараа эсэгэдээ хэлэбэ:

— Аба. ойлгооройгты түрэдэ мүргэһэн зоноо нэрэлхэ арга угэй байна. Урадхалайсаана маардагымнай улидаг эдижэрхи-һэн байна, — гэбэ ха.

Тиин түүнһээ хойшо тэрэ бэри ехэ сэсэн бэри>гэжэ тоолог-доо һэн ха.

12. РЕБИИ ХААН.

Ребии гэжэ хаан байгаа һэн. Арайш гэжэ хүбүүтэй болоходоо, эрьюу мунхаг хүбүү-тэй болоо һэн. Хаан түриим эжэлжэ шадахойм байна гэжэ, хари гүрэнһээ ханн нухэр бэдэржэ оложо ухиим хадаа гэжэ һа-нана. "Хари гурэн соо тиимэ ухааитай хүмнай олдожо ухэнь ямар бээ?" — гэжэ асууба. Тиигээд юугээ, өөрэёо албата зон соогоо бэдэрхэ гэхэдээ хайшан гэжэ сэсэн, ухаантай үсибүү бэ-дэрхэ бэлэй гэжэ.

Нэгэ талада гаа тэрэ хаанай гүрэн хадатай байһан, хада-яа урда талада гаа ехэ талатай байһан Зон гаа, албата ао-." ниин урда таладаа һуужа байһан. Хойто таладань хадаа юун байһан, талатай байһан, хүүгүй. Тэрэ хада дээрээ гаа ехэ олон юумэ панажа байжа хэбэ, юумэ болони хуу бүтээбэ, һонин хадаа музей гаргажа бэлдэбэ. Тиигээд түүнээ хэжэ дүүргээд лэ, албата зоноо нүүлгэхэ ара таладаа гэжэ тиижэ мэдээлгэнүү-дээ ябуулаа. Тэдэнь яба ябаһаар иүүжэ дуудаха болобо. Нүүл-гэ нүүлгэһээр нүүлгээд лэ, амитан нүүжэ дүүрээ гэжэ амьтанаа нүүһэн хойно (хаандаа) ерэжэ хэлэбэ. Ерэжэ хэлэхэдэнь: "Нэгэ хун юумэ хэлэжэ гараха хун угээмаа даа", — гэжэ һууна. Хада дороһоон гаа, дабаан дороһоон гаа хүн һээр һээр гэлдэбэ. Хүлеэгээд һууна юун гаршархиимааб гэжэ.

Нэгэ у б гон үхэрээ бухаяа унаһаи, нэгэ теэбээн үнеэгээ уна-һан гаршарбэ. Гаршэрхэдээ: "Хаан баабайн бүтээһэн юумэ гэжэ ехэ гоёымхиим даа", — гэжэ эхэ эсэгэ хоёрнии хаража байна. Басаган буруу дээрэһээ буугаагой, буруу дээрээ һуугаад лэ: "Хаан баабай панажа байжа хэһэншье һаа, пара наран хоёри бүтээгээгой һэнштаа, бодон бодон хэһэншье һаа, бодо ямаан хоёри бүтээгээ һэнштаа", — гэжэ. Иижэ хэлээд ябашоо.

Тиигээд хаан гараад хаража, мун пара наран хоёрынь у гээ.

Байба, Бодон гэжэ хэпэн бодо ямаан хоёрынь угээ.

• Зай, энэ хүни хойнопоон хаана ошожо бууба, ошшо үзээд ерэ, буупан газарынь мэдээд ерэ, — гэжэ нэгэ хууеэ ябуу-даа — Хаана гэр барааяа барьна, — гэжэ.

Теэд саада бнидээ гараад, нэгэ болдог дээрэ хашаа тулгаад урса гэр баряа гэн даа. Тэрэ болдогынь хадаа урдаа, убэр тала-' даа үлэһэтэй байпан, тэрэ үлэһэндэнь хашаад гэр баряа. Нөөхп: хүниинь ерээд хэлэнэ даа: "Тиимэ хун, тиимэ газарта бууба". — 1 гэжэ. Нэгэ хүү эльгээгээ манайда ер гэжэ, тэрэ үбгэниие ер гэ- J жэ: "Гутаһатай гэхэдэ гутаһагээ зангаар, дэгэлтэй гэхэдэ дэ-гэлгээ зангаар, малгайтай гэхэдэ малгайгээ зангаар, малгайгээ! гэхэдэ малгайтай зангаар, харгыгаар гэхэдэ угээ зангаар, хар-гыгээ гэхэдэ харгытай ерэ", — гэжэ. "Гутаһатай гэхэдэ гутлһа-гээ зангаар, дэгэлтэй гэхэдэ дЭгэлгээ зангаар. малгайтай гэхэдэ малгайгээ зангаар, малгайгээ гэхэдэ малгайтай зангаар, харгыгаар гэхэдэ угээ зангаар, харгыгээ гэхэдэ харгытай зангаар хайшан гэжэ ошохым гээшэм", — гэжэ убгэн хэлэнэ.

Гурба хоноод үбгэниинь, эсэгэнь түхеэржэ байна ябхаяа.1 Үхнниинь хэлэнэ: "Гуталаа таила, оймһоо үмдөөд яба. Дэгэ-лээ тайлаад, самсаараа яба. Малгайгаа абаад гаа, пулаад боо-гоод яба. Үрөөһэн хүлөө харгын гол соо гэшхээд, үрөөһэн хүл лөө харгын далан дээрэ гэшхээд. ябаарай. Хааиайдаа хурөөд'^ үрөөһэн хүлөө гэр соо гэшхээд, үрөөһэн хүлөө газаа гэшхээд, урөөһэн гараа досоо оруулаад, үрөөһэн гараа газаа байлгаадц "Хаан баабай, гэр бараанда ороходо болохо гү?" — гээрэй.

Тиигээд яахалаарнь нөөхи үбгэншни ошобо даа, үрөөһэн ху-' лөө харгын гол соо гэшхээд, үрөөһэн хүлөө харгын хүдөөдэ, гэшхэжэ. Ошоод лэ үрөөһэн гараа оруулаад, үрөөһэн гараа газаа байлгаад:

— Хаан баабай, гэр бараанда ороходо болохо гү? — гэжэ.

— Болохо, болохо, — гээд оруулаад лэ, дэгэл хубсаһа асар-жа үмэдхэжэ, олон зүйлын эдеэ асаржа табяад лэ:

— Ямар солотой, ямар табинтай, юун хүүмши? — гэжэ байгаад, — хүды хөөрхэн хүбүүтэй, хүды үритэйбши? — гэжэ байгаад, — хүбүүншни хүдытэйб, үхиншни хүдытэйб? — гэжэ by-раа.

— Хүбүүнгөйб, ганса үхитэйб, үхимни хадаа хорин гурба-тай боложо байна, — гэжэ.

Яаха арггой юумэ жэмэс табиж, а эдеэллээд: Гурба хоноод би ошохоб, — гэжэ, — нэгэ эрэ үхэри сүүгээр эльгэн тараг бү-реэд байгаарайш, үнэһээр дээһэ томоод байгаарайш, — гэжэ яаха арггой нөөхи юумэ хүүмэ, үзэм, гурим, арггой ехымэз ашажа үгөөд лэ*, дэгэл хубсаһа үмэдхөөд лэ, тэрээнһээ һуруу-' лаад ла хүргэжэ ошоо. Нэгэ мори худадаа юумэ ашахые үгөед лэ.

— Хари энэнь юум бэ даа, эдьхэш юумэ гү, хараадш һуу-хыемээ у гэнэ гу даа, иимыемээ үгөө,— гэжэ.

Ш.

— Энэш үзэм гээшэ, энэш гурим гээшэ, энэш үхэр гээшэ*

Энэш шарба гээшэ, — гэжэ үхиниинь бултыень таняад ла, дэ* лээд ла. Тиигээд мүнөөхи үбгэншни гайхажал баяна, хайшан гэжэ эрэ үхэри сүү хаанаһаа оложо бэлдзхиим, увэһээр хайшан гээд аргамжа томохым. Тиигээд гурба хоног соо гайхажа байхадань, үхиниинь эсэгэдээ хэлэнэ: Хагда тээгээд ерэ, — r" v жэ. Хагдаа тээлгзжэ асараад лэ, тэрэнээ аргамжа зангаар хаг-даяа томожо ерээд лэ, хотогой модон дээрэ табяад ла, а'паа-гаадьхалаарнь, тэрэ хуурай хагданш a ha ад ла, үнэһэн томор-той ёһоороо байшаба модон Дээрэ. Тиигээд лэ эсэгэеэ ехэ ду-лаалаад лэ, Хэбтэ гэбэ орон дээрээ. Хэбтүүлээд, басаган байна. Хаан газаань ерээд нэгэ дуу гарана, нэгэ зарлигдаба. Үгэй, гар-нагээ. Хоёр зарлигдаба, гарнагээ. Гархадаа үрөөһэн гуталаа үмдэһэн, үрөөһэи хамсыгаа үмдэһэн, үрөөһэн гуталаа гартаа бариһан, пулаадаа гартаа бариһан — иижэ гараба.

— Яажа гарша байнабша? — гэнэ.

— Теэ, хаан баабайн ерээд гурба зарлигдасань, хубсалх^ аргамни, гуталаа үмдэхэ забни болоогээ. Гуталаа гартаа бари-һаар, дэгэлээ үмдэхэ забни болоогээ, дэгэлээ үрөөһэн хамсыгаа үмдөөд лэ гаршэрбэ гээшэб.

. — Баабайш бии гу?

— Бии.

— ҮНэһөөр дээһэ томоод бай гээ һэмнайб, — гэнэ. Мүнөөхи хабтагай модон дээрэхи дээһээ гаргаад харуулна.

— Эрэ үхэри сүүгээр тараг хэ гээ һэмнэйб, — гэнэ.

— Баабайш юундэ гарнагээб? — гэнэ.

— Баабай нарайлхаа хэбтэшоо.

— Эрэ хүнһээ үсибүүн гархымаал? — гэнэ.

— ҮГээ, хаан баабай, эрэ үхэри суугээр хаана тараг бүри-хынь хараһымт? — гэнэ.

Хаан юуш дуугараагүй хам, хаанаа теэд хорюулаа. '"Зай, энэ үхнбүүгээртнай бэри хэхэм", — гээд лэ хаан хүү эльгээгээ хиим даа.

Тэрэ хүниинь ерээд лэ:

— ҮХибуугээртнай бэри хэхэм гэнэ гэжэ хэлэнэ, — адуу, ал-та юу абхым гэнэ, — гэжэ.

— Энэ гэрээрэм дуурэн лэ адуу мал, алта мүнгэ хаажа үгөөд лэ абыдтаа гэжэ хэлэ, — гэжэ басаганиинь заажа үгөө.

Гэрээрнь дуурэн адуу мал, алта мүнгэ асарха гэхэдэ, мү-нөөхи болдогоо иижэ ходоро малтаад, мали тороод байгкээ-мээр, мал ходоро гараад ябашхоор. Хэдыш алта мүнгэ ашажа ерээ һаань, ходо гараад ябашхоор, хэдыш алта' мунгэ ашажа ерээ һаань, ходо гараад болдоги саада биндэ гаршаһан хойноо юу.

Адуу асарба, малнууһии асарба даа, ходо гараад ябшна. Алта мүнгэ асарна даа, тэрэнь ходор гараад ла, теэд гурба хоёр асараад л а. Гурба асархадань дүүрээд: "Хаан баабайи.

Гурба адуу аса ржа ерэхэдэнь, дуурээгээ гэжэ яажа хэлэхэб.

Даа, дуурээ", — гэжэ хэлээ.

Басаганиинь мэдэжэ эсэгэдээ заажа байгаам даа. Бэриеэ буулгажа абаад ошодтёо. Абаашаад, хүбүүнтэеэ ондоо гэртэ гаргадгео.

Теэл хубуугээ дахуулаад нэгэтэ ябба хаан. "Морьноо tiyyfljj худэдгэ", — гэбэ хубуугээ. Гуйжэ буугаад, морьноо Һуул һэ-жэржэ байна. Тиихэдэнь хаан буужа, хубуугээ содьти ябашоо. Таагээд бархираад убгэниинь пуни ерэбэ.

— Хаан хун и хубуун. байгаад яахадаа иижэ ядабаш? — гэбэ.

— Морьни һуул худэлгэ гэхэдэнь. морьноо һуул һэжэржэ байхадам буугаад сохёо эсэгэмни, — гэнэ.

— Урдань ороод хатаргажа ябхаяа яана гээбш, морьнииш һуүл хүдэлхөөр.

Хойто үтлөөниинь баһа дахуулаад гарна. "Морьноо һүүл худэлгэ", — гэнэ эсэгэнь. Тннхэдэнь морёо хатаргана, урдань ороод. "Харгын суур та та", — гэбэ. Тиихэдэнь хубууннинь гуйжэ буугаад, харгын нэгэ суур таһар татажа абаад, тэрээиээЯ татажа байна. Тиихэдэнь эсэгэнь баһа буугаад, тэндэнь сохи-жо, сохижо хаядтиба.

Гүүнһээ хойдтээ дахуулаад гараба эсэгэнь хүбүүгээ. "Морьноо һүүл худэлгэ", — гэбэ, Тиихэдэнь урдань гараад морёо ха-таргаба. "Харгын суур тага", — гэбэ. Тиихэдэнь хубууннинь J дуулаба.".

Тиигээд нэгэ гүрөөһэ аладтибад. Гурөөһэ алаад, хубуундээ хэлэнэ: "Модон тогоо, тогооло!" — гэжэ. Тиихэдэнь хүбүүниинь нэгэ модо та па сабшажа абаад ла, тогоо бөөрэнхэй сабшажа байна. Эсэгэнь баһа хүбүүгээ сохибо даа. Сохижо, сохижо хубуугээ хаядтёод, эсэгэнь арлнба. Бархирһаар хаанай хубуун хахад пуни гэртээ ерээ.

— Энэ юундэ бархираад — ерэбэш? — гэжэ һамганиинь һу-рана.

— Ь\оцон тогоо тогооло гэжэ хэлхэдэнь, нэгэ модо' тала сабшажа абаад, тогоо хэжэ ба'йхадам сохибо, — гэжэ хэлэнэ.

— Модо абаад шобхолоод, мяха шорлоод, галда шархаяа яана гээшэбщ, — гэжэ памганиинь хэлэнэ.

Хойто удэриинь үбгэн хүбүүгээ баһа дахуулаад гараба. "Морьноо һүул хүдэлгэ", — гэнэ эсэгэнь. Тиихэдэнь урдань ороод хатаргана. "Харгын суур тата", — гэнэ эсэгэнь. Хубууннинь дуулана. "Модон тогоо тогооло", — гэбэ. Шоро хэжэ шор-ложо, эсэгэдээ харуулба. Тиигээд гэр тзэшээ ябабад. Харгыгаар ябжа ябсараа, эсэгэнь харгын хамхуул хараад хэлэнэ: — Ошо, энээни нэрынь һураад ер, хаанаһаа ябанаш, хаана ошо-хошниб? — гэжэ. — һураад, намда мэдэжэ ерээгээ хадашни, тархииш таһар татахаб, — гэжэ эсэгэнь занаад, саашаа ябашоо. Тэрэ хуоуүмнай хойноһоонь ябаад ла һурана — Нэрэш хэн бэ, хаанаһаа ябанаш, хаана ошохошниб? — гэжэ. Тиихэдэнь дуулахаш юумэ угээ. һуража һуража, ядажа ядажа, тэрээкээ 4 тада дэгээдтёод, гэртээ хариба. Уйлаһаар гэртээ ерээ.

— Юундэ уйлаабши? — гэжэ һамганиинь һураба.

— Нэгэ харгыгаар хиидэжэ ябаһан юумэ хараад'эсзгэ&4Н лээ: "Ошо, энээни нэрэшни хэм гэжэ һураад ерэ, хаанаһаа ябаһым, хаана ошохым, хуу мэдээд ерэ, үгээ болшнн тархииш таһа сабшахам", — гэжэ баабай хэлээд, хуршэрээл даа, — гэжэ.

— Тэрэшни хаанамтеэ? — гэнэ һамганиинь.

— һУража ядаад, бута дээрээ үлгөөд ерээ һэм, — гэнэ тэ-рэнь. — Юундэ бута дээрээ орхёод ерээбши, намда асаржа ха-руулагкээ, — гэжэ һамганиинь хэлэнэ. Гараад тэрэ үрмэһэ ха-рахадань (нэгэ юумэ байгшэгээб даа, арбайжа һалхинда хиидэжэ ябагшагээб даа нэгэ тиимэ хамхуул). Тэрэ хамхуул хараад, памганиинь хэлэнэ: "Үриин һайнда түрөө һэм, үндэһэни мууда хатаа һэм гэжэ хэлэнэ гээрэйш, нюургээ хамхуулба гэжэ хэлээд, хиидтенэ һэн", — гэжэ эсэгэдээ хэлээрэй.

Тнигээд баабайдаа одьти хэлэһэниинь, эсэгэнь: "һэн", — гэжэ хэлээд лэ, гансаараа мордоод ло, үгээ, гурбан жэл соо угээ. Хаанаш яанаш ошоһойнь мэдэхым угээ. Гахай бодон хаанайда оччо тэндэ баригдаикю. Гахай бодон хаан тэрээпи арестован л жа^ тэндээ хар түмэр тэргэндэ хүлидтиһэн байгаа. Тэндээ хэбтэжэ байна…

Гурбан жэл болоһон хойно Гахай бодон хаанайхи сэрэ1 үү-һээ суглуулжа баяна. Тэргэндэ хүлеэтэй байһан хаан хэбтэжэ^ байсараа:

— Энэ юун сугларжа,^ сэрэгүүд сугларжа байнаб? — гэжэ.

Асууба.

— Саашаа һанаатайень алаад, наашаа һанаатайень эндэ абаад ерэгты, — гэжэ амьтани суглуулжа байнабди, — гэжэ Гахай бодон хаан хэлэнэ.

— Ай, жаалда, саарһа бүтээжэ үгээбэлни, гурбан хун ошо-бол мэндэжэ хүшэрхиим һэн даа, — гэнэ. Теэд гурбан жэл бо-лоһон хойно: "Ямар саарһа бэШэхэһэмши, бэшэ", — гэжэ тэрэ тэргэндэ уяатай хэбтэһэн хаанда хэлэнэд. Теэд бэшэхэ саарһа юумэ үгөө. Тэрэ хаан бэшэнэ: "Албата зон, мэндэ! Гахай бодон хаанай орон дээрэ ерээд, гурбан жэл шатар наада хэбэб. Ша-тар наада хээд, манай албата зони багтахаар нэгэ юумэ эди-бэб. ЭндэмнаЙ ехэ һайхан газар байна, эдьхэ эдеэниинь ехэ эл-бэг, юумэ хүүмэ ехэ, жэмэс юумэ элбэг байна. Барандаа нүү-жэ ерэгты энэ бэшэгыем абаад, эбэртзй ухэрнуудээ урайгаа туугаад, эбэргээ үхэрнүүдээ хойноо дахуулаад".

Тэрэ бэшэгынь абаад, албата зониинь хаанай зургаанда оруулаад суглаа хэбэд. Тиигээд хаанай зургаани улад хадаа үбэртэй малнууһаа нэгэ хашаан соо суглуулжа, үбэргээ малнуу-һаа нүгөө хаШаан соогоо суглуулжа байба. |

Тиигэжэ байхадань бэринь хэлэнэ:

— Эсэгэмнай ямар юумэ бэшээ һэм даа, намдаа узуулхэеэ яабат, — гэбэ. Тэрэ бэшэгынь бэрэдээ асараад үзуүлбэ даа. "Гэрым урда гурбан алтан уляаһан байха, — гэжэ бэшээ. — Тэрээ-ниим хадаа нэгээнь оройгоорнь rah а сабшаха, нэгээнь дун-дуурнь та ha сабшаха, нүгөөдынь доогуурнь таһа сабшаха: оро-niiiiM голгондо вандан хээтэй торгон байха. Вандан хээтэй торгые да аха гансал нэгэ хайша байха, тэрэ янгар хайша хул-вууртэм байха, тэрээгээрээ даахаш, — гэбэ. — Тулеэн дээрэм хухэ ту мэр муна они, тэрээнн тулеэн дээрэнь хаяхат, — гэбэ. — Адуун соомни нэгэ амагай сагаан байтаһан они, тэрээни адууи соонь хаяхат. Түүнэһээ бэшиимээ барнпнн асарха". Иижэ бэ-шэһэн байгаа эсэгэнь. Саашань иижэ бэшэһэн байгаа: "Ногоон торгон дэбисхэртэй байнаб, хухэ торгон хунжэлтэй байнаб, урдаа уһалууртай, жэмэс мунхэ эдеэ эдеэд яаха арггээ сэнгэжэ, шатар наада хэжэ байнаб. Энэ шатар наада эрьелдэмэ хухэ тумэр үргөөндэ эрьелдэжэ байгаад наадажа байнаб", — гэжэ.

"Хухэ тумэр тэргэн доро баабаймнай хүлеэтэйм хинм даа", — гэбэ бэринь. — Эбэртэй үхэрнүүдээ урдаа туугтуй, эбэр-гээ үхэрнуүһээ хойноо дахуулагтуй гэхэмнай албата зоноймнай буутайнь урда ябаха, буугээнь хойно ябаха, — гэнэ. — Намайе гэнтэ ерэжэ дайлажа гаргыт гээхиимдаа, — гэжэ бэринь хэлэ- нэ — Битнай хара тумэр тэргэ дОро хулеэтэй хэбтэнэм, ургэл-жэ жэмэс эдеэн байна гэжэ, үргэлжэ хооһон тоотой хэотэнэб гэжэ бэшэнэхинм даа, — гэжэ бэрннь хэлэнэ. — Янгар хайша гэжэ намай хэлээхиим даа, хухэ тумэр муна гэжэ убгэниим хэ-,' лээхиим даа. Амагай сагаан байтаһан гэжэ эжыемнай хэлээхиим даа. Энэ эхыень асарагкээ, тэндэнь, газар дээрэнь улеэхэ гээхннм даа, — гэбэ бэрннь.

Теэд лэ албата зоноо мэтэрэ байлгажа, мүнөөхи гурбан хуу-гээ нэгээнь барьжа, тэндэнь алажа үһээень абаад: Нэгээнь газар дээрэнь ошожо үһөөень абаха гээхим даа, — гэжэ бэршпни албата зоноо командующинь, ноёншшь болоод, буутай уладаад урдань туугаад, буугээ уладаа хойноо дахуулаад ябаа, хүнэһэ хүшэеэ хойноо тээгээд. (Буунь бултандань хүрэгкээ байгаа).

Хоёрдохи хүүень газар тэгнэжэ ябаад таһа сабшажа уна- гааба. Гурбадахяннь гэртэнь хурэжэ ябаад таһа сабшаба. Тиигээд үдэр һүнеэр ошоод лэ, гэнтэ дайлаад лэ, Ребии хаанаа гаргажа абшаба даа.,

13. ШАБАР ТЗНЭГ ХҮБҮҮН.

Уряа нэгэ ехэ баян* хүн байгаа, адуугаар| шье, алта мүнгөөршье. Ел — бэри турбаз дүрбэн хүү зардаг байгаа. Дайда далаяа хуу эзэлээд, гурбал дүрбэн хүлһэншэ ябаһан хүүдын үбэл нажир үбээ баянаа хү| дэмэшын захадан гаража ядажа байгаа һан. Тэрэ баян хүщ гансайхан 'хүбүүтэй, ганса хүбүүниин ехэ муу түрэһэн, шабай тэнэг байгаа. Адуу малаа эрьехэм гээд гараад, тоо томиргына газар дайдаяа ялга тохойёошье таниха үбээ хүбүүн. Үдэр бүри эсэгэн. хубуугээ һургаахаяа һайн морёо унажа, адууни газар дайдаяа эрьежэ ерэжэ, ходо хубуугээ гаргажа байгаа һан. Тэрэ хүбүуниин адуугаантье эрьеэ үбэйээр, нюдэниин хайшаа харам шаб, тэрээн тээшэ ябажа ябажа ерэгшэ һэн. Тиихэдэ тэрэ баян" хун хугшэтэёон хэлсэнэ: "Энэ хүбүүе хайшиинш гэжэ һургааха аргамнай үбээ, манн үхэмсэрэ хадаа эдэ адуу малымнай хулуу-шан хулуужа идехэ, шоно нохой бариха, алта мүнгээмнай хар-тан абаха, амитан мэхэлжэ абаха. Энэ хүбүүмнай мани үхэшөө хада иижэ зобожо тулижа хүндэ мэхэлүүлжэ, мани олоһон зөөри амитан зондо үрээдэлдэхэ байна. Энээндэ тиимэ һайн хүгшэ хани оложо үгөө хадамнай һайн байгаа. һайн хүгшэтэй болобол, тэрэ хүгшэниин зеөрэймнай үрээдэхэ үбээ, хубүуимнай зобоохо үбээ, хүдэлөөшье үбээ байг, идехэ, үмдэхэ алта мүнгэн зөөрэмнай болохо". Тиижэ баян хүн хүгшэтэёо хөөрэлдэбэ. Хүг|| шэнивн хэлэбэ:

— Абаса үгэсэёо гульдхажа, айл тийргэн дээгүүр ябайиЛ энэ хүбүүндээ таатай наатаймайи олохо ёһотоибди. Тиигээд ню-я дэндэ дулаахаи харагдаһан эхэ эсэгэтэйнь хэлсэжэ, адуу; алта | мүвгэ хайрл'ан үбээ һэнэгтэйдээ тиимэ арга бэдэрхэ хэрэгтэй.а.

Тиихэдэн үбгэннин хэлнэ:

— Нээрээш хадаа ехэ зүбтэй хүүр хэлнэш, биш морёо эмээллэжэ, анл тннргэ зяйһууб даа.

66 И.

Тиигээд баян хүн һайн хубсаһаа үмдэжэ, haft морёо эмээллэжэ, абаса үгзсэйео бэдэрхэеэ айл тииргэн дээр ябаиа. Нэгэ айлһаа гараад, хоёртьхн айлда ороно. Эгээн захын гэртэ бншяа-хан туртай хүнһээ бур-бур унин гаржайна. Газаан морёо уяжа турдан ороходонь, үбгэ һамган хоёр тогоогоо шабажа байна.

— Уу, ямар һайи айшан ерэбэр. түрүүнээ тогоо шабажа байнабди. Ямар золтой айшан ерэбэштаа, һуугты, һуугты. Хаа хүрхэеэ ябаабта, ямар айлайбта? — гэжэ һураба:

Баян хун хэлэбэ:

— Айл тииргэн дээгүүр абаса үгэсэёо суглуулжа ябаһиимаб.

Даа.

— Холын тииргэнһээ ябахымта, һуугты. тогоон гархан, — гэжэ тэрэ үбэгэн хэлнэ.

— Ямар пай айшан ерээбтэ, эстэр шарууһаа алаһымди, — гээд (һамганнин) мяха асаржа шанна.

Тиижэ байхадан газааһаа нэгэ залуухан басаган одироод: — Уу, айшан бии, — гээд мэндэшэлээд, эхэдээ хэлнэ: "Айшаа ндеэ-лэхэ хэрэгтэйма хиим". Тэрэ басаган гүйжэ байна, эхэн тогоогоо гаргаад остоол дээрээ табяад, тэрэ айшан да а дүүрэн хээд избаантайин барюулна. Баян хун тэрэ үбэгэ һамаган хоёртой арсиин уужа, мяхайн эдеэжэ, тэрэ баян хүни басагани ябажа байхадан хархадан, аймаштай сэбэр, нюдэндэ дулаахаар хара гдана. "Нээгүүр бэрэ хэһэн хүн муудаха үбээйма", — гэжэ шэбшэнэ. Тиигээд арсин дууһалдаатьхина. Баян хун халааһан сооһаан мүнгэ гаргаад үбэгэндэ үгэнэ:-Танаа хүндэлхэм, — гэжэ. Үбэгэн хэлнэ: —Ямар иимэ һайн айшамдаа, мунгэ үгэжэ байха.

Айлда ошоод, гурбан тогоони арен асарна. Нэгэ тогооноо үбгэндэ үгэнэ, хоёртьхн тогооноо арен бэеэрээн барина. Тиижэ тэрэ арсияа уужа пуухадаа, баян хүн хэлнэ:

— Битнай гансахан хүбүүтэйм, танай басаган гансахын? Гансахан! Иижэ худа оролсожо бэлэеэ андалдаа хада ямарби?

Тиихэдэн үбэгэн:

— Яахым! Иимэ хуугээр худа хээубээ яахым? — гэнэ.

һАмаганиин хэлнэ:

— Гансахан басагаа хадамда үгэшхөөд. үнэһэндэ урьежэ,

Тооһондо торьехамнай. Мани хэн хархым, хэн идеэлхым?

Тиигээд баян хун хэлэбэ:

— Худа айда болоһон хойноо хүргэн, басагантанай харал-даха хамаһалдахымоо даа. Адуу мал ухэб, алта мунгэ ухэлби, шэнэ байсан барижа үхэб, арбан табан толгой хонин адуу үхэб, дурбэ-табан толгой һааха үнеэ ухэб, хоёр-гурбан толгой хүллэхэ.

Мори үгүүжэм.

Тиихэдэн һамаганнин хэлнэ:

— Хамаһалдаха харалдаха хадатнай худа анда болхымаам.

Даа.

Баян хүн утаһан бэһэеэ тайлажа, үбээтэй хүндөө бэһалжэ үгэнэ. Үбээтэй хүн hyp бэһэеэ баян хүндэ бэһэлжэ үгэнэ. Баяи.

5* 67.

Xvh-хүла оролсообди гэжэ мүнгэ гаргажа, үшөө арси табина. Арси уутаад, мориндоо һуужа ехэ һусеотоеор гэр тээшээ xa-i райлгана. Гэртээ ерээд, газаагаа одироһон биеэрээ, мори и дээ-j рэһээ буугааб гээд, һогтоод мухарижа унашаба.

— Энэ яагааб? Яаһан гайхаштайма, — гэжэ хүгшэннин xal раан шэрээи байна. Убэгэниин хэлнэ:

— Иимэ һайн ажал хэжэ байһан хойноо уугаа убээ яахымй Хугшэниин хараахаяа болижо, үбэгөө һугадажа байсанда!

Абаашажа оробо. Байсанда а ороод, тэрэ баян хун хугшэндөө хэлнэ:

"һОннн бэритэй болообди, долоо хоноод хурим ерхыйма, хурЯ гээ бэлдэ". Тиижэ баян хун унтажа, хүгшэниин ехэ һүсижэ, уЯ тан хэбтэн убээ юу-хүүгээ бэлдэнэ. Шабар тэнэг хубууеэ ехэ һанхаар' хубсалуулжа, үһэ юуйин һамнажа, хунидли хун бола гоно. Долоон хоног соо арси тамси, мяха шулэ бэлдэнэ. Долоб. хоиоһон хойиа убээтэй хун арб а а тэргээ хуллэнэ, айлһаа нэгэ худэн хүн, үбэгэд, һамагадууһы абажа хурим ерэнэ. Хурим ep-j хэдэ, баян хун угтан абан байна. Баян хүн хүгшэнтэёон hyraj дажа байсангаа абаашажа ороно. Дурбэн хултэйдэ дуурэ юу-: мэ табина, олон хүлтэй остоол дээрэ у га а һайхымайе табина/ Бэрэеэ шабар тэнэг хүбүүтэеэ ехэ һайн таһалга соо түхэрөөк һайхан остоолдоо идеэлэгты гэжэ засиба. Долоон хоног соо ехз| зугаа хэбэ, найматьхи хоногтоо айшиһын гэр тээшээ бусах" болобо. Бусаха болоод байхадан, арбан табан толгой хони, дүрЗ бэн һааха үнеэ, гурбан мори хүлэһөөр угэнэ, гурбан хулуһөм шөөрөө үдэшүүлнэ. Табан-ёргоон уран дархани абажа, убээтэй хүндэ ехэ байсан барюулна. Нэгэ хоёр хүбүү абажа, убээтэй" хүндөө уряа хойно табина, адуу малый, таряа талхайн, убһэ; хоолиин бэлдүүлжэ, ехэ һайн ажалтай байна.

ҮБээтэй хүни басаган баян хүни бэри боложо, худэмшэ юу хууиин хэжэ гуйжэ харайжа байна. Шабар тэнэг хубууниня адуугаа эрьехэм гэжэ тарана. Одироһон хойнон хүгшэниин һу-рана:

— Худэн толгой мори адуутайбта? Тиихэдэн хурайха болоһон хубууннинь хэлнэ:

— Мэдээ үбээб, тоогын олохо убээм.

— Худэн толгой хонин адуутайбта?

— Тэрээнииш бэрэ мэдэхэ убээм! Хонин адуу ябагшал даа, маиаймии, бэшиимии?

— Худэн толгой үхэр адууһатайбта? Худэн толгой ha аха унеэн бииб?

— Эхэмни унеэ асараад һаагшаал, тиигээд саашиин мэдэхэ убээм.

— Худы газар хахалжа, худы таряй таридагымта? Тиигээд хурайха болоһон хүбүүниин: — "Намһаа дайдымай.

Бу һура", — гээд газаашаа гарашана. Тиихэдэн тэрэ басаганиин шэбшэнэ: "Баян хүндэ ехэ шабар тэнэг хубуун бии гэжэ хэла сэгшаан. Өөрьёо- үе наһан соо энээнтэй зобохо болхымшииб!

Даа, — гэжэ шэбшэнэ, ехэ уры дуры болоно. Амитани шог яая-дан, шорой тооһон болхом", — гэжэ ехэ гаихал гайхажа байна. Баян хүн хүгшэтэёон: "Иибэл хүбүүмнай һайн болохо", — хэжэ.

Ехэ һүсёотэй.

— Манн үхэшхада энэ ажал пуудалымнай, ажал адууйым-

Най, алта мунгээмнай хэндэшкэ ухэ убээ, ехэ панн бэртэй болообди, — гэнэд. Иижэ нэгэтэ хүбүүниин хүгшэиһөөн һурана:

— Ямар иимэ баабайдаашье, маамадаашье айлшалжа ошохо.

үБээмши? Намаяашье дахуулаад ошоо хадаа һаймаад.

Тэрэ хүгшэниин хэлнэ:

— Шамтай ошожо амитани шог наадан, шорой тоопон бол-

Хомнии. Иимэ юушье мэдэхэ убээ хунээр ошхойм хадаа, ган-

Саараан ошыш.

Тиигээд хэлхэлээрэн, хурайха хүбүүн эсэгэ, эхэдээ хэлнэ:

— Би хадамайдаа ошохом. Хугшэмни хэлээ ошохо хадаа ошыш гэжэ. Баян хун хугшэтэёон хэлсэбэ: "Энэ хүбүүмнай Ои-сяаха солоо орожо захалаа, бэрэмнай һургаагаабшиидаа".

Баян хун хубуундээ хэлэбэ: "Хүгшэнөө түрхэмдэ ошохо хадаа һайн морёо унажа, һайхан хубсаһаяа үмдэжэ ошхобоош-таа".

Баян хуни хубуун һайн морёо эмээллэжэ, һайхан хубсаһаа.

үМдэнэ. Үдэшэжэ ябхадаа хэлнэ: (эсэгэ, эхэнь).

— Ши хадамайсияа танихиимииш?

— ҮБээ.

— Харгыһын танихиимииш?

— ҮБээ.

Тиихэдэн хүгшэниин хэлэбэ:

— Би харгыйыш заагаад үхэб, ши харгыһаан гараа үбээ залай ябахаш, ой тайга соо орохош, харгыһаан гаржа шоно нохойн хүнэһэн бу боло. Ойн захада гархада шэнэ байсан байха, тэндэ ороходош хадамайш тэндэ байха. Хадамшини: Хүри-гэн ерээ, — гээд хони алаха, хатуу арси табиха. Хонини мяха ехэ тэнэгээр идежэ гүдэһээ бү үбдэ, бисяахаар идеэрээш. Хатуу арсиин тэнэгээр уужа түнэжэ төөрижэ, ехэ муумайи бү хэ, ама хүрээд угөөрээш. Тиихэдэн тэрэн:

— Зяа, — гэнэ.

"Хүригэн хүбүүмнай, унта гэжэ оро заһажа үгэхэ, орондоо орходоо хубсаһаа хуу тайлаад, эбхээд унтаарайш. Ойлгоош?".

— Ойлгооб! — гэбэ.

Тиижэ тэрэ басаган хуряахаяа харгыдан оруулжа табина. Тэрэ шабар тэнэг харгыяараа һэрысэ хатаргажа ябана, тии тииһээр ой соо ороно. Хуни багташа убээ нараһад байна. Хар-гуЙ дээрэн аймаштай ехэ нараһан ургашоод байна. Нараһанда ерээд, тороод байшана. "Энэ нараһайе хайшан гээд гархымтеэ, хүгшэм харгыһаа гарха убээ гэжэ хэлээбойтеэ, харгыһаа гараа хадаа, тойрожо арлишаЬсыма", — гэнэ.

"Энэ нараһа өөдэ бэеэрээн абираад, морёо нараһан дээгүүр абаад буугмд, харгыдаа орохоб", — гэжэ шэбшэнэ Тиижэ бэ рээн яараһан өөдэ абнржа гарана. Нэгэ гэшүүһэнһээ таталдй на. хоёртьхн гэшүуһэнһээ таталдана, гурбатьхи гэшүүһэ тэбэ-рээд таталдана. Гурбатьхи гэшүүһэн даагаа убээ, хухаржа уяашана. Шабар тэнэг хубуун гэшууһээ тэбэрэһээр нарапан! уауурта укашана. "Иижэ нараһан дээрэһээ унажа үхкиимшии даа", — гээд нараһанаа гэшууһэ тэбэреэд хэбтэшэиэ. Ой соо] хоёр хуя модо отолжо байһымаад, үглөөнһаа абаад удчэ бол-| соро ходо морин байна хыйма. Тэрэ хоёр хубууд хэлсэнэ: Энэ] морян яахадаа эндэ байхым, али хулуушан хулуугаад ортиии кой, ошшо харайилаа.

Тэрэ хоёр хубуудн ерэхэдэ, аймаштай һайхан морин эмээл| юунннн баран мүнгулуулһэн, нараһани узуурта нэгэ залуухая хүбүүн нараһанн гэшүүһэ тэбэреэд, нюдээ ялайса хараад хэО |' тэнэ. Тэрэ хоёр хубууд hyp аба:

— Эндэ һэрүүндэ амаржа хэбтэбыш? Тэрэ хубуун хэлэбэ:

— Нараһан дээрэһээ унаад, үхэшөөд хэбтэнэбй. Тэрэ хоёр хубууд хэлэбэ:

— ҮХэһэн хүн дуугарха убэйма, ши ухээ убээлши.

— Зяй, ухээ убээ хадаа бодохом, — гэжэ нараһанай гэшүү^ һэ хаяад бодоно.

— Нараһа өөдэ ендэ абиржа гараһымши? — гэнэ., Тиихэдэ тэрэ хүбүүн хэлнэ: \

— Хугшэмни засиһыма, харгыһаа бу гараарай гэжэ, ой cofi тойрожо шоно нохойда идюулхэш. Ерхэдэм, энэ нарапан иижэ! харгыдам ургашоод байгаал. Нарапан өөдэ гараад, морёо шэр-1 Жэ гаргаад, харгыдаа ороод ябаха панаатай байгаалби.

Хоёр хубууд хэлнэ:

— Морёо уна, биди харгыдаш оруулаад ухэбди.

Шабар тэнэг хубууе морёо унуулжа, нараһайн тойруулааш харгыдан оруулна.

— Хаа хүрхэеэ ябаһымштеэ?

— Хадамайдаа ошохоёо ябапым, — гэнэ. Тэрэ хубууд хэлнэ:

— Энэ ойн захада гараадтибал үндэр һайхан байсан бай^ ха, хадамшини тэндыма? — гэнэ.

Шабар тэнэг хүбүүн харгыдаа орожо саашаа ябана. Яба яба? Ьаар, ойн захада гарна. Гархадан, үндэр шэнэ һайхан байсан' байна. Тэрээни хархаһаа хойшо, морёо сосёод хатаргаад яба* шанал даа. Хатаргаад ошходон, хадам баабайн газаагаа бай* на. "Үү, хүригэн хүбүүн ерээ", — гэжэ мореэн эмээлиин абажа нуга соогоо табяад, хуригэн хубуугээ хүтүлжэ шэнэ пайхай] байсандаа' ороно. Орходоһ, хадам эхэнь: Хүбүүмнай ерээ, — гэжэ дэгэл хубсаһайн тайлана, остоолдоо һуулгана. Хонёо ала-һымди гэжэ тарган мяхаа, хатуу арсяа табина.

— Түрүүнээ хуригэн хүбүүн, ерээш, арсиимнай уугыш, мяханмнан идииш, — гэнэ. Тиигээд арсяа хээд үгэиэ. Арсиин I.

Хүрээд:

— Битнай арен ууна үбээб, уугты! — гэнэ. Үбэгэн һамаган хоёр арсяа уунад.

— Арсиимнай уухашье үбээ хадаа мяхаймнай идеэгты, — гэнэ.,

Мяхайн хоёр гурба отолжо идеэд, садааб гэжэ остоолһоон гаршоо. Үбэгэ һамаган хоёр хэлэнэд: "Баян хүни хүбүүн зүһэ-нэймай идеэд, энэ мяхаймнай идеэн гэжэ һанаа үбээ, холоһоо ябаад, морин дээрэ шалааштаа".

Хадам эхэн оро заһажа үгэнэ. Хүригэн хүбүүн эхэһээ гара-һан бэедээ хүрсэ тарим бэеэрээ орон соон ороод хэбтэнэ. Тэдэ үбэгэ һамаган хоёр идеэлэжэ, арсяа уужа һууна. Хүгшэнөө за-хяаяар бисяахаар идеэлээд унталга соо ороод хэбтэхэдээ, гүдэһэ-ииии улдэшөөд байна. "Энэ хоёри унтахада, тэрэ мяхайн хулуу-жа идехиимал даа", — гэжэ шэбшэжэ хэбтэнэ. 'Үбэгэ һамаган хоёр арсяа уугаад, ороо заһажа орондоо ороод унтаналТэдээни унтаһан Хойно Шабар тэнэг хүбүүн бодоод, һүни хабхар бай-хада мяхаа табиһан газар тээшэ ошоно. Ошожо ябаһаар тол-гоёо айдуутай ехээр мүргэшкэнэ. Толгой уруун юума ехээр ад-харна. Гараараан баряад эльбэхэдэн, гартан бүтүү няалдана. Газаа гаржа аршахам гэжэ үүдэн тээшэн ябана. Газаа гараад хэрэнсээ дээрэн хархада, уйһан бортого соо хонини нооһои шэ-хээтэй байна. Тэрэ хонини нооһоор бэеэ аршана. Аршаад, һа-райн сагаанда гараад хархадан, хонини нооһон хуу баран ияал-1 даад хонинидли болошоод байна. Хадам баабайн ехэ ураи на-рин хун сабуу халаагаад, тайг дээрээ табиһан байгаа. Тэрэ сабуун толгой уруун адхаршаһан байгаа. Тэрэ нооһоор гарка арга убээ, хонин болооб гэжэ хотон соо хониһоор орожо хэбтэшэ-бэ. Хониһы тал дундан ороод хэбтэхэдэн, пуни тэни барагта хоёр паар морёор ехэ хобто тээгээд, тэрэ хадамайшин хониһы хулуухаяа хулуушад ерэнэд. Хотони хажууда мориһоо байл-гаад, үһээйин хуу татаад нэгэниин харайгаад ороно. Щабар тэнэг хүбүүни газартьхи хажуудаси хонеэн хаяад угэнэ, хоёрть-хиёо шабар тэнэги хаяад угэнэ, дурбэ-табаи хони хобто соо тээгээд хулуушад ябаатьхина. Дүрбэ-таба хониһы хоорондо Шабар тэнэг хүбүүн тээлгээд, хониди убэр туруундан гузээгээ ха-халхаяа һанана. Тиижэ байсараа үүр сайжа захалаадьхина. Үүр сайгаад захалхада, Шабар тэнэги хониһы байрын хажуу-гаар гүйлгэнэ, Шабар тэнэги хонид нуга соогоо байгаад Я ралдана. Тиихэдэ хобто соо байһан хонид баһа мяаралдана. Шабар тэнэг хүбүүн: "Би хонин болоһон хойноо мяарахам", — гэжэ ехэ муухайсаар шашхана. Тиихэдэ тэдэ хоёр хулуушад —. Хойноһоомнай хүд үлдэжэ ябана, — гэжэ хоёр морёо буулгаад, хобтоо хонитойи тэргэтэйи хаяад, тэрэ хоёр хулуушад морёо унаад, гуйлгэлдэжэ арилшанад.

Нара гархалаар Шабар тэнэг хүбүүни хүгшэниин хонеһоо адууһаа гарагкам гэжэ ошходон, дээрээ ехэ хобто тээЬэн тэргэ.

Туи дээрэ байна. "Энэ хобто соон юун бнимааб?" — гээд хаа.

Рахадан. өөһэнн хурайха — Шабар тэнэг дурбэ табан хонидь|

Хоорондо ялайса хараад хэбтэнэ.

— Энэ иихэдээ яаһан хайшингһиимши, яахадаа энээн соо.

Ороһинмшн? — гэнэ. Тэрэ хурайхан хэлнэ:

— Бн хонин болоошииб, ши харгыһаа бу гара гээ хэнээш, шннингээ хуурээр нараһан дээрэ гараад үхээд, һөөршөө амида болоод ябахадам харгы дээрэм нарапан ургашоод байгаа. Үхэ-һниманем хоёр хубуун бодхоожо, нараһайм тойруулжа. харгы-дам оруулаа һан. Тиижэ харгыдаа орожо, хадамаидаа хүрэһым. Хадам баабайм газаагаа байжа, морээм нуга соогоо табяа һан. Байсандан ороходом, хадам эхэм хубсаһым тайлажа у л го© һэн: Остоолдоо һуулгажа тарга мяха, хатуу арси табяа һан. Шинии! хуурээр арснһаа ама хүрээ һэм, мяханһаа хоёр гурба ама ху-рээд, "садааб" гээд остоолһоо гаршоо һэм. Хадам эхэм унталга заһаад үгөө һэн. Унталгада орходоо, шинии хуурээр хубсапаа хуу тайлаад унтаа һам. Унталга соо ороод хэбтэхэдээ, гудэпэм үлдэшөөд байгаа һан. Унтаһан хойно мяхайн хулуужа идьхэм i гээд бодоод ябажа ябхадам, толгой уруум юума адхаршоодщ толгоёороон мүркэлөөрэм. Тэрэнээ арлигкам гээд газаа гарха-дам, хэрэнсээ дээрэн хонини нооһон байгаа һан, хонини нооһоор бэеэ арлигкадам, би хонин болшоод байгааб, тиигээд ороод хонеһоор хэбтэшооб. Хониһоор хэбтэжэ байхадам. хулуушад хулуугаад, наашиин асараа хиим.

Тиихэдэн хүгшэниин хэндэшье харуулан убээ, уһа халаажа нооһойн сюһажа гаргажа, бэшэ хубсаһаар хубсалуулаа пан.< Тинһэн хойноо хугшэниин эхэ эсэгэдээ хуу ильгээжэ: "Хуригэн; хүбүүйитнай газаа гархадан, хотон сооһоо танай хониһы хулуу| шан хулуужа, хубсаһа үмдэн убээ хулуушы хойноо гуйгээд, хр! ннһытнай эндэ абаа. Хуригэн хүбүүни хубсаһай мореэн абажа! хонеһоо абаашагты", — гэжэ засяа угэбэ. Тиижэ тэрэ хадаМ эхэ; хоёриин: "Хуригэмнай аймаштай бэрхыма даа", — гэжэ хүрн-j гэмнай хоноо убээ хадаа хүрэгэмнай хониһы нүсэгээр улдэжя ошожо хониһымнай абаа. Тиижэ хадам баабай хуригэнэй хуб-сапай, мореэн абаашажа ошоо һан.

Морэйн, хубсаһайн абаашажа, хониһоо асаржа ерээ һэн. Шабар тэнэг хубуун хугшэтэёон, хугшэниин ходо һургаажа, ажал — һуудалиин адуу малиин ходо харжа, тиижэ өөрьёо уй соо байлиима. Тэрэ Шабар тэнэгтэй зобожо тулижа байгаад, наһандаа һуугаа һан. Тэрэ ажал һуудалиин онтхо түүхэ болоо һан.

14. БУРУУША БОРБООН.

Нэгэ угээтэй хунэй хубуун байгаа ха даа. Тиигээд тэрэ хүбүүниин баян хунэй басага абаа ха даа. Эсэгэн жаран ухэр унжэ басагандаа үгөө һэн. Тэрэ нухэрын залхуу юуш хэдэггуй, гансал хэбтэжэл байха эдеэд лэ, хүдэлмэри хэдэггүй. Үхэрнүүдээ алаад лэ эдеэд лэ хэбтэдэг байгаа. һамганиин үхэрэйнгөө уялгашын худал-дадаг байгаа һэн. Тиигээд лэ нухэрын жаран үхэрөө алажа эдежэ дууһаад ла, хооһон улэшэбэ.

ҺАмганиин нэгэтэ сууха соо шара тоһо хээд лэ, зунай гэртэ гурбан дүлиин дунда үнэһэн соо булажархёо ха./Заа, тиигээд нүхэртөө хэлэнэ: "Ошшо зуһаландаа үнэһэ асарал даа, юумээ угаахамни, юумээ, хубсаһаа угаахамни", — гэжэ нухэ-рөө үнэһэндэ эльгээбэ.

Нүхэршни памганайнгаа хуурээр ошшо үнэһэ һабардаха-даа, суухатай тоһо рлобо. Үнэһэтэеэ, тоһотоёо абаад, һүхюу юума гэртээ орожо ерэбэл даа.

— Биш иимэ олзотой ерэбэб, — гэжэ. һамганиин:

— Ябаһан хүн яһа зууха, хэбтэһэн хүн хээли алдаха, — гээд садтаран тоһоо эдюулбэ нүхэртөө.

— Иимэ һайншииш даа, — гэжэ байжа һүхёоно хаям даа тэрэ һамганшии нүхэрөө. Тиихэ бэрин нүхэршни сахюурта бууяа баряад гүйшэбэ даа, агнахамни гээд. Тужада тайга соо ороод ло, тэрэшни торшэбэ, гэрээ олохоёо болёод. Дэмээ ябажа байһаар ла, гурбан тээшээ нүхэтэй шонын нүхэ олобо. Тэ-рээни олоходоо, дулаа бэдэржэ хонохо һанаатай хүн шонойи нүхэн соо ороо хим. Тэндэн шонойн хүбүүд хэбтэжэ байгаа. Тэрэ хүбүүшын бариха һанаатай һөөршөа гараад, хубсаһаяа.

Тайлаад, хоёр нүхын бүглөөд, гурбатьха нүхөөрөө ороо өөһэ-

Рвөн. Шонын хүбүүд салдаган хүни орохолоор шошоһон бэеэ-рзэ гүйлдэжэ гаршана. Хубсаһайн хуу тархидаа үлгээд гуйлдэ-шэбэ. Гүклдэжэ гаршана. Тэрэ хүбүүмнай салдагаар үлэшөө хним, юуш үбой. Эхэһээн гараһак нара-й хүбүүи шэнди болоод үлэшэнэ. Бодоод ло ябба даа тэрэшни. Дайдада гаршоо хиим, твөрөөд ябажа байһаар. Нэгэ талмайда гарахадаа, баян айл харажархёо. Үглөө үдэрын нэгэ айлай газаа хагдан соо орожо хоноо. Айлын нохойд ехэ хусаа. Хүнэй орожо ерэхэдэн нохойн хусаа гээб даа. Тиигээд лэ тэрэшни тэндээ үүр сайса хэбтэшөө.

Баян хунэй хулһэншэд үглөөгүүр бодоод неэгээ һаана. Тэ-. рэмнай намарай саг. Хүлһэншэдэй неэгээ һаажайхаДан (баян хун нэгэ басагатай байгаа) нэгэ басаган хадан торгон дэгэлтэй хотоной ара бийдэ ерээд лэ өөрынгөө хэрэгтэ һуужархиба, шээнэ. Тиигээд лэ нөөхимкай хагдан соо хаража хэбтэнэ. Үдэр болоходо баһа тархияа бултайлгаа гээб даа. Басаган бодоод нюһаа ниихэдээ, алтан бэһэлигээ дунда хургандан бай-пан нэшэжэрхибэ. Үглөвнэй наранай гарахада бэһэлигшни ялалзана хиим, ту я а сосёод ло. Тэрэ хүбүүмнай харажал хэбтэнэ хиим.

Хүлһэншэнүүд хүрэй сооһоон үхэрнүүдээ газаашан гаргаш-хана. — Үнеэдээ гаргаад хүлһэншэд гэртээ ороно. Тэрэ зуурта нэгэ унеэн хотоной хүрээ хабиржа байтараа аргаална. Хүбүүн хаража хэбтэнэ. Тээ нэгэ хэды болоод байхада, хүлһэншэ үхэрэй бааһа суглуулаад, хотонойгоо шэгшы руугша хэжэр-* хибэ. Хоёр нохой һүниндөө хусаһан, тэрэ хүбүү руу хараад ла байна.

— Юундэ энэ нохоймнай хусаба гээшэб? Мүнөө һууна, хараад һууна, хүрээ руу хараад ла байна. Эндэмнай юун бии болооб, — гээд баянай хүлһэншэдии ороходон.

— Намайе бу сохиитаа, би хүн гээшэб, — гэнэ хүбүүн.

— Юун хүн хаанаһаа ерээбши? — гээд һурана.

— Би Бурууша Борбоон гээшэб. Битнай төөрэһэн хүм, Бу-рууша Борбоон хүмби, суран нюсэгэн хүмби, — гэбэл даа.

Тиигээд лэ хүлһэншэнүүдиин абаашаба тэрээни, баян хун-дөө тушааба. Баян хүн тэрэнээ эдеэллээд, арууһан үмэдэ үмэд-хүүлээд, зархаяа малай гэр соо оруулаа. Хониной арууһан дэгэл соо хэбтэнэ тэрэшни.

Гэнтэ нугада хэбтэжэ байхадан, баянай хоёр хүлһэншэ орожо ерээд зугаална.

— Энэ баянаймнан басаган харанхалжа унашоо хиим.' һүнэһэниин убээ болшоо хиим. Лама бөөдөө мүргүүлжэ бай-на, хоног үнгэршөө.

— һүНэһэняин үбээ гэжэ бөөтэеэ, ламатаяа хэлсэнэ. Бэ-һэлнг соон һунэһэнинн байна ха. Тэрэ бэһэлигыи хааным ааб даа.

Хоёр хоноод байхадаа басаган бэрэ ехэ үбэшэн болшоод байна. — Бэрэ ехээр үбэдшэбэ, — гэжэ баһа хэлсэнэ.

Хэбтэжэ байһан хүбүүмнай:

— һүНэһээн бил олохо байнал би даа, — гэжэ шашаба тэрэ хүбүүнш.

Тинхэлээрэн хүлһэишэд баяндаа гүйлдэжэ орожо, энэ хү-

Бүүмнай тиижэ хэлэнэ гэбэ. Баян хун гэргэтээгээ:

— Мүнөөхи Бурууша Борбоон юумэ мэдэхэ байха, — гэлсэ-жэ, хадаг барижа, хүбүүндээ мүргөө:

— Орыш, туһалыш, газаашалхаа болёобде. Хубсалуулжа тэрэнээ гэртээ оруулна хиим.

— Алтан бэһэлиг би хадаа олохол байнам, — гэжэ мүнөөхи хүмэршэии хэлэбэ.

Баян хүишни мүргөө 'хиим даа оложо үгыт гэжэ. Тинхэлээрэн бурханай һомо (зэн) эрэжэ абаад, тэрээндээ табан үн-гэйн хадаг уяжархиба. Тиигээд газаа хангай ехэ тогоо табюу-лаад, тэрээн соогоо дүүрсэ уһа хээд лэ халаагаа хиим. Тэрэ хүбүүншни тэрэ һомоо баряад ла, газаа гараад хаяа' хана тоншоо. Юуш мэдээгүйшэ болоод хоройн хажууда ошоод Ло, хорой тойроод ло зорюутан тоншоод ло байна. рЩ! Тоншоод ло:

— Энээни абагты! — гэнэ хүлһэншэдтэ.

Тэрэнээ аргалаа, хүрэһэн аргалаа халуун уһан соо хэбэ. Тэрэн хайлажа, биһэлиг гарша ерээб даа. Тиигээд лэ биһэлэ-

Ги гарша ерэхэдэ, басаган һайн болооб даа.

Заа, тиигээд лэ:

— Би гэртээ харихам һамгандаа, төөриһэн хүмби, — гэнэ Бурууша Борбоон. Баян хүн хэдэн хоног соо гэртээ, ордон.

Соогоо хонуулаад, гоёор хубсалуулаад ла:

— Гэртэн хүргэжэ үгэгты! — гэбэ баян хүн хүлһэншэд-

Төө.

— Заа, юу эрэхэбши, юун хэрэгтэйб? — гэжэ һураба бая-ниин Бурууша Борбоонһоо.

Эръгүүшни шалд гэбэ: i — Жаран үнеэнэй уялга хэрэгтэй. Эрэһын үгөөд, тэрэ хүбүүе гэртэн хүргэбэд даа. Гэртээ ерэхэдэн һамганиин-.

— Юу асараабши? Хаанаһаа ерээбши?

— Би төөрөөб, баян хүнэй хүлһэу1шэд иамайе хүргэж" ерээ, — гэнэ тэрэн.

Харан гэхэдэн жаран үхэрэй хооһон уялга байгаа ааб даа. Тэрэл эрэһэн юумэм, һамгандаа хөөрэжэ үгэбэ, иимэл үхэрэй уялга эрээ һэм гэжэ. Баянай басагани бэһэлнг оложо эдэгээ-һэнэз хуу хверэжэ байна.

Тиихэдэн һамганиин:

— Ямар тэнэг хүм бэ. Ноён юм гү? Хаан гу? Ямар хүи хадаа, иимэ тэнэг хүн байдагиим аал? Үхэр эрэхэдэн, уялгаЧ гэжэ ойлгоһон. Жаран үхэр эрэһэн байгаа ааб даа, жаран.

Уялгада уяха гэжэ.

6. Бурятские народные сказки 81.

Тиигээд хулһэншэд тэхэржэ баяндаа ошшо хэлэбэ. Хул* һэншэдээ глвгэжэ хэлэхэдэн, баяншни памгантаяа жаран ухэр ндгажа абаад, хулһэншэдтээ туулгуулаад, паар морёор ходоо-; гоор бэлэг барижа ерээд, гуйна баяншни памгантаяа,

— Хайрлыт! — гэжэ Бурууша Борбооной һамганда мур-гэиэ.

— Гондол юумэ угээ, эбгэй хожом байебди, — гэлсээ. Жаран ухэрээ хорой соон хаагаад, паар морёо бэлэг баряад ла, гэртээ бусаба баяншни.

15. УХААТАЙ ЭХЭНЭР.

Нэгэ залуу аад, ажилда маша залхуу хун айл зайжа ябадаг байба. Баян аад, ноён.

Нэгэ айлда байжа, бага сага ажал хэжэ байдаг байба. Нэгэ.

Уд эр тэрэ ноён:

— Ши залхуу хун тула, бидэнэй юумэ һайн гэдэг хэлсээд, хоол хубсаһаа абаад, али хэрэглэһэнээ абажа, манай хүбүүн.

Болоод байха гущ? — гэбэ.

— Зай, энэ ноён намайе миин байлгахагуй, зобоохо болобо.

Гээшэ, — гэжэ тэрэ хубуун бодоод:

— Би байхагүйб, ябахаби, өөрынгөө орон иютагаа һанана-

Би, — гэбэ.

Тэрэ ноён хэлэбэ:

— Тиимэ бол, яба тургэн!

Ябаха болоходонь тэрэ ноёнтон нэгэ уран гуа хуухэнтэя һэн, тэрэ хүүхэн угытэй ядуу амитанние хаирладаг тула, тэрэ.

ХҮН-3^ХшДиа: ямаРшье зееригуй амитан байнаЩШШ худалдажа, хубилгажа хоол, хубсаһан ^олгожояб аарайш — гэжэ өөрынгөө нэгэ унтэй шэжэр алтан ^""LJJ^g. рээнииень абаад, тэрэ ябаха дээрээ эсэгэ эхэВВИИ.

— Зай, баяртай, бишьё ябабаб даа, харин ^г^ло^\ танай хүүхэн иимэ алтан бэһэлигээ намда бэлэг угэбэ, энээ ниие хоол, хубсаһан болгожо абахаб. чупя. жа.

Тиихэдэньтэрэ ноёнтон хуухэндээ маша ех► У>Р "лжа.

— Муу хунине мулталжа үгэжэ байһан энэ муу §Ш§ИИВ залхуу үлдэжэрхихэ ушартай гэлдээд. — ши дхин н 'яба. Өөр-хүниие хайралдаг тула, тэрээнэингээ гэри".

Төв хабаатай хубсаһа, шэмэгүүдээ сүм аба, тиигээд ябагты.

Гэбэ.

Урая гуа хүүхэн уйлажа, уйдажа:

_ Намаие юундэ улдэбэт, шэмэггүйшье һаа, аба эжьш.

Дэргэдэ байхые хусэнэб, — гэхэдэнь болобогүй.

— Яба, яба, — гэжэ үлдэбэ.

— Тиимэ тула ябаха болобо бэзэбди, — гэжэ тэрэ хүнтэй хам та ябаба.

Нэгэ хото городто хүрөөд, нэгэ айлай гэртэ байба. Уран гуа памганиинь нэгэ бээлэй оёод:

— Ши энээниие наймаалаад ерэ, — гэжэ үбгэндөө угэбэ.

— Энэ хэдэн тухэриг хурэхэ бэ?

— Зуун тухэриг хурэхэ юм, — гэжэ һамган хэлэбэ.

Тэрэ хүн дэлгуур дээрэ наймаалжа ябатарань нэгэ баян купец хун: '

— Энээннишии хэн оёоб, хэды сэнтэйб? — гэбэ.

— Зуун тухэригтэ, — гэбэ.

— Намда үгэ, би абахам, мүнгөө үглөө үдэр ерэжэ аба-хаш, — гэбэ.

Тэрэ хубуун гэртээ ерэбэ. һамган бээлэй зааба. Тиигэжэ үгөө һэмби гэбэ.

— Би нэгэ оймоһо оёоби, энээниие мүн наймаалаад ерэ, — . гэжэ үглөө үдэрын угэнэ.

Мун дэлгүүр дээрэ гараад ябана, үнөөхи урда удэрэй купец ерээд:

В — ЭнэШни наймаа ту? — гэбэ.

— Тиимэ.

— Юу сэнтэй бэ?

— Зуун тухэригтэ юм.

— Намда угэ, би абахам, — гэжэ абаад, — мүн лэ үглөө

Ерэжэ хамта хоёр зуун тухэриг абахаш, — гэбэ… Хүбүун хариба. һамган:

— Зай, — оймрһоо зааба. — Мун лэ тиигэжэ үгэбэб, — гэбэ. Үглөө үдэрын һамган нэгэ малгай оёод, мүн наймаалхын.

үГэбэ. Үнөөхи дэлгүүр дээрэ ябатарань, урдын купец ерээд:

— Малгай юу сэнтэй бэ?

— Зуун тухэриг.

— Би абахаб. Үглөө ерэжэ, хамта гурбан зуун тухэриг $

Абахаш, — гэбэ.

Хубуун гэртээ хариба. һамган:

— Зай, зааба малгай, мун лэ тиигэжэ угэбэби, — гэбэ. Yt-лөө үдэр мүнгөө абахын тула, үнөөхи купецэй гэртэ ошобо.

Купец:

— Мүнгэндэ ерэбэ гүш? — гэбэ.

— Тиибэ, — гэжэ хүбүүн хэлэбэ. Купец хэлэбэ:

"Гурбан зуун түхэригөө абаха гүш, а ли гурбан Һайн үгэ абаха гүш? Өерөө мэдээрэйш.

Хүбүүн хэлэбэ:

— Гурбан һайн үгыетнай абахамни.

— Зай, тиигэбэл дуула: нэгэдэх — холо газарта ябв-хадаа хооһон гэртэ хонолго болохо, ши гэртэ бү унта, газа" хоноорой; хоёрдохинь — харгы замда хүнэи гээжэ орхиһои юумэ байха, тэрээниие абаха хэрэггүй, орхёод тойрожо гараа-райш; гурбадахинь — уһагүй орондо дайралдахаш, үндэр ха-дын арада баруун зүгтэ хатаһаи жалгын эхиндэ иэгэ үзүүр-тэй гурбан ехэ уляаһан модоной дэргэдэ хабтагай хара шу-лууе хобхолжо малтахаш, доорһоонь ехэ булаг уһан гаржа, ба-руулжаа урдаха байха. Зай, энэ гурбан угэ ойлгожо абаба-гүш, яба тиигээд, — гэбэ.

Хүбүүн гэртээ ерэбэ. һамгаи асууба:

— Зай, мүнгөө абаба гүш?

— Гурбан зуун түхэригэй орондо гурбан һайн үгэ абаад.

Ерээби, — гэбэ.

— Зай, болоно даа, — гэбэ һамган.

Тэдэ хоюулан тэндээ байтараа, хүбүүн хэлэбэ:

— Бишни хүдөө холо ябажа, олзо звери оложо ерэхэ бэшэ-

Гүб?

һАмганиинь хэлэбэ:

— Шинии һайн дуран бэзэ, эрэ хүниие ябуулан хэлэхэ, эхэнэр хүниие зогсоон хэлэхэ гэдэг тула, яба.

Хүбүүн һамгаяа орхёод ябаба. Холын орондо ябажа ябана. Олхошье юумэ үгы, хооһон ябана. Нэгэ газарта зон таһархай холо байгаад, зуураа замда нэгэ эзэгүй хооһон гэртэ хоёр хүн хонохо гэжэ байна. Тэдэнтэй хамта тэрэ гэртэ хонохо болобо. Унтаха гэжэ байтараа, үнөөхи купецэй хэлэһэн угэ һанаан-♦ даа оруулаад:

— Би гэртэ унтахагүй, газаа унтахаби, — гэжэ газаа хоно-66. Тэрэ һүни гэрэй дээдэ хушилта унажа, тэрэ хүнуүд да-руулжа үхэһэн байба. Тэрэ саашаа ябаба. Олоной зам харгыгаар ябатарнь, хүнэй гээһэн нэгэ абдар ханза хэбтэбэ. Тэрээ-ниие абаха гэжэ. байтараа, үнөөхи купецэй хэлэһэн үгэ һа-наад, абангүй орхёод ябаба. Нэгэ хото газарта хүрэбэ. Тэндэ хүрөөд ябатараа, үнвөхи замда хэбтэгшэ абдар ханзые нэгэ хүн олоод ерэһэнь, тэрэ хотоной нэгэ ехэ баян хунэй гэртэ дээрмэ орожо, ехэ юумэ абаһан хулгайшан гээжэ орхитюн байгаад, тэрэ хүниие барижа:

— Ши хулууһан байба гээшэш, хамта хулууһан иүхэдөе-оложо үг, — гэжэ хатуу саазада оруулба.

Мүн тэндэһээ хүдөө холо газар хэсэжэ ябана. Нэгэ булгэм олон хотон айлнууд ган халуунда уһагүй, маша бэрхэтэжз" байна. Тэндэ ябатараа үнөөхи купедэй хэлэһэн үгэ һанаанда" оруулаад, зүүн зүгтэ нэгэ үндэр хадын байхые хараад, тэрээ-* нэй хойно нэгэ жалга харагдана. Тэрэ хүбүүн хэлэбэ:

— Би уһа бэдэрээд үзэхэ байнаби. Тэндэхи улад зон бүгэдэ баярлажа:

Тев хабаатай хубсаһа, шэмэгүүдээ сүм аба, тиигээд ябагты.

Гэбз.

Урая гуа хүүхэн уйлажа. уйдажа:

Намайе юундэ үлдэбэт, шэмэггүйшье һаа, аба эжын.

Дэргэдэ байхые хүсэнэб, — гэхэдэнь болобогүй.

— Яба, яба — гэжэ үлдэбэ.

— Тшшэ тула ябаха болобо бэззбди, — гэжэ тэрэ хүнтэй хамта ябаба.

Нэгэ хото городто хүрөөд, нэгэ айдай гэртэ байба. Уран гуз һамганшшь нэгэ бээлэй оёод:

— Ши энээниие наймаалаад ерэ, — гэжэ үбгэндөө үгэбэ.

— Энэ хэдэн тухэриг хүрэхэ бэ?

— Зуун тухэриг хурэхэ юм, — гэжэ һамган хэлэбэ. *

Тэрэ хун дэлгүүр дээрэ наймаалжа ябатарань нэгэ баян купен хун:

— Энээниишни хэн оёоб, хэды сэнтэйб? — гэбэ.

— Зуун тухэригтэ, — гэбэ.

— Намда үгэ, би абахам, мүнгөө үглөө үдэр ерэжэ абахаш, — гэбэ.

Тэрэ хубуун гэртээ ерэбэ. һамган бээлэй зааба. Тиигэжэ угөө һэмби гэбэ.

— Би нэгэ оймоһо оёоби, энээниие мун наймаалаад ерэ, — . гэжэ үглөө үдэрын угэнэ.

Мун дэлгүүр дээрэ гараад ябана, үнөөхи урда удэрэй купец ерээд:

— Энэ шин найма а ту? — гэбэ.

— Тиимэ.

— Юу сэнтэй бэ?

— Зуун тухэригтэ юм.

— Намда үгэ, би абахам, — гэжэ абаад, — мүн лэ үглоө ерэжэ хамта хоёр зуун тухэриг абахаш, — гэбэ.

Хүбүүн хариба. һамган:

— Зай, — оймрһоо зааба. — Мун лэ тиигэжэ үгэбэб, — гэбэ. Үглөө үдэрын һамган нэгэ малгай оёод, мүн наймаалхын.

Угэбэ. Үиөөхи дэлгуүр дээрэ ябатарань, урдын купец ерээд:

— Малгай юу сэнтэй бэ?

— Зуун тухэриг.

— Би абахаб. Үглөө ерэжэ, хамта гурбан зуун тухэриг абахаш, — гэбэ.

Хүбүүн гэртээ хариба. һамган:

— Зай, зааба малгай, мүи лэ тиигэжэ угэбэби, — гэбэ. Yf-леө үдэр мүнгөө абахын тула, үнөөхи купецэй гэртэ ошобо.

Купец:

— Мүнгэндэ ерэбэ гүш? — гэбэ.

— Тиибэ, — гэжэ хүбүүн хэлэбэ. Купец хэлэбэ:

— Гурбан зуун түхэригөө абаха гүш, а ли гуроан пайн үгэ абаха гүш? Өерөе мэдээрэйш. ЦЦ.

Хубуун хэлэбэ:

— Гурбан һайн үгыетнай абахамии.

— Зай, тиигэбэл дуула: нэгэдвхннь — холо газарта яба-хадаа хооһон гэртэ хонолго болохо, ши гэртэ бу унта, газа" хоноорон; хоёрдохинь — харгы замда хунэй гээжэ орхиһои юумэ байха, тэрээниие абаха хэрэггуй, орхёод тойрожо гараа-райш; гурбадахинь — уһагүй орондо дайралдахаш, үндэр ха-дын а рада баруун зүгтэ хатаһан жалгын эхиндэ нэгэ үэүүр-тэй гурбан ехэ уляапан модоной дэргэдэ хабтагай хара шу-лууе хобхолжо малтахаш, доорһоонь ехэ булаг уһаи гаржа, 6а-руулжаа урдаха байха. Зай, энэ гурбан И ойлгожо абаба" гүш, яба тиигээд, — гэбэ.

Хүбүүн гэртээ ерэбэ. һамгаи асууба*.

— Зай, мүнгөө абаба гүш?

— Гурбан зуун түхэригэй орондо гурбан һаин үгэ абаад.

Ерээби, — гэбэ.

— Зай, болоно даа, — гэбэ һамгаи.

Тэдэ хоюулан тэндээ байтараа, хүбүүн хэлэбэ:

— Бишни хүдөө холо ябажа, олзо звери оложо ерэхэ бэшэ-

Гүб?

һАмгаииинь хэлэбэ:

— Шинии һайн дуран бэзэ, эрэ хүниие ябуулан хэлэхэ^ эхэнэр хүниие зогсоон хэлэхэ гэдэг тула, яба.

Хүбүүн һамгаяа орхёод ябаба. Холын орондо ябажа ябана. Олхошье юумэ үгы, хооһон ябана. Нэгэ газарта зон таһархай холо байгаад, зуураа замда нэгэ эээгүй хооһон гэртэ хоёр хун хонохо гэжэ байна. Тэдэнтэй хамта тэрэ гэртэ хонохо болобо. Унтаха гэжэ байтараа, үнөөхн купецэй хэлэһэн үгэ һанаак-* даа оруулаад:

— Би гэртэ унтахагүй, газаа унтахаби, — гэжэ газаа хбно-66. Тэрэ һүни гэрэй дээдэ хушилта унажа, тэрэ хүнүүд да-руулжа үхэһэн байба. Тэрэ саашаа ябаба. Олоной зам харгыгаар ябатарнь, хүнэй гээһэн нэгэ абдар ханэа хэбтэбэ. Тэрээ*. ниие абаха гэжэ. байтараа, үнөехи купецэй хэлэпэн угэ һа-иаад, абангүй орхёод ябаба. Нэгэ хото газарта хүрэбэ. Тэндв хүреөд ябатараа, үцөөхи замда хэбтэгшэ абдар ханзые нэгэ хүн олоод ерэһэнь, тэрэ хотоной нэгэ ехэ баян хүнэй гэртэ-дээрмэ орожо, ехэ юумэ абаһан хулгайшан гээжэ орхипон байгаад, тэрэ хүииие барижа:

— Ши хулуупан байба гээшэш, хамта хулууһаи нүхэдөе* оложо үг, — гэжэ хатуу сааза да оруулба.

Мүн тэндэһээ хүдеө холо газар хэсэжэ ябана. Нэгэ бүлгэм олон хотон айлнууд ган халуунда уһагүй, маша бэрхэтэжэ" байна. Тэндэ ябатараа үнөөхн купе, цэй хэлэпэн үгэ һанаандав оруулаад, зүүн зүгтэ нэгэ үидэр хадын байхые хараад, тэрээ-иэй хойно нэгэ жалга харагдана. Тэрэ хүбүүн хэлэбэ:

— Би уһа бэд. эрээд үзэхэ байнаби. Тэндэхи улад зон бүгэдэ баярлажа:

— Vha оложо угэбэлтнай, ашыень харюулхабди, — гэлдэбэ. _ Газар мадтзха зэбсэг абагты, — гэжэ олон хүнтэй тэрэ хүбүүн хадын арада ошожо, жалгын эхнндэ бэдэрхэдэнь, нэгэ үзүүртэй гурбан томонууд уляаһа модонууд ба хабтагар 'хара шулуунууд байба.

— Тэрэ шулуунуудые малтажа хобоологты, — гэбэ. Олон хун малтажа, хобоолходонь, шулуун доороһоонь маша һайхан гуягалаг уһан гаража урдаба, таһалдахагүй булаг боложо, тэндэхи айлнуудта хундэтэй амитан боложо олон хоног байгаад, ябаха болобо. Тэрэ айлнууд һайн мори ба хуб-саһа хоол, алта мүнгэ түрүүтэйе ехые үгэжэ мордуулба.

Хубуун яба ябаһаар, тэдэнэй үгэһэн хэрэгсэлнүүдые сүм эднжэ дууһаад, морёо тураажа, ябажа шадахагуй болоходонь, нэгэ һайн хүрзэ, һүхөөр агсаба. Тэрэ һүхэеэ мүн худалдажа, муу хэрэггүй болоходонь, нэгэ бүлюугээр агсаба. Тэрэ бүлюу-гээ барижа ябаад. зон таһархай холо газар үлэсхэлэн болоод, нэгэ сөөрэм нуурта олон нугаһанай һуухые үзөөд, тэдэндэ ошожо тэрэ бүлюугээ шэдээд, шэнгээгээд, юушьегүй хооһон, набтагар хубсаһатай үнөөхи өорынгөө анха байгша городто ерэбэ. Үнөөхн анханай танил баян наймаагаа үгэгшэ купецэй гэртэ орожо, амар сайн хүргэбэ.

— Сайн, сайн, — гэбэ. — Яаһан үнн болобо, ямар ябажа ерэбэш, — гэбэ.

Хүбүүн хэлэбэ:

— Танай хэлэһэн сайн %үгэнүүдээр табан жэлдэ ябахадад, мэндэ сайхан бусажа ерэбэби.

— Хэр зэргэ олзо олобош, анханһаа эхилэи мүнөө хүрэтэр ябадалаа хэлэ даа, сайн ярилдая, — гэбэ купец.

Болһон ябадалаа ба бүрин ушарнуудаа хүбүүн сум хэлэбэ. Купец хэлэбэ:

— Шинии гэргэн һайн байна, шамайгаа олзо бэдэржэ ошо-. пои тула ехэ олзотой, зөөритэй ерэхэ гэжэ хүлеэжэ байна. Ши болбол табан жэлдэ ябаад, нэгэшье олоһон юумэгүй, хахар-хай, набтархай, гуйраншан мэтэ хоопон ерэхэдэшнн шамайе гэртээшье оруулхагүй, хараагаад лэ үлдэхэ ёһотой даа.

— Минни һамган хараахагүй, нэгэшье муу угэ намда хэ-лэхэгуй, — гэжэ хүбуүн хэлэбэ.

Купец:

— Юундэ хараахагүй бэ, боосолдое. Би газаа гушан тэргэ бараа асараад байнам, энээниие сүм табинаби, гурбан ехэ б. ай-дал гэрнүүдтэйби, тэдэнэй нэгыень табихаби, ши тэрэ памгаяа таби. Бүхы ябадалаа сүм хэлэхэш. Би шамтай ошолдохоби. һамганайшни ша-мда зэмэ үгэ эсэ хэлэбэл, хэлэпэн юумэеэ бү-рин шамда үгэхэби. Ябадалыешни багашье буруу дээрэ үзэ-жэ, һамганайшни шамайе хараагаа һаа, ши һамгаяа намда ал-дахаш. Эрхэ бэшэ шамайе харааха даа. Намгаяа үгэхэ үгыб гэжэ бү хэлэ, эрхэгүй алдахаш, — гэбэ. Хүбүүн зүбшөөжэ:

— Минии һамган хараахагүй, өөрынгөө хэлэһэниие дутуу-

8Ъ |

К.

Гүй сүм үгэхэт, — гэбэ. Тиигээд олон хүндэ гэршэлүүлээд, пец хүбүүн хоёр тэрэ хүбүүнэй һамганай байрада ошобо.

һАмганиинь:

— Ерэбэ гүш? һайн ябаба гүш? — гэбэ.

— һАйн, һайн.

Амар сайнуудаа хэлэлсээд, өөрынгөө табан жэлдэ ябаһан ябадалнуудаа һамгандаа хэлэнэ. Олон айлнуудһаа ехэ юумэ (мори, хубсаһа) абаһан ба тэрээнээ үгы болгоһоноо сүм ШЯ лэжэ, эгээл һүүлэй бүлюу болгооһоноо, уһ.а руу шэдээд, уһаи-

Да хаяжа орхиһоноо хэлэбэ. Тиихэдэнь һамган:

— Тэрэ маша зүб даа, амиды ябахада хоолһоо үлүү юун бэлэй. Хоолойн тулада унаса шадалгүй яаха бэ. һайн ябажа.

Ерэбэш даа, һайн даа, — гэбэ.

Купец:,

— Ай даа, ямар һайхан эхэнэр байдаг гээшэ бэ! Өөрынгөө хэлэһэн гушан тэри*э бараа, нэгэ ехэ гэр байратаяа таанарта үгөөд. бүришье нэмэри үгэхэби, — гэжэ сүм үгэбэ.

Тэрэ хүбүүн һамгантаяа купецэй үгэһэн байра дээрэ орожо, дутамаггүй зөөритэй айл боложо, жарган һууһан юм гэдэг.

16. ШАДАМАР ХҮГШЭН.

Нэгэ, залуу хүбүүн ябажа ябаад, гэрлээд, багатай. болоод байба. Хугшэниинь: "Гаража шэнэ газар хахалыш, таряалжа хоолойёо тэжээил", — гээ. Хээрэ гаража, шэнэ газар хахалжа байхадань, аизаһан доро-һоонь сагаан мунгэн бутаржа гараба. Ехэ мунгэ олоод, мэшээг-тэ хээд: "Энэ мунгэн шиигтэйм, хунээр хубаахамни", — гэжэ тэрэнээ мориндоо тээгээд, хубааха ху бэдэржэ ябахадань, гуу-ранша золгобр. "Энэ мунгэ газарһаа олооб, шиигтэймэ, хубааха ху бэдэржэ ябанаб, энээни хубаая", — гэбэ.

— Эй, нээрээшье, шиигтэймэ, хубаая, хубаая, — гэбэ тэрэнь. Хоорондоо табяад, гуураншань хубааба. Өертөө ехээр.

Абаад ла, олоһон хүндээ бишайхаар үгэжэ захалба.

— Яахай намдаа бишайхаар үгэнэш? — гэбэ.

— Тиигээ пааш бэри үхэбэйб, — гээд, барни хамаад гуураншань ябашаба. Гэртээ ожиржо, хүгшэндээ хэлэнэ:

— Сагаан мүнгэ, ехэ мүнгэ олооД шиигтэй гэжэ гууранша-тай хубаахамни гэжэ хэлэһэм, гууранша намда бишайхай үгөөд, өөртөө ехээр абаа. Яахадаа тиинэбшэ? гэхэдэм "шамда бэшэ үхэбэйб гээд, барни абаад ябашоо".

— Эй, түнэ, шамай түнһэн! Гарыш шуумгай, морёо хүл-лыш! Хайшаа ошооб тэрэшни? — гэбэ хугшэниинь.

— Тиишэ ошоһиимал даа, — гэхэдэнь, бишайхай багаяа үр-гөөд, тэргэндээ һуугаад хойнһооиь үлдээд ошобо. Хүсөед:

— Ай, нохой, үбэгэн, гуураншалжа олоһоншнн ехиимэл бай-гаабооби, энэ тэргэндэ һуугыт манаар, — гэбэ. һуулгаад ябаад-тиба.

— ҺАмгатайемаиш? — гээд һурана.

— ҮБэй, гансаарайем, — гэбэ.

Гэрлэхэдэмнай яахым, энэ хоёр баабайбэй, зобожо яба-

Хымдии, — гэбэ.

— Юугаараан тэжээхэбтеэ? — гэбэ.

Гуураншалжа олпонши ехым байгаа бэзэ, бишни баһа.

Худэлхэб, — гэбэ. Тиигээд гэрлэхэ болоод, хонохоёо нэгэ хүнээ-

Тираншалжа олоһоншни бии байха, арси асархашааб, ууитгеэ, — гэбэ. Тиигээд тэрэнь ошоод, арси асараад ууна. Ухтаад.'тэрэ хугшөө: Нэрэш'хэм? — гэбэ.

_ Муудэр гарһиимаб, муухай нэрэтээмэб, — гээд, нэрээ хэл-

Жэ угэнэбэн.

— Хайшан гээд хамта ябахымди нэрээ мэдэлсэнбэй, хэлыш нэрээ, — гэнэ.

— Баахашан гэжэ нэрэтэйемэб, — гэжэ хэлэбэ.

— Хубуунэйшяи нэрэ хэм? — гэбэ.

— Баһа муухайема. Шээхэшэн гэжэ нэрэтэйема, — гэбэ.

— Энэ олоһон зөөриёо һайса хадалгажа унтаилтеэ, — гээд, шпмпп ябагаар ябаһан хун эсээш, бишни хадалгаад, баряад ун-таһууб гээд, мэшээгынь абаадтиба. Тэрэнэй унтаһан хойно мо-риёо хүллөөд, хубуугээ, мэшЭэгээ, абаад, гуйлгэжэ ябашаба. һунн һэрээд: "Баахашан, Шээхэшэн хаанабта? — гээд, тэдэ-нээ хаасирна. Гэрэй эжэн һэрээд: Газаа гар! — гээд улдэжэ гаргашхаба. Тэрэ хугшэниинь гэртээ ерээд, мүнгөө асараад, "унеэе бэдэрыш, унеэтэй болоил", — гээд, мунгэ угэжэ хуряа-хаяа эльгээбэ. Тэрэнь унеэ абахаяа бэдэрээд ябажа ябана. Тиижэ ябасарань нэгэ хуни обиньень дурэжэ байна.

"һАльсини буугаа һаа, һайса дүрэхэемһэн. Бороони ороо һаа, баран дүрэхэемһэн", — гэбэ.

— Ямар хара һанаатай хүмш! — гээд сосижо, сосижо та-бишхабад тэрэ хуни.

Гэртээ ерээд: "Зай юу олообши?" — гэхэдэнь.

— Нэгэ хуни обиньень дүрэжэ байгаа һэн, хэды болсо дурэжэ байхимтеэ гээд, һальсини буугаа һаа һайса дүрэхэемһэн, бороони ороо һаа баран дүрэхэемһэн гэжэ хэлэхэдэмни, намайё сосижо табишхоол, хара һанаатай хүмш гээд сохёол, — гэбэ.

— Эй, түнэ, шамай түнһэн! Уһа адхахаяа яагаабши, — гэбэЦ Тиигээд хойто үглөөниннь унеэеэ бэдэрхэеэ ошобо: Ябажа яба-хадань, нэгэ хүнээсн гахай алаад, "хуухалжа байба. "Эй, энэ хайран гахай, бороон орог" гэжэ байгаад, уһа. адхана тэрэ га-' хай дээрэнь. "Энэ ямар иимэ хара һанаатай хүмш", — гээд тэ-рээни баряад, сохижо, сохижо табишхана.

Гэртээ ерэбэ. "Зай, юу олообши?" — гэхэдэнь.

— Хунэй гахай хуухалжа байхадань, уһа абаад дээрэнь ад-хахадам, баряад сохижо, сохижо табишхоолтеэ, — гэнэ.

— Эй, тунэ, шамай тунһэн! һайса дүрэг, арюуханаар дүрэг, — гэжэ байгаад, галиинь заһаха байгааш, — гэнэ.

Хойто үдэрынь баһа ошобо үнеэеэ бэдэрхэеэ. Нэгэ хунэй ту-|; ра дурэжэ байна. "һайса дүрэг, арюуханаар дүрэг", — гэжэ айгаад галынь заһана. "Ямар хара һанаатай хүмши", — гээд баряад. сохижо, сохижо табишхана баһа.

Зай, юу хараба, юу үзэбэш? — гэнэ хүгшэниинь гэртээ ерэхэдэнь. "Нэгэ хүнэй турань дүрэжэ байһииема, ошоод пайса АҮРЭГ> арюуханаар дүрэг гээд, галынь заһахадамии, хара һанаатай хүмш гээд, сохижо, сохижо табишхоол", — гэнэ.

— Шамаяаш алдагдаа, — гэжэ бэеэрээн унеэеэ бэдэржэ.

0Щобо хүгшэниииь. Н^гэ хүн хүгшэтэеэ, хүбүүтэеэ унеэеэ хотой дээрээ гаргахаяа үргэжэ даажа ядажа байна. Эиээнээ яахай.

Иижэ байиат? — гэхэдэнь.

— ҮБһөө дуудашхообди. Энэ хотон дээрэси иогоогоо идэг.

Гэжэ гаргажа байнабди, — гэбэ.

I — Ли, галда даа, ехэ бэрхым хадаа. Иигэжэ зобожо бай-

Хая а орондо, иамда "үиеэгээ худалдашхатиайб, — гэбэ.

|.— Абыштаа, — гэбэ.

— Юу эрэхэемта? — гэбэ.

— Гурбан елдэ тугалнуудынь елтэй болгоОгоод ло үгөад.

Байхаш, — гэхэдэнь, тиигүүжэм гээд, үнеэинь абаба… Ел болоод,

Ту галда а тэрэ хүнйинь ерэнэ.

— ҮНсэшни тугаллабэй, — гэнэ.

Хойто елдэнь тугалдаа ерэхэдэнь, "бөө беөлүүлээд мүнсэ.

үГэшхөөб", — гэбэ.

ҮНсэииинь ел бэрэ тугалладаг байгаа, тугалынь ел болохо-лооронь, алажа эдээд лэ байгаа.

Гурбадьха елдээ ерэхэдэнь, баһа тугаллаабэй, тугаллахабэй үнеэгээрээ мэхэлээш гээд, тииһээр ажа яргажа һууна мүнөө болсор.

17. НА РАН СЭСЭГ.

Урда хада Наран Гэрэлтэ гэжэ нэрэтэй хун Һ уужа ^ байга а. Тэрэ хун үзэсхэлэнтэ һайхан Наран Сэсэг гэжэ нэрэтэй басагатай һэн ха.

Тугэд лама тэрэ басагые гэргэн болгожо абаха һанаатай,' ямарханшье арга мэхээр угэ хууртээ оруулжа ядаба. Тиигэжэ байтараа энэ басагые убшэн тахалаар даража, һүулдэнь гэргэн болгожо абаха байна гэжэ тэрэ лама бодоод, нэгэ Һ амба айда Наран Сэсэгтэ хоротой эм дом хуртөөжэрхибэ ха. Басага-найнгаа убдэхэдэ, мунөө хун тэрэ тугэд ламые гэртээ залажа асарба.

— Энэ басагыетнай хара лусад хаан нэхэлтэ хэжэ байһан байна. Хэрбээ баса га а пайн дураараа тиишэиь задало табяа-. гуй һаатнай, ами бэеэ алдаха болоно. Тэндэ ошоод байхадаа золтой һаа, элүүр энхэ бэедээ орожо, эжы абадаа бусажа. шье болохо, — гэжэ абарал буулгаба.

— Ай, бурхан! Яагаашье хатуу шанга эрилтэ байба гээ-' шэб! һайн һайхан харгы замыень заажа хайрлыт, — гэжэ убгэн һамган хоёр уйдан гашуудан байжа гуйна.

Уһа саһанай шэмэлжэ орохогүй, хунэй багтаад һуумаар модон хайрсаг дархашуулда хуүлэбэ. Тэрээндэнь хунэй амис-; халаад һууха заахан нүхэ гаргуулба. Үмдэжэ ябаха гоё гоё хубсаһыень, зуужэ ябаха зүүбшыень, эдеэ хоолһоо эхилээд, тэрэ хайрсаг соонь хуулэнэ. Наран Сэсэг басаган хайрсагта орохо дээрээ иигэжэ хэлэбэ:

— Намда бэшэ ондоо юумэн хэрэггуй, ганса гуриг шара нохойемнн хани болгон угэгты.

Басаганай эрилтые ханган, гуриг шара нохойень хайрсаг соонь хэжэ угөөд, хайрсагыень хадааһаар хадажархиба. — Уһан мурэниие угсэн ошоод, энэ хайрсагаа мурэнэй зулхэдэ (мурэ-яэй гол тала) оруулаад табижархёорой, — гэжэ тугэд лама аба- I.

9$

Рал буулгаад, мордоод ябашаба. Үбгэн һамган хоёр уйлан дуу-лан байжа, түгэд ламын захиралтаар хайрсагаа абаашажа, уһа.

Мурэндэ табижархиба.

Тугэд лама мурэниие уруудан, моринойнгоо шадал соо гуйлгэжэ гэртээ ерээд, өөрынгөө долоон шабинарта:

— Нэгэ модон хайрсаг дээрэһээ урдажа ерэхэ байха. Тэрэнние болгоомжотойхоноор хүдөөдэ татажа абаад, хайрсагаа нээн хаангуйгөөр, тэрэ зандань асараад, бурханаймни шэрээ-гэй урда зохид гэхээр табижархёоройгты, — гэжэ захяад ябашаба.

Хухэ буха унаһан хонишон хубуун уһа мурэнэй захаар ябажа ябана ха. Тиигэжэ ябаһаар харан гэхэдэнь, модон хайрсаг иишэ тиишээ хэлбэлзэн, мурэнэй зүлхөөр урдажа ябана. Энэ юун урдажа ябаха бэлэй гэжэ тэрэ хубуун гайхаһандаа хубсаһа хунараа тайлаад, тамара тамарһаар хайрсагта хүрэ-жэ ороод, тэрэнээ хүдөөдэ татажа гаргана. Энээн соо юун байдаг юм ааб гэжэ һонирхоод, тумэр гадаһаараа хайрсагай хабхаг гасажа байгаад нээнэ. Тэндэһээнь гоё һайхан Наран Сэсэг басаган гаража ерэнэ.

— Хажуудахи гуриг шара нохойем бү гарга. Тэрээнһээ бэ-шыень хуу гаргажархи, — гэбэ Наран Сэсэг басаган.

Хонишон хүбүүн басаганай үгэ хуурээр гуриг шара нохой-һоо бэшыень хуу гаргажархёод, хайрсагаа байраарнь хадаад, уһа уруу тулхижэрхииэ.

Мүнөө хубуун хухэ бухаяа унажа ябаад, Наран Сэсэг ба-сагаа хойноо һундалдуулаад, гэрхэн тээшээ һайбарлуулба. Тиигэжэ ябаха зуураа Наран Сэсэг басаган:

— Шимнн ямар ажал хэдэгбши? — гэжэ асууба.

— Би гу? Газарай мэхээр, һараана малтажа, ами хоолоо залгажа ябагшаб, — гэжэ харюусаба.

— ҮШөө юу хэгшэбши?

— ҮШөө гу? Баян хунэй хони ямаадые манагшаб, — гэбэ. Тэрэ хоёр тиигэжэ хөөрэлдэжэ ябаһаар, урсахан гэртэ ерэжэ буубад ха. Гэр соонь хунэй харал узэлгуй онги обоо, уодэг-сөө бог шорой. Наран Сэсэг басаган гэр соохииень өөдэнь татажа, бог һагыень дууһан сэбэрлээд, хунэй һуумаар болгобо.

Уһа мурэн дээрэ тугэд ламын долоон шабинарай тодожо байха уедэ, мурэн дээгүүр нэгэ модон хайрсаг хөөбэлзэн урдажа ерэбэ.

— Энэл байба алтай, — гэжэ дуугаралдаад, тугэд ламын долоон шабинар тэрэ хайрсагые гохо дэгээгээр догоодожо, худое тээшэнь гаргаба. Энэ хайрсаг соонь юун лэ байба ааб гэжэ һонирхон, долоон шабинар тэрэ хайрсагаа дурбэн тээ-һээнь тэлээд ошожо, тугэд ламынгаа бурханай шэрээгэй урда табижархибад.

Тугэд лама гэртээ оромсоороо:

— Зай, асараал һаа болоо! Хайрсагаа нээгээ баряа, эбдээ-

Гуй юм бэзэт?

v.

— үГы даа, тэрэл зандань асараалдн даа, — гэбэд. _ Зай, долоон шабинарнн.' Долоон даба а дабасараа ябаад* хоноод упжөел, бусажа ерээрэйгтылши, — гэжэ тугэд лама ша-бинартаа захнрба.

Долоон шабинар гаража ошобод. Тэдэнэйнгээ ябамсаар, гэрэ лама Наран Сэсэг абхайгаа гаргажа, инагай ябадал хөв-' рэлдэхэ байна гэжэ бодоод, мэгдэн байжа хайрсагаа задал ба.

Нараа Сэсэг басаганайнь орондо хайрсаг сооһоонь гуриг шара нохой шудэ амаа ирзайлгаһаар гаража ерээд, түгэд лащ мын тубэнгииень тапа хазаад, алажархпба.

Хойто углөөгуурнь тугэд ламын долоон шабинарай ерээд, уудэ татан орохотой хамта, гуриг шара нохой rah ар химэлээд, лолоолуулыень унагаажархиба.

Хонишон хүбүүн һамганайнгаа һайханда ажал хүдэлмэЯ реэшье мартажархёод, памгаа хараад лэ һуужа байна.

— Убгэн, эдихэ хоол хогшолнойшье дуулажа байна. Шим-нн гаража, мэхээр малтажа асарал даа, — гэбэ Наран Сэсэщ Убгэниинь урдалаань хараад, дуу шуушье гараигүй һууна. Тии-хэдэнь Наран Сэсэг уйһэн дээрэ өөрынгөө дурсые аб адлихай наар зураад угэнэ.

Лунев хубуун хухэ бухаяа унаад, һамганайнгаа тэрэ дурсые урдаа баряад, хээрэ гараад ябажа ябана ха. Гэнтэ хара палхин буугаад, һамганайнгаа дүрсые һалхинда хиидхэжэр-хвбэ. Хонишон хубуун уйлаһаар дуулалаар урсахан гэргэм ерэжэ, тэрэ ушараа һамгандаа дууһан хэлэжэ угэбэ.

— Эй даа, бидэ хоёрой сугтаа һуухамнай бэрхэ болобо;1 гээшэ. Хари гурэнэй хаан намайешни һураглаһаар уни удаа-най агша. Тэрэ дурсыемни оложо абаал һаа, халуун мүрөөрни? хайжа, хүйтэн мүрөөрни гэтэжэ ерэхэл байха. Ерээл һаань бидэ хоёр урдаһаань юугээрээ тулахабибди? Шнмнн ори гаи-, са тумэр гадаһатайш. Бишни зүү хурабшатайхан һуунаб, — л гэжэ хоюулаа хүзүүдэлдэжэ һуугаад, өөдөө хаража энеэлдэ-жэ, уруугаа хаража уйлалдажа һууха зуураа, намайешни баряад абажа ябашоо һаань, шимни нэгэ жэл болоһон хойпо миниингээ һураг суугаар, хойноһоомни ошооройш, — гэжэ Наран Сэсэг памганиинь иигэжэ захиба. — Энэ бэһэлигыем зүу-1 жэ ябаарай. Минии ошопон газарта хүрэжэ ошоол паа, энэ бэһэлигээрээ намда тэмдэг угөөрэй, — гэжэ бэһэлигээ бэлэг бол- j гон бариба.

Тэрээяһээ хойшо нэгэ хэдэн үдэр үнгэрбэ. Үбгэ һамган хоёрой yfi хай болон һуужа байха уедэнь, нэгэ үглөөгүүр һо-вин хубсаһатай хүнүүд үээгдөөд, Наран Сэсэг басагые хара хусөөр баряад ябашабад ха.

Хонишон хүбүүн үдэршье һүнишье уйлажа ябана. Он жэл уягэргеөд, болзоото жэлынь тохёолдобо. Тэрэ хубуун хухэ 1 бухаяа унаад, памгаа һурагшалан ябашаба.

Олон хоног ошожол байна, хүбүүн яба ябаһаар ябана, ошо ошоһоор ошоно. Тиигэжэ тала хээрээр тэнэжэ мунажа ябахадань, харгы зам дээрэйь онги набта хубсаһатай хаанай адуу-шан ябажа ябана.

— Зай, эалуу хубуун, хаанаһаа хаЫаа эорнжо ябаабшн? Бухыншни туруун холын аянда ябаһандал үзэгдэбэл, — гэжэ тэрэ үбгэн адуушан һуран байба.

— Урдань хада Наран Сэсэг һамгатай һуугаа һэм. Тэрэ һамгыем хариин гурэнэй хаан буляажа абашоо һэн. Түхэреэн жэл болоод, миниингээ хойноһоо ерээрэйш гэжэ һамгамни за-хяа бэлэй. Хаана, алишье тубидэ байһыень һайн лабяаагүй аад, зобожо тулижа ябаналби, — гэбэ. Үбгэн адуушан дуугай шагнажа байһанаа:

— Зай, даа! Залуу хүбүүн, яагаашье бэрхэ газарта зори-бош. Бидэ хоёрпоо болохо хүнуүд тэрэ хаанай ордоной газаа гэшхээгуй юмэл. Хайшан гэжэ һамгантайгаа уулзажа шада-хабши даа. Би тэрэ хаанайшни адуушан гээшэб. Харуул хай-галнуудынь хуниие туһэр табидаггүй агша. Тиигэбэшье нэгэ ухаан байжа болохо. Хаамнай гоё һайхаи, сэсэ мэргэн хатан-тай болоо гэлсэгшэ. Тэрэл танай һамган байжа магад. Үхэр-шэн, хонишоной гэр бараанда орожо, уйдхар гашуудалаа хөө-рэнэ гэжэ манай үхэршэн, хонишон һамгад, бэреэд хөөрэгшэ. Тэдэ хонишон* һамгадаар танай ерэһые һамгандатнай тэмдэг үгөө һаа, угэжэ боломоор байна, — гэжэ һанаа зобонгёор хөөрэбэ. "Урда хойнонь намайе үзөө хараашьегүй аад, намда һанаагаа зобохо яагаашье зохнд абарн зантай убгэн бэ", — гэжэ ехэ баясана.

— ҮБгэн баабай, холын нютагһаа ябаһан аянай. хүндэ тиигэжэ туһалалсажа үзыт! Хэрбээ миниингээ хойноһоо ерэг-шэ болоо һаа, ерэһэнээ- мэдүүлжэ, энэ алтан бэһэлигээрни тэмдэг үгөөрэйш гэжэ намдаа бэлэглээ һэн. Нэгэ аргыень оложо, энэ бэһэлиг һамгандамчи дамжуулаарайт, — гэжэ хонишон хубуун бэһэлигээ хурганһаан мулталжа, үбгэидэ үгэбэ.

— Залуу хүбүүн, бү һанаашарха. Заал һаа захяаетнай дүүргэжэ үзэхэб, — гэжэ үбгэн хэлээд, тэрэ бэһэлигыень юу-мэндэ боожо, үбэртэлжэрхёод — зай, уулзатараа баяртай! — гээд, адуун һүрэгэйнгоө хойноһоо ошобо.

Эсэһэн сусаһан хухэ бухаяа ногоондо табижархёод, мүиөв хүбүүи тохомоо дэрлээд унташаба.

Хаанай адууша үбгэн харанхы болоодүйдэ адуун һүрэгөө туугаад, отог байра тээшээ болобо. Тиигэжэ ябахадань, хаанай ордоной хашаагай газаагуур үзэсхэлэнтэ һайхан эхэиэр сэнгэжэ ябана хэбэртэй. Мүнөөхи Наран Сэсэг хатан байба алтай гэжэ үбгэн бодоод, алтан бэһэлигээ альган дээрээ эр-гээшүүлэн ялалзуулна. Тэрэ эхэнэр ябажа ябаһанаа гэнтэ зог татан, үбгэн тээшэ дулааханаар хараад:

— ҮБгэн, яагаашье гоё бэһэлигтэй гээшэбта, — гэжэ дуу-гарба.

_ Хатан абган, хулисэгты намайе! Гоёшоогоо паатнаЙ, тан.

Да бэлэглэхэдэ яахаб? — гэбэ.

— Удоадэ болохо гу?

— Болохо, болохо, — гэбэ.

"Амиды мэндэ ябаа йаа, минии нухэр энэ уедэ эндэ узэгч дэжэшье болохо байгаа. Яагаа минии хургандаа зуужэ ябагша бэһэлиг шэнгиб", — гэжэ һанаад, убгэндэ дутэлжэ ошомсоя роо бэһэлигээ таняад:

— Иимэ гоё бэһэлиг хаанаһаа абаабта? — гэжэ зүрхөө ху "дэлүүлэи hyp аба.].

— Холын орон нютагһаа ерэһэн нэгэ залуу хубуунэй. Энщ бэһэлчгэй азэниинь байгаа һаа, намтай уулззг лэ гэжэ зачла хургөөрэй гээ һэн, — гэбэ.

— Хаана байнаб?

— Тала хээрын ногоондо хухэ бухаяа бэлшээжэ байна һэн.

— Зай, убгэн, би танине һайн таниха байхаб. Танда ехэта баясанаб. Тара хунтнан минии дугын хун болохо юм. Углов! гуур гуйранша янзаар ерэжэ, минии һуужа байһан гэрэй сон-; хо доогуур ябаха гэжэ захяа хүргөөрэйт. Танай бэлэгтэ минии.! харюу болог! — гэжэ адхаар дуурэн алта убгэнэй альган дээ-

• Рэ табяад саашаа ябана.

— Хатан абгай, һайн бзлэйт! Ута наһа наһалжа, удааня жаргалые эдлээрэйт. Танай захяае заал лаа хургэхэб, — гэжэ \ адууша убгэн хойноһоонь хараад гээгдэхэ зуураа, — буян хэ-: шагһээн хуртөөхэ яагаашье һайхан һанаатай хуухэн гээшэб, — I гэжэ наһаараа иимэ үнэ ехэтэ бэлэг нюдэ амандаашье хараа-1 гуй юумэ хаража, зүрхэниинь баяраар халина.

Хонишон хубуун углөө үдэрнь һамганайнгаа захяае адуя шан үбгэнһөө дуулахадаа бодоод, бодоһоноо һуугаад, һууһа-наа мэдэнэгүй. Хухэ бухаяа унаад, хаанай ордон тээшэ һай^ барлуулба. Хаанай ордоной сонхо доогуур гуйраншалжа ябана. Хүлеэжэ байһан памганиинь сонхоор хараад, үбгэндөо тэмдэг үгөөд:

— Сонхо доромнай хүн байнал! — гэжэ хаандаа хандаба. Хаан ошожо хараад:

— Яагаашье зудэг. хун гээшэб! Түргэн эндэһээ зайлаха''. гэхэ байна, — гэбэ.

— Тиигэжэ яажа болохоб! Дэлхэй дээрэ ямаршье хүн ябаха юм бэзэ. Гуйранша хунэй урмыень х-ухалангуй, шадаал һаа урижа, сагаа ногоо барижа гаргаха гэһэн хуушанай еЫЩ до бии агша. Нэгэ зуһэм хилээмэ, нэгэ балга сай хайрлаба гуш? — гэжэ Наран Сэсэг эрхэһэншэг болоод, буруу хараад, сонходо зогсоно. Хатанаа ехэтэ муудуулжархиба гүб гэжэ па-наад:

— Зай, хатамни, уряа һаа ури даа. Шиниимни дураар болог даа, — гэжэ хаан дуугарба.

Наран Сэсэг мэхэеэ гарган, наахануур хаандаа баярлапан-дал боложо, сонхоор хараад үбгэндөө:

— Манайда орожо гарагты, — гэбэ.

Хонишон хубуун хаанай мүнгэн сэргын узуурта хухэ бухаяа байлгажархёод, хаанайда орожо ерэмсээрээ, амар мэндэ хүргөөд, үүдэн талада һуушаба.

Наран Сэсэг алта мүнгэн шэрээгээ татажа хүндэлнэ. Тии-хэ зуураа олон юумэ хөөрэлдэнэ. Хаан һууһанаа тэрэиһээ жэрхээд, ондоо таһагта орошоно. Тиигээд хонишон хүбүүнэй гарахатайнь хамта хаан таһаг сооһоон гаража ерээд:

— Ши намтай түхэреэн жэл соо сугтаа һуужа байха зуураа, нэгэшье угэ хөөрэлдэдэггүй аад, мүнөө орожо ерэһэн гуй-раншан хүнөөр ямар халуунаар хөөрэлдэбэш? — гэжэ муулар пайлараа хэлэбэ.

— Бишни һайхан хүндэ дурладаггүй, иимэл муухай ху-нуудтэ дуратай агшаб, — гэбэ. Хаан бодолгото болон һууһаар хэлэбэ:

— Али бишни муухай хун болохомни гу?

— Тиигээ һаа бури зохид һэн.

— Энэ хунэй муу хубсапые эрижэ, намда абажа угыш даа.

— Болохол даа, — гээд Наран Сэсэг өөрынгөө убгэнэй хубсапые дуупан абажа, хаандаа үмэдхөөгөөд, түмэр гада-һыень бүһэдэн һуйбадаад, хүхэ буха унуулаад:

— Гурбан үдэршын газарта ябаад ерыш даа. Ямархан болоод ерэнэ аабши, — гэбэ.

Хаанайнгаа гаража ошоһон хойно Наран Сэсэг арад зоной дунда түргэн иимэ удхатай зар тарааба. "Зуун урда зүгһөө хүнэй харал үзэлгүй ехэ муухай хүн хаан ордондомнай добто-лон ерэхЭнь. Тэрэниие хараһан газартаа алажархигты", — гэһэн хаанай зугһөө захиралта гаргаба. Хоёр хулдай баатарнуудта нүхэ малтуулжа, ноёд түшэмэдтөө үхэрэй зэргын хоёр шулуу асаруулба.

Гурбадахи хоногойнгоо болзорто хүнэй танимаар бэшэ, харал үзэлгүй муухай болошоод, хаан хүхэ буха унанхай, тумэр гадаһа бүһэдөө һуйбаданхай юумэ зүүн урда зүгһөө ерэжэ ябана ха. Хаанайнгаа дүтэлжэ ерэмсээр баатарнууд, тү-шэмэд ноёд тэрэнээ танингүй, нухэ уруу тулхижэ — унагаагаад, шорой дээрэнь обойсо хаяад, үхэрэй зэргын эльгэн хара шу-луугаар даражархиба. Дарагдашагүй дайгаа дарабабди гэжэ хаанай түшэмэд ноёд гэр буреэ тарабад ха.

Хонишон хүбүүн үзэсхэлэнтэ һайхан Наран Сэсэг һамган-тайгаа нютагаа бусажа ерээд, сэнгэлиг хүхюун һуугаа һэи ха.

18. САРАН-ГЭРЭЛ.

Урдань хада нэгэ һууринда үбгэн һам-ган хоёр байһан юм ха, Тэрэ айлайхи Саран-Гэрэл гэжэ басагатай байба. Тэрэ басаганиинь үгөөр хэлэшэгүй сэбэр һайхан шарайтай, сэсэн ухаатай байһан юм.

Гэхэ.

Нэгэтэ тэдэнэй нютагта холын дасанһаа нэгэ баян лама ерэбэ. Саран-Гэрэл басагые хараһаар һайхашаажа, һамган болгожо абаха гэжэ шиидэбэ ха. Басагые арга мэхээрээ угэ-дөө оруулха гэжэ хэды оролдобошье һаань, Сараи-Гэрэл огто таһа арсажархиба. Һайнаар хэлэжэ ядахадаа, лама басаганда хоротой эм угэбэ.

Саран-Гэрэл тэрэ эмыень абахаяа арсаба. Лама басагые ондоогоор хорлохо гэжэ сэдьхээд, гэртэнь ерэжэ, эдидэг эдеэн-дэнь хоро хэжэрхибэ. Басаган тэрээиһээнь боложо, хүндөөр үбшэлбэ.

Хорон сэдьхэлтэй байһыень мэдээгүй байһан гэртэхнннинь басагаяа эмшэлүүлхэ гэжэ тэрэл ламада абаашаба. Лама шоогоо орхижо, хонхоёо хонгиргожо, дамаарияа наяргаһанайн-

Гаа һүүлээр:

— Басагыетнай уһанай эээн Лусууд хаан эреэ. Хэрбээ тэ-рээндэ эльгээгүй һаашни, басаганшни үни болонгүй үхэшэхэеэ байна. Эльгээгээ һаашни, эдэгэжэ гэртээ бусажа ерэхэ, — гэжэ.

Номнобо.

— Ай, бурхан, ямар аймшагтай юумые хэлэнэ гээшэбта. ламбагай. Лусууд хаанда ошохо харгыень заажа угыт, — гэжэ үбгэн һамган хоёр гуйба.

— Заажа угэнэ; бэзэб, — гэжэ мэхэшэ лама баярлан хэлэбэ. — Ехэ хайрсаг дархалагты. Тэрээн соо басагантнай ороод,

Уһан соо тамархадаа, Лусууд хаанда һаадгүй хүрэжэ ошохо.

Эсэгэнь ехэ хайрсаг дархалба. Басаганай амяа бүтэшэхэ-гүйнь тулада дээдэ хажуудань забһар нухэ улөөбэ, Саран-Гэрэл тэрээн соонь гульдиржа ороод хэлэбэ:

— Харгын хани боложо ябалсахынь тулада шара нохойем угэгты, намда бэшэ юуншье хэрэггуй. Эсэгэнь шара нохойгоо томо хайрсаг соогоо хээд, амһарыень бүхөөр хадаба.

— Энээнээ горхоной эрьедэ абаашаад, уһан соо хаяжар-хёоройгты, — гэжэ лама захиран хэлээд, гаража ошобо.

Лама морёор горхоной эрье дээгуүр хатаргаһаар гэртээ ерэжэ, хубарагуудтаа захирба:

— Таанар уһанай эрьедэ ошогты. Удангуй нэгэ хайрсаг! уһанда урдажа ерэхэ. Тэрэнние уһан сооһоо абажа, намда аса-рагты. Хабхагыень тайлангуй асараад, бурханай шэрээ доро табижархёоррйгты.

Энэ уедэнь нэгэ залуу хубуун мори унаад горхоной эрье-' g дэ мал адуулжа ябаба. Гэнтэ харан гэхэдэнь, нэгэ ехэ хайрсаг уһанда урдажа ябаба. Малшан хубуун хубсаһаа таила- 1 һаар у ha ойможо, тэрэ хайрсаг абажа, эрьедэ гаргаба. Хабхагыень тайлажа харахаданъ, Саран-Гэрэл басаган гаража ерэбэ.

— Энээн сооһоомни хэрэгтэй юумэнуудыем гаргыш даа. ^ Гансал энэ шара нохойем бу гаргаарай, — гэжэ басаган да-рууханаар хэлэбэ.

Хубуун хэрэгтэй юумыень гаргаад, шара нохойень зосоонь J үлөөгөөд, хайрсагайнь хабхаг бүхөөр хадажа, уһанда урда-хуулба.

Хоюулан мориндоо һундалдаад, хүбуүнэй гэртэнь ошобод. Саран-Гэрэл малшан хүбүүнһээ иигэжэ асууба:

— Ши хэн гэжэ нэрэтэйбшй?

— Би баянай ухэр адуулдаг Бадма гэжэ нэрэтэй угытэй J үнэшэн хүбүүмби. Таладахи тибһэ, гүбһэ малтажа эдижэ, үл } залгаад ябадагби, — гэжэ хүбүүн харюусаба.

Удангүй тэдэнэр хүбүүнэй гэртэнь хүрэжэ ерэбэ. Саран-Гэрэл гэртэ ороһоор үнишье болонгүй, зосоохииень өөдэ татажа, шала сонхыень угаажа сэбэрлэбэ.

ҮНөөхи хубарагууд уһанай эрьедэ гүйлдэжэ ошоод, хайр-сагай урдажа ерэхые хүлеэжэ һуубад. Удаигүй тэрэ хайрсаг урдажа ерэбэ. Хубарагууд уһа ойможо, тэрээниие абаад,'эрьедэ гаргаба. Хубарагууд хайрсагыень тэлэжэ, ламынгаа гэртэ асаржа, бурханайнь шэрээ доро табижархнбад. Лама газаа-һаа орожо ерэһээр асууба:

— Тэрэ хайрсаг асараа гут? Амһарыень тайлаагүй аабзат?

— Ламбагай, танай хэлээшээр амһарыень тайлангуй аса-раабди, — гэжэ хубарагууд нэгэ доро харюусаба д.

— Зай, минии үнэн сэхэ шабинар, мүнөө гэртээ амархаяа ошогты. Тиигээд үглвөгүүр эртэ ерээрэйгты, — гэбэ лама. Хубарагууд бултадаа гэртээ харибад.

Но.

Лама гансааран үлэжэ, хунэй угыдэ Саран-Гэрэлтэй xet-рэлдэхэ гэжэ бодоод, хайрсагай хабхаг хангялжа тзйлаба. Тэрэ уедэнь. хайрсаг coohoo томо шара нохой гаража, ламын хоолойдонь аһашаба. Үглөөниинь'хубарагууд ерэхэдээ, ламын* гаа харааеньшье харабагуй.

Малшан хүбүүн Бадма Саран-Гэрэл басаган хоёр айл боложо, урсахан гэртэ ажана тайбан һуудаг болобо. Тэдэиэй амгалан һайн һуужа байтарнь, Халбай-баян хаан Саран-Гэ-рэлые һамган болгохоёо һанаба гэһэн hypar суу тараба.

— Бидэ иихадээ яаха болобо гээшэбибди. Яагаад хэрзэгы шэрүүн хаанһаа бэеэ абарха зонбибди? Шамда ташуурһаа бэшэ юумэн үгы, харин намда зүүнһээ бэшэ юумэн үгы. Хаан маниие зобоохонь лэ гээшэ, — гэжэ Саран-Гэрэл уйлан хэлэбэ. Хурганһаан сэнхир хүхэ шулуутай алтан бэһэлигээ мултал-жа, үбгэндөө үгөөд хэлэбэ:

— Бари, энээниие зүү. Хээээшье бндэ хоёр уулзахал бай-хабди.

ҮГлөөниинь Бадмын газаа зэбсэгтэй хэдэн хүнүүд ерэжэ, Саран-Гэрэлые хүсөөр абаад ябашаба. Бадма гансааран улэ-жэ, хэдэн хоног соо уйдаба, гашуудаба. Нэгэ һарын үнгэрэм-сөөр Бадма һамгаяа бэдэрхэеэ гараба. Уһа голые гаталжа, ой тайгые үнгэрһөөр ябатарнь, хубсаһаниинь хахаржа, гу-талайнь ула соорожо һалаба. Хахархай хубсапаар, ула соор-хой гуталаар хуйтэн бороо, нойтон доро ябаһаар байтарнь хэдэн- h'apa үнгэрбэ. һангирхай хубсаһа үмдэһэн адуушан убгэн нэгэтэ Бадматай уулзаба. Болоһон ушараа, уйдхартай бай-далаа хүбүүн үбгэндэ хөөрэжэ үгэбэ. Үбгэн һайтар шагнажа үзөөд хэлэбэ:….

— Зэ, хүбуүн, хаанай ордондо нэгэшье угытэй хүн ороогүй юм лэ. Харуулшад шамайе ордондо оруулхагүйл. Хэрбээ һамгантаяа уулэахаяа хусэбэл, ордөнойнь сонхын хажууда байгаарай. һамгаяа харабал, һэмээхэн зангаарай, тиигээлһаа, уулзажа болохош. Бадма баярлажа,4 сэнхир хухэ шулуутай бэ-һэлигээ мул та л жа, үбгэндэ үгөөд хэлэбэ:

— Та, энэ бэһэлигыемни һамгандам угыта, һамгамни ойл-гоно бэзэ.

Адуушан үбгэн моридоо боро хараанай ушвө болоогүйдэ хорёодонь оруулба. Хаанай ордоной хажууда Саран-Гэрэлэй ябахые хараһаар танижа, бэһэлигыень абажа үгэбэ. Саран-Гэрэл сэнхир хүхэ шулуутай алтан бэтшигээ хараһаар танн-

Жархиба.

— Шинии нүхэр Бадма энэ бэһэлиг һамгандам үгөөрэй гэжэ захяа һэн, — гэбэ үбгэн адуушан.

— Хэрбээ үбгэнтЭйм уулзаа һаа, муу хубсаһа үмдөвд, ордоной сонхын хажууда ерээд, байхаш гээрэйгты, — гэжэ Саран-Гэрэл захяад, адуушан убгэндэ нэгэ хэды мүигэн моне-тэнүүдые угэбэ.

Алууш" убгэн хүбүүнтэй хээрэ уулзаад, Саран-Гэрэлэй за-хмһые хэлэбэ. Хубуун баярлахын ехээр баярлаба, үглөөниинь Бадма муу хубсаһаараа хаанай ордоной сонхын хажууда ерээд байба. Саран-Гэрэл Бадмые хараһаар, дурагүйлхэһэн хаанда иигэжэ хэлэбэ:

— Сонхымнан хажууда нэгэ хун ерээд байнал.

Хаан сонходоо ошожо харал а ар:

— Пуу, юун гэһэн муухай, хахархай хубсаһатай гуйран-шан ерээд байна гээшэб! Энээниие энэ гэһээр улдэгты гэжэ харуулшадтаа хэлэхэмни, — гэжэ хаан жэрхэнгеэр хэлэбэ.

— Тиигэжэ огто болохогуй бшуу, — гэжэ Саран-Гэрэл бурууша а и хэлэбэ. — Тулюур ядуу, угытэй зонние доромжолжо болохогуй гэжэ арад зоной хэлсэхые дуулаа бэзэш. Тэрэнние оруулжа эдеэлуулхэ хэрэгтэй. Ши али нэгэ балга сай, нэгэ жажала хнлээмэ тэрээнһээ харамнана гээшэ гуш? — гэбэ Саран-Гэрэл.

Хаан хэды дурагүйлхэбэшье зүбшөөбэ.

— Зай, шинии хэлэшээр болог лэ даа.

Саран-Гэрэл хубууе ордондоо оруулба. Бадма ордондонь орожо мэндэшэлээд, үүдэнэйнь боһого дээрэ һууба. Саран-. Гэрэл тэрээндэ урин налгайгаар хандажа, столдо һуухыень v, уряба, сай хэжэ, табаг табижа Бадмые хундэлбэ. Хаан һан-гирхай хубсаһатай хубууе харахаяа жэрхэһэндээ, ондоо та-һалга соогоо ороод һууба. Саран-Гэрэл Бадматаяа уни удаан энэ тэрэ юумые хөөрэлдэбэ. Хубуунэй гаража ошоһоной һүул-дэ хаан Саран-Гэрэлһээ гомдонгёор асууба:

— Ши хэдэн пара соо намтай хөөрэлдөөгуй юумэеэ энэ муухай гуйраншан хубуунтэй яатараа хөөрэлдэбэ гээшэбши? Ши тэрэнэй юуень һайхашаана, дурлана гээшэбши? (Юундэнь).

— Би иимэ муухай, хахархай хубсаһатай гуйраншан хунууд-тэ угаа дуратайб. Шиниишье иимэ хубсаһа умдөө һаа дурла- хаб, — гэбэ Саран-Гэрэл.

— һАнгирхай муухай хубсаһа үмдөө һаамни, үнэхөөрөө дурлаха гуш? — гэбэ хаан.

— Дурлаягуй одОо яахабиб? — гэжэ Саран-Гэрэл хэлээд, бутуухэн миһэд гэбэ.

— Тиибэл энэ хунэй хубсаһа эрижэ абажа намда үгыш. Би тэрэнииень умдэпүулби, — гэбэ хаан. Саран-Гэрэл зүбшөө-жэ, убгэнэйнгео хахархай хубсаһа эрижэ абажа, хаанда үм-дэхуулбэ. Нэгэ хара хүрин cap ногтолжо, өөртэнь унуулаад: '<

— Ши энэ сараараа ой соогуур гурбан хоног соо гүйлгөөд ерэ. Тиихэдээ ямархан болоод ерэгшэ аабши, шамдаа хэды ехээр дурлаха аабиб? — гээд, Саран-Гэрэл бүтүүхэн энеэб-хвлбэ.

Хаанай хара хурин cap унажа ошохотой сасуу, Саран-Гэрэл, хун зовдо иигэжэ соносхобо:

— Гурбан хоногой үнгэрхэдэ, нэгэ хара хурин cap унаһан муухай хубсаһатай гуйраншан ерэхэ. Тэрэ хадаа хун зондо '

Хохидол. зоболон асарха, халдабаритай үбшэ тарааха. Хш тэрэнние аланаб, тэрэ хүн шагналда хуртэ. хэ.

Хаанай баатарнууд гүнээгы ехэ иүхэ малтаба. Томо щу-луунуудые нүхэдэйнгеө хажууда зөөбэ. Гурбав хоногой унгэр-хэдэ, хара хүрин cap уяаһан, һангирхай хубсаһатай хаая ерэбэ. Тэрэнние баатарнууд нүхэ уруу түлхижэ унагаагаад, дээ-рэһээнь шоройгоор булаба. Үшөө дээрэһээнь томо шулуугаар дараба.

Саран-Гэрэл Бадма хоёр нютагтаа бусажа, тэндээ ажана.

Тайбан жаргажа' һуудаг болобо.

19. БУДАМШУУ ДАА.

Будамшуу даа арбан зургаан напатайдаа богдые бодхожо сагаалхаб гэжэ олон хун.

Дээр боосоо хээд, олбог хэжэ абаад богдын дэргэдэ оробо. Оро-ходон олон нухэд богдые бараалхажа байба. Богдо пуудал дээ рээ һуугаад ла олон зониие бараалхажа пууна. Арбан зургаа наһатай Будамшуу даа олбог барижа богдын дэргэдэ ошоод:

— Та өөдөө нэгэ заа ундыжэ хайралыт; энэ олбог дорот-най хэжэ ухэмни, — гэбэ.

ҮНдэгэд гэхэтэйн хамта:

— Мэндэ амдар! — гэжэ сагаалжархиба.

Тиигээд тэрэ олон нухэдһөө боосоо абажа эдибэ. Дахижа богдын баншууе залажа асархамнай. гэжэ олон нухэдеер боо-солдобо. Зээгэн малгай үмэдөөд богдын дэргэдэ ороод, малгайгаа абангуй богдын дэргэдэ бодоод байна. Богдо хэлэбэ:

— Хубуун, яагаа гоё малгайтайбши даа. Юунэй арпаар.

Хэгдэһэн малгай бэ?

— Зээгэнэй арпаар хэгдэпэн малгай даа, — гэбэ.

— Малгайгаа агсахамнай гу? — гэжэ богдо хэлэбэ.

— Алин бэ танай малгай? л u Хажуудаа байһан муу баншуу малгайе^аажа утэбэ. Арбан.

Зургаан наһатай Будамшуу даа:

— Болхол даа, дарихал даа. Танай малгай мууш бол орей-донь ошорлоо байха, ҺДрабшадань санзайлаа байха. минии малгай гоё гээшэш бол ондоо юушгуи — гэжэ Н зээгэн малгаяа угэжэрхёод, баншуу малгайень үмэдөөд гэртээ ерэбэ.

Богдын баншиие залажа шадабал гэжэ олон нүхэдпөө боосоо эдйбэ Дахин би богдые нохой шэнгеэр^^хуулжа ша-Дахаб гэжэ боосолдобо. Шадахагүйш гэжзfеffj Ш нүхэдүүд. Боосолдоһон нүхэдеө абаад богдындо ошобо.

— Зай, гаанар уудэндэ шагнаад байгаарайгты. Би богдын дэргэдэ ороод, богдые нохой шингеэр хусуулхыемни шагнагты,

Будамшуу даа богдын дэргэдэ оробо. Ороод богдотой дэлхэй дээгүүрхи алн амиганай ябадалы хөөрэлдэн ярилдан байна.

— Гол голой нохойн дуун ондоо гу? — гэжэ богдоһоо асууба. — Минин ябаһан газарта нохой хусахадаа "һа-һу-һуу" гэжэ. хусадаг. Онаоогоор хайшанш гэжэ хусадаг юм.

Богдо хэлэбэ:

— Шиниил ябапан газарта нэгэ янзаар хусаа бэзэ даа. Тинтэжэш хусаха нохой байдаг юм. Зарим голой нохой "һүн-һун" гэжэш хусаха. Тиимэ дээрэһээн гол голой нохойн дуун ондоо юм, гэжэ хзлсэлэг юм.

Тэрэ гэпээр Будамшуу даа газаа гаржа ерээд, богдые нохой-шолуулан хусуулхаб гэжэ таанартай боосолдоо бэлэйлби. Ху-суулаалби даа, дуулаа гут. Тиигээд боосоо абжа эдибэ.

Богдодо нохойн хур гари эдюулхэб гэжэ б ah а боосолдобо. Гэрээн шингй аднлихан эм бай дате мэдээд, тэрэ нохойн хур баапы абжа ошобо богдындо. — Би нэгэ иимэ эм асарбаб. Энэмни пайн эм гу, али бишэ гу? — гэжэ богдодо угэбэ. Богдо хобхолжо амталжа, узэбэ… Богдодо эдюулбэб гэжэ бапа боосоо эдибэ. Бапа нэгэ баян айлда ошожо үбһэ эрибэ. — Танай газар дээрэ ошожо, зуун нэгэ бухал хэжэ ухэб, — гэбэ. г.

Баян хун ехэ баярлажа, зуун бухал болгоод аб'хаб гэжэ нэгэ бухал убһэ угэбэ. Зунай халуун болжо, сабшаланай һайн урга-жа^ байхын уедэ, хун зоной үбһэндөө орохоһоо урда, баян ай: лайнгаа газар дээрэ ошожо, нэгэ һайн бухал убһэ сабшажа табиба. Олон зон үбһэндөө орожо, үбһэ хуряалгын дуурэхэ болтор Будамшуу даа дахин ерээгуй. Баян" айлай эзэн Будамшуу даада:

— Хабарай хабшуу сагта нэгэ бухал үбһэ абһан бэлэйшн. Газар дүүшэ дээрэмни ерэжэ, зуун нэгэ бухал хэжэ ухэ хэлсээтэй бэлэйш. Үбһэмни хагдархаяа байнал, ерэжэ зуун нэгэ> бухал убһэймни хэжэ угыш, — гэбэ.

Будамшуу даа хэлэбэ:

— Та юун гэжэ хэлэжэ байнабта? Танһаа би нэгэл бухал абаа хамнайб. Зун нэгэ бухал үбһэ хэжэ ухэб гэжэ хэлсээ хамнайбди. Би хэлсэһэн ёһоор болбоб, зун нэгэ бухал газар дээрэтнай "хэжэ үгөө хамнайби. Зуун' нэгэ бухал хэжэ ухэб гэжэ би хэлээгуйб. Та хазагай буруу юумэ ойлгожо, буруу юумэ хэлэжэ байнат.

Баян хун юуш хэлэхэ аргагуй Будамшуугын хэлэпэн угэдэ боогдоод улэшэбэ.

Баһа нэгэ баян хунэй шар үхэшэбэ. Будамшуу даа тарган пайн шарын үХэһэн байхын хараад:

— ҮХэһэн шарынгаа мяхые иамда уг. Би шамда гурбан буруу ухэб.

118.

Баян хун үхэһэн шарынгаа мяхаар гурбан буруу абхадамни гэмгуй байна даа гэжэ һанаба. Будамшуу даа шарынь мяха асаржа эдижэрхибэ. Баян хун гурбан буруугаа нэхэжэ оробо.

— Би олон зоной дунда тэрэ буруудаа ухэб, — гэжэ Будамшуу даа хэлэбэ. Олон зониие суглуулаад:

— Энэ баянай шарын ухэхэдэ гурбан буруу ухэб гэжэ шарынь мяха асараа пэм. Энэ баянай тарган шар үхэшэхэдөө тэрэ буруу. Үхэһэн шарынгаа мяха угэдэг хоёр буруу. Тууниие хуулида мэдэгдээ бол гурбан буруу. Зай, би энэ гурбан буруу хэлэжэ үгэбэб.

Баян хун юуш хэлэхэ аргагуй шарынгаа мяха эдюулээд һалаба.

Б ah а нэгэ 'баян лаабхадаа наймаа хэжэ байба. Будамшуу даа удэр бури базаарта ошожо харадаг байба. Нэгэ мүнгэнэй юумэ абадаггуй байба. Тэрэ базаарһаа баян базаартай хун.

Хэлэбэ:

— Ши минии базаарта удэр болгон юундэ ерээд байнаш? Олон нухэды юумэ абшал байхы харана бэзэш. Ши нэгэш мунгэнэйхии абхагуй аад, ходо ерээд байдагши. Али шинии.

Абха юумэ минии базаарта байнагуй гу?

Будамшуу даа хэлэбэ:

— Минии абха юум шинии базаарта байнагуй.

Базаарай эзэн хэлэбэ:

— Ши бу худалаар хэлэ. Минии базаарта хунэй хоёр мон-согор нюдэнһөө бишэ юуш байха. Ши намтай боосолдохо.

Гуш?

— Боосолдохоб! — гэбэ.

— Минии абха юумы байгаагүй һаа, ши юу табихабши?

— Энэ байһан базаарынгаа юумые хуу табихаб.

— Ши юу табихабши, байгаа юм хада?

— Мун энэ шинии базаары зэргын юумэ хуу табихаб.

— Зай, юун шамда хэрэгтэйб?

— Самса хэхэ сагаан хэлин абаад ерэ, — гэбэ. Тахюурын бүреэ хэхэ шурэ абаад ерэ гэбэ. Табаг хэхэ танаса асар.

(Эренэ.).

Тэрэ базаарта алинш байбагуй. Хэдэн ябажа харахадаа Будамшуу даа тэрэ гурбан лабтай угэй хадаа гэжэ мэдээд лэ, бишэ юумэ гуйсэд-бии ха гэжэ һанаба. Тэрэ базаарын бараа боосоогоор хуу эдижэрхибэ. Тэрэ уедэ оросой хаанпаа генераал гэхэ мэтэ ноён ерээд, буддын шажанай тухай хөөрэл-дэхэ саг болобо. Тиихэдэ орос хэлэ мэдэхэ хун байхагуй байба, буряадай дунда.

Будамшуу даа гээшэ перевоодолжо шадаха байба. Хөөрэл-дэжэ ябха зуураа оросын "даа, даа* гэхэдэнь, намда "даа" нэрэ угэбэ гээшэ энэ ноён, Будамшуу даа гэлсэжэ байха бол-бот гэбэ. Тиигээд Будамшуу даа гэжэ нэрэтэй болһон байна.

20. БУДАМШУУ.

Нэгэ Будамшуу гэжэ хубуун байгаа. Тэрэ хадаа поопуудаар заклад-спор хээ. Нэг-

Тэ баян хунэй хажууда модо нухэ уруу хээд Будамшуу һууна.

Гэр сооһоо баян хунгаржа ерээд хэлнэ:

— Эндэ юу хэжэ байнаш? I %.

— Би хадаа Садатар хооллуул гэжэ нэрэтэй хубуумбн. Энэ нухэн уруу нэгэ шара унэгэн ороо. Тэрээниие хаагаад баи-

НаМБаян хун ехээр баярлан хусинэ. Тиижэ байтарни Будамшуу хэлнэ хаанда: "Ши энээнииемни хаагаад бай. Би танда оржо уха уухамни. Энэ унэгэн танай болог". fi _ Заа бай-

Ба'ян хун унэгэндэнь хДВИ^антай удаан хам! — гэбэ. Будамшуу гэртэнь ВШШЩЩщШ хубууе хөөрэлдэбэ. Баян хун УЛа||ЩШН Газааси баянай оогол-дуудаба: "Садатар хооллуул, Щ1 ЦЦ гээш9б? Са-хые һамганиинь дуулаад гайхаоа. цц юундэ хооллуулха датар хооллуул гэжэ. Энэ үгээтэи ү "Садатар хооллуул, гэнэ гээшэб?" Баян хун дасин ЩШШ эдеэлуулхэ болоол ерыш!" һамганиинь гайхажа ШЩ§Й даа", — гээд ехээр эдеэ хоол таоижау' аа эдеЭлбэ.

Будамшуу хубуун сэсэн ухаагаараа сад.

21. БУДАМШУУ ДАА ПОП ХОЁР.

Будамшуу даа: — Юун тогтоол *— Буря ад хунэй.

Буряады.

Удамшуу даагай нэгэ сэлеэнидэ ябажа оаихада хуулиин тогтоол — гараба гэлсэбэ.

Гарааб?|§ гэжЩрсууба. ухэхэдэ буряад ламаараа хүдөөлүүлжэ,

Эөри буряадтаа шингэжэ байна. Манай хуули засаг ээшэмнай оросшш гарта болоһон хойно, орол, ламаар хүдвв-

Луулхэ ёһотой. Эндэһээ хойшо буряады;^^^^И хүдөөлүүлжэ байха епотой, — гэжэ *УУ*™"г^л1Л(: ханраад: байба. Тиихэдэ тэрэ Будамшуу ШШН тнигээд саашань "Нэгэ хүниие энэ хуулиин еһоорН^^НЩШбШ би энэ тогтоолын ёһоор хҮд^^Ү^^эбэОшГБолюүлжа шада-гэбэ. Сэсэн Будамшуу даа зуб хэлээ гээшНИШ Та Н9ГЭ хал байгаа гээшэ гэжэ "ЯН болопон хойно нэгэ бага. байгыт даа. Хүнэй үхэхэ ЩЩ х" улиин тогтоолын ёһоор хүн үхэнэ аабза. Тэрэ үхэһэн хүнииещ танда найда.

Хүдөөлүүлээд, бишэ саашынь болюулжа ү

Набди, — гэбэд. м~гч ех9 баян айлын эзэн.

Тиижэ байтараа тэрэ нютагта нэгэ щ малтуулба.

Ухэшэбэ. Будамшуу нэгэ ехэ на* баян ^дбэ гэжэ.

Поопые залахаяа ошобо. Буряадын и үхөө щ хада.

Мэдүүлхэдэ, баян поп ерэхэ болоба d у |||| Будамшуу.

Ехэ юумэ абха бэзэб гэжэ. Үхэпэн, ү $щ дэ9р абаад.

Даа олон зонтой, пооптойгоо|Н Щ дээрэ ном уншажа.

Ошобо. Пооп улаан хэрээсэеэ баряад, ү гараад^ үхэһэн.

Байхадань, Будамшуу Щ НИ поопоо тэрэ нухэ уруунь.

Хүниигээ наян сажан хаяпанаа пүү |

Түлхижэ унагааба. БудамшЦдаа олон нүхэдевр |

— Шорой хаягты! — г рой хаюулжа, поопые үхэһэн хүнтэй хамтаруулжа дээрэһээк шорой хаяжа алажархиба.

— Зай, бидэ энэ баян хунэй орой хадаа зөөрнинь поопын гэр хотынхидтэнь абаашажа үхэ ёһотой байнабди.

Будамшуу даа олон хүниие абаад, орой хахад зөөриинь гэр; хотондохидтэнь абаашажа угэбэ.

— Поопнай яаһан бэ? — гэжэ асуулсажа байба.

— Хүдөөлуүлээбди, — гэбэ.

— Поопымнай юундэ хүдөөлүүлжэ орхибо гээшэбта?

— Буряадуудын үхэхэдэ пооптойгоор хүдөөлүүлхэ гэһэн хуулиин тогтоол гараһан байна. Тэрэ тогтоолын ёһоор хүдөө-лүүлэлсэхэ болообди. Тиигээд үхэһэн хунөөр хамта худөө-лүүлһэн байнабди, — гэбэ. Тиихэлээр тэрэ айл тэрэ гэһээр хуули засагта мэдуулбэ. Будамшуу даа олон нухэд зондоо хэлэбэ: Энээн тухай ехэ зарга болхо. Тиихэдэ таанар угэеэ нэгэсуулжэ, алдуу солюу үтэйгөөр минии хэлэһэнэй ёһоор хэлээд байгаа — райгты, — гэбэ. Хуули засаг татуулба тэдэниие.

— Таанар юундэ поопые абаашажа үхэһэн хунеөр сугтань хэжэ алабат? — гэбэ.

— Буряадын үхэхэдэ пооптойгоор хүдөөлүүлхэ гэжэ хуулиин тогтоол гараһан байнал. Биде тогтоолой ёһоор хүдөөлүү-лээбди.

— Эндэһээ хойшо буряадын ухэхэдэ таанар пооптойгоор хүдөелүүлхэ гэжэ хуулиин тогтоол гараһан юм гээд лэ хунэй! үхэхын тоогоор ло поопые абаашажа, нүхэ руу хэжэ алажа байхатнай?

— Конээшно! Рааз хуулиин гараһан хойно, поопые абаа-шаад булалсажал байха ёһотойбди, хуулиин тогтоолой ёһоор ябадаг болоһон хойноо, тогтоолһоо гадуур бидэ хаана ошохо бэлэйбди. Хүнэй үхэхэ мүнхэ, үхэхын тоогоор тэрэ noon гээшэн хэр олон байжа ухэ юм бэ? — гэжэ Будамшуу даа хэлэбэ.

Тэрээни дахажа ябаһан нүхэдүүд Будамшуу даагай хэлэ-1 һэнэй ёһоор үгэеэ нэгэсүүлжэ, булта адлихан хэлээд. байна. | Тиихэдэнь хуули засаг буряадын тэнэг мунхаг барагдаха юм, бишэ даа гэжэ: "Эндэһээ хойшо поопые бү абаашагты. Хунэй ухэхэдэ хүнтэйгеер худөөлуүлдэг гут? Дахижал поопые бу абаашагты", — гэбэ.

Тиигээд поопоор хүдөөлүүлхээ болиһон байба.

22. БУДАМШУУ ДАА.

Будамшуу даагай сэсэн хун гэжэ хун зон дуулаһан байгаад, туршажа үээхын тү-

Лөө төөлэи табижа үхэ болобо, хажуудань хабшажа мяха угэигөөр, Будамшуу даа төөлэйеын хүндэдэг ёһоор хүндөөд, за-лаха ёпоор болгоод, баруун гараараа барижа абаад, зуун гараа һарбайлгажа баряад:

Май! — гэжэ гартаа үгөөд, — би аянай хунби. Энэ төө-лэйгөө хундэ залажа угөөд, хооһоор хонохо аргамгуй, хажуудань хабшаа мяхаш угэй юм байна даа. Нэгэ гарһаан нүгөө гартаа залаба гээшэб, — гэжэ хэлээд, төөлэйеын хуу мулжэжэ эдижэрхибэ. Тэрэ айл юуш гэжэ хэлэхэ аргагуй байба.

Бапа нэгэ нухэртэй нэгэ айлда оробо. Тиихэдэ табагта ехэ тарган мяха шанажа, нухэртэйдэнь нэгэ табагта мяха табижа угэбэ. Будамшуу даа нүгөө нүхэрэйнгөө дээдэ захадань һууба. Тэрэ нүхэртэйгөө хутагаа гаргаад, заахан тэрэ мяханһаань эдижэ байтараа, Будамшуу даа хутагаа нугалжа, саашань хармаандаа хээд, пулаадаа гаргажа амаа аршаад, табагтай мяхаа саашань тулхибэ. Доодо тээнь һууһан нүхэр мяха эдихэ хэмш үгэй дураниинь хүрэһэн аад, дээдэ талый хүнэйнгөө эдихээ болиходо, дурагуйхэн хутагаа нугалжа саашань хиижэ, пулаадаа абжа амаа аршаад, табагтай мяхаа заахан саашань тулхибэ. Будамшуу даа тиихэдэнь: "Али бишни шамаяа эдихэ юм гу гэжэ һанаад, шинии эдихээ болёо юм хада би эдихэм-ни", — гээд дахин хутагаа гаргажа ерээд, хуу эдижэрхибэ. Доодо тээнь һууһан нүхэр хооһоор һуушаба.

23. ХОЛЬШОР ХҮБҮҮН.

Урай, урай Хольшор хубуун ябана. Тиижэ ябажа ябахадань, нэгэ баян хун.

Золголдоно. Золгоод хэлэнэ:

— Хольшор хубуун, хольшороо хэллаа, — гэнэ.

— Хольшороо хэлхымаад ла, хольшороо гэртээ марташ-хоод ерээльби, хольшороо асархым мориёо угыштаа, — гэнэ* Баян хун унажа ябаһан мориёо угэнэ. Баян хуни морейн абаад, унаһамээрээн:

— Хольшороо асархам, — гээд гэр тээшээ ябажа ябана. Ябажа ябаад, нэгэ хунээдэ ороно. Баян хуни хугшэн ган-саараан пуужа байна.

'— Энэ Хольшор хубуун, хаанаһаа ябаабши? — гэжэ һурана.

— Танһаа би мунгэ эрэжэ ерээльби, — гэжэ Хольшор хубуун хэлэнэ.

— Юун мунгэ манһаа эрээбши, танда үрэ угээ байһиим-

Нээбди, — гэнэ.

— Танай урагтнай эльгээгээл морёо угэжэ, — гэнэ. — Үнт-хээбэй хадаа харыштеэ, энэ газаатнай байнал, — гэнэ.

Тэрэ баян хуни хугшэнн шагаабараараа харангэйнь, абгайн.

Морин уяатай байна. Хольшор хубуун:

— Тэрэ морёо таниништеэ? — гэнэ. Баян хуни хугшэн:

— Абгаймни моринал даа, — гэнэ.

— Абгайяа мори танижа байһан хойноо, мүнгөө үхееб-таа, — гэнэ. v.

Тэрэ баян хуни хугшэн бутуу тэбэргэ мунгэ угэнэ. Хольшор хубуун тэрэ мунгэйн абаад, морин дээрэ һуугаад ябана. Ябажа.

9*

191 Ябахадан гурбан морёор тургуубай эд бараа тээгээд ябана.

Тэрэ тургуубайе харпан бьеэрээн Хольшор хүбүүн гээшэ, эбМв сооһоон мүнгөө абаад, морьноо һүүл доро хээд орьтино. Туя.

Гуубайтай золголдоно. Золголдоод тургуубайһаан һурана:

— Юу наймаалжа ябанат? Тэрэн хэлэнэ:

— Хундэ хэрэгтэй юумэ хуу баран биимал даа.

— Тэдээнээ намда харуулагтыл даа, — гэнэ. ТургуубаЙн хойто сүндүүгээ неэгээд харуулна.

— Энэ эдтнай хүдээтыйм? — гэжэ һурана.

— Энэмнай эды, тэдэмнай тэды сэнтэйма, — гэнэ тург^Щ байн.

Хольшор хубуун халааһаа һабардажа үзээд:

— Ай удха шудха, мүнгөө гэртээ марташхоод ерээпэмбйуИ гэнэ — Байс моримни мунгэ гаргкиимһан, — гэнэ.

Морёо махмал мннаагараан шэб байса сосёотьно.' Морин собхорһон бэеэрэн алта мүнгөө гаргаатьна. Тэрэ тургуубай-' пууд ехээр гайхашхоод байна. Тэрэ мүнгөөрөө эд бараа абана. Тиижэ байхадань тургуубай тэрэ мориндон ехэ хорхойтооЦ.

— Энэ морёо намда ухэшаам, энэ тээбэри тбваариим абыш, — гэнэ.

— Айл нохой хэлшэбэйми хэлэбэш. Энэ морёо юугаарш андалдахахоймидьби даа, — гэжэ Хольшор хубуун хэлэнэ.

Тиихэдэн тэрэ тургуубайн хэлэнэ.

— Юуш һаа андалдаил даа, — гэжэ.

Андалдана. Гурбан эд барааинь абаад, мунгэ гаргадаг мШ риёо угэнэ. Тургуубай тэрэ морёо унаад ябана. Гэртээ ошожоЯ тургуубай хүгшэндөө хэлэнэ:

— Ухэсөө алта мунгөөр дутхабойбдил даа. Бишни алтщ мунго гаргадаг моритой болоод байнальби. Тургуубай муда гэндөө ехэ хэрэгтэй болоод, мориёо шахамал минаагаараан* сосёод, сосьходон нэгэ хоёр мунгэ гаргана. Тэрэ мунгеереен юу хуу абанад. Тэрэ тургуубай алта мүнгэндэ һанаашархаяа болёод, ехэ баяртай байжа байна. Хольшор хубуун гурбан боозо эд бараагаа абаашажа, хугш'э хубуугээ хубсалуулна.

Нэгэтэ Хольшор хубуун хээрэ гархадаа, хоёр гурбан халаа-са абаад, эбэртээ хээд гарана. Гарһан бэеэрэн, халаасаяа нухэн соо хээд, хотогой модо баряад, харгүй дээрэ һуужа һууна.

Нэгэ хун гурбан тээбэрээр сагаан талха тээгээд, городто орожо ябана.

— Хольшор хубуун, эндэ юундэ һуугаабши? — гэнэ. Хольшор хубүүн хэлэнэ:

— Энэ нүхэн сооһоо хэлеэмэ халааса бэлэн болоод гархы-мал. Энээнээ гэртээ абаашаха һанаатай һууиальби.

Баян хун;

— Юугаа хэлэжэ тунэнэш, — гэнэ.

132.

— ҮНшхээбэй хадаа энэ хотогой модоороон татаад абһууль-

Бидаа, — гэнэ.

Баян хүнэй хаража байса хотогой модоо хээд, халааса.

Татаад абана. Тэрэ баян хун угаа ехээр гайхана.

— Хэнш хуни татаад абахада абагтхы даа? — гэжэ һуранга:

— Юундэ абагтахбой һаам, — гэнэ Хольшор хубуун. Баян хүни татаад үзэхэдэн, нэгэ халааса гарана. Баян.

Хун ехээр гайхажа, Хольшор хүбүүндэ Хэлэнэ:

— Энэ гурбан тээбэри талхайм абыш, намдаа энээнээ үгыш! Хольшор хүбүүш.

— Юугаарш андалдахабой байһиимильби даа, шамдаа гэжэ үгэхэмаам даа, — гэжэ ухэ болно.

Тиижэ Хольшор хүбүүн гурбан тээбэри талха гэртээ асаржа угэнэ. Ехэ үнэр баян болоод байна, юугаарш дутахаяа болёод. Тиижэ гэртээ байжа байхадан, тэрэ тургуубайнь морин мүнгөө гаргахаяа болёод, Хольшор хүбүүн мэхэлээ гэжэ тэрэнээ бэдэржэ, алаха мни гэжэ ябана. Хольшор хүбүүн тэрээниии мэдээд, нэгэ хара хониёо алаад, шуһайнь хото соонь шудхаад, эзыеэ сээжэдэн уяад орьтино. Дээрһээн хубсалуулаад, хүгшэн-дөо хэлэнэ — тургуубайн озирходо эдеэ юу хүүгээш баряабэй байгаарайш. Тиихэдэшни: "Хүгшэн эдеэгээ барииш", — гэхэдэм-ни, үхэһэн уруудһиимайе айлшан болгогшош гээд хараагаарайш. Тиихэдэш бишни хотьгоёо баряад хотон ташааш хадхахаб, тнихэдэм гэдэргээ тангайд гээд унаарайш. Унаһан хойнош, "ухэһэни бодхохо, үбээрһэни баяжуулха шахамал минаамни хаанам" — гээд баруун ханадаа үлгээтэй байһан минаагаа абаад шамаяа сосьходомни, һуг харайгаад бодооройш, — гэнэ.

Тиижэ һуухадан тургуубай ороод ерэнэ. Хольшор хүбүүн:

— Уу, айлшан ерээ, наашаан, наашаан, — гээд, остоолдоо абаашажа һуулгана.

Тургуубай хэлэнэ:

— Хольшор хубуун гээшэ намаяа мэхэлбэлши, — гэнэ.

Хольшор хүбүүн:

— Шамайе мэхэлпэнээш мэднэбэйльби, — гэжэ хэлэнэ,—

Айлшан ерээһиим. Эдеэгээ барииш!

Хугшэниин:

— ҮХэһэн уруудһымайе ходо айлшан болгогшош, — гэнэ.

— Харыш, энэ үхэһэн эзые, — гэһэн бэеэрээ хотьгоёо баряад, ошоод эзые хадхаадтина. Тэрэ хототой шуһа хадхахадан бүтүү тэрсэрсэ адхарна, хугшэниин тад гүдэргээ тангагад гээд унаадтина. Тэрэ тургуубай ухаа алдашхоод һууна. Хольшор хүбүүн:

— Энэ ууртай эзыеэ алашхоольби, — гэнэ. Үхэһэни бодхоо-хо, үбээрһэни баяжуулха шахамал минаймни хаанам гээд, баруун ханаһаан үлгээтэй байһиимайе һарбагад гэжэ абаад, хугшөө хоёр-гурба аряад соснно. Хугшэниин һуг харайгаад.

Бодотьно.

Тургуубай угаа ехээр гайхашоод һууна.

— Хольшор хубуун, — гэнэ, — эд бараагаар яахамниб, энэ ммнаагаа намдаа ухэшнихаяа даа. Тиигээд урэ ялабеэр зуб-шэлтхэмнайшиил даа, — гэнэ. %

Хольшор хубуун:

— Лмалшабоймайе амалбалштаа, — гэнэ. — Шамда а гэжъ угэхымаам даа.

Тэрэ минайинь абажа, тургуубай гэртээ арлина. Арлихадан гургуубайнда айлшан ерээд пууна. Ороод хугшэндөө хэлэнэ;

— Эдеэ шангалаад бэлдэ.

— Бэлэн эдеэн убээ, — гэнэ.

— Харыш энээни, хундэ ёртогод гэхын, — гэнэ. Хотьгоёо барнжа ошоод, эзыеэ хадхаад алашхана.

— ҮБөөрһэни баяжуулха, ухэһэни бодхоохо мина а мни хаанам? — гээд, тургуубай ухэһэн эзыеэ бутуу сосино.

ҮХэһэн эзы сосиш, бу сосиш бодхобой байнышни даа. Тэрэ-айлшаниин тургуубай тунээ гэжэ ноёд хатадта хэлэнэ. Тэдэн ерээд, тургуубайе нухэн турмэд'э хаажа, Хольшор хубуундэ; мэхэлэгдэжэ, уедээ зобо зобоһоор үхэһэн байна. Хольшор ху-. буун тиимэ бая ноёһые өөрнөө эрдэмээр, шадамараар дараһая) байна. Туүнһээ хойшо Хольшор хубуун ажа яргажа пууна^

24. АЛЯА ШАРА ДААБУУ.

Урда сагта аляа Шара Даабуу гэжэ ал-дартай, тоомгүй хухюу, шадал зөөри үгэй — иимэ нэгэ хүн байһан юм.

Нэгзтэ тэндэхи баян айлда баяд ноёд сугларжа сайлалгаЗ хэжэ байхадан, Шара Даабуу орожо ерээд, гэрэй эзэндэ хэлэнэ;

— Би эдэ ноёдтой юу-хээ дуу гаралсаха һаналтай һэмби. Ороходо болохо гу? — гээд ноёдой байпан газарта ороод:

— Зай, һайнууд гут? — гэхэдэн нэгэ ноён:

— һАйн! һайн) — гэбэ.

Тиин һуужа байтараа Шара Даабуугай гаража ерэхэдэн, гэрэй эзэн:

Ноёдтой юу хөөрэлдэбэш? — гэбэ Шара Даабуу:

— Ноёдтой энэ тэрэ һонин хөөрэлдэжэ һууһанаа гаража ерээб, — гэхэдэн гэрэй эзэн:

In Худ^лааР бу хэлэ, шамайе ноёд тоохо юм гу? — гэхэдэн. Шара Даабуу:

һАмбэ Т Юу. хэлээ^ гэжэ хэлэнэш, юундэ намайе тоохо угэй rwnvo< Рээ э байтагай би тэдэнииешни нохой болгожо ху-уулхао, — гэбэ.

Гэрэй эзэн:

Тлги^."^°^дые нох°и болгожо хусуулаа һаашни, би шамда нэгэ Шап "л13 Мүнгэ Ү"бГ-гэбэ.

— Зй? УУ эубшөобэ, ноёндо гуйжэ ороод хэлэнэ:

Аи, ноёд би таанадта дэлхэй дээрэ үзэгдеө угэй пайхан.

Асаржа ухэмни. Ноен һураба:

— Пайхан дуутай нохойшни хайшан гэжэ хусадаг юм бэ?

Даабуу нохойшолон муухайгаар хусажа угэбэ. Тиихэдэн ноён:

— Ээ, һайханаар хусадаг нохойшни иимэ байдаг угээ юм. һайхан дуу гээшэн иимэ юума гээд: һүб! пүб(— гэжэ нохойшолон хусаба.4.

Тиихэдэн Шара Даабуу гаража ерээд, гэрэй эзэндэ:

— Ноёдой нохойшолон хусахые дуулба угта? — гээд нэгэ туулмаг алта мунгыень абапан юума гэхэ.

Шара Даабуу хэлэбэ: — Ноёдые хусуулхашни юум даа, тэдэниишни б… барижа шадахаб. Гэрэй эзэн:

— Худалаар бу хэлэ! Тиигээ һаашни, би шамда гурбан.

Туулмаг алта мунгэ ухэб, — гэбэ.

Шара Даабуу:

— Зай, тиигээ һаа, үглөө дасанда ошожо бишни олон зоной хаража байхада танда харуулхаб, — гээд үглөөниинь хоюу" лаа дасанда ошоходон ехэ хурал болжо, ноёд һайд сугларһаи ехэ мүргэл болжо байба. Гэнтэ харахадан үнөөхи ноёдиин дасангай гэшхуур дээрэ мургэжэ тонгошожо байхадан, Шара Даабуу гэнтэ гуйжэ ошоод ноёной б… адхажархихадан, ноён ехэ сухалдаад, Шара Даабууе түрмэдэ абаашуулба һанха. һүүлдэ хуралай тараһан хойно ноён Шара Даабууе асаража хэлэбэ:

— Энэ яндан угэйтэй Даабуу хүүе баһаха болоо гуш?

Эндэш нюргайш сохихом!

Тиихэдэн Шара Даабуу доро унажа, гуйн һүгэдэн иигэжэ.

Хэлэбэ:

— Ноён ахай, хайралагты, би дээдэ ехэ тэнгэринэри х… баряа *һаа баяжахаш гэһэн хотогто ламын абаралтай пэм. Тиигээд тэнгэридэ бэдирхэ гэхэдээ олонош үгэйб, ямарш юума байхы мэдэнэш үгээб. Тиихэдэ, ноён ахай, танине тэнгэри бур-ханһаа дутуу угы гэжэ һанаһандаа иимэ юумэ хэбэ гээшэб. Үгэйтэй яндан намайе хүлисэжэ хайрлыт, — гэжэ гуйхадан, ноён тэнгэриһээ өөрэ угы гүүлһэндээ, баяртай хэбэртэй ехэрхэн татажа:

— Зай, тиигээ һаа, арилдаа саашаа! — гэһэн юм.

Тиин Шара Даабуу үнөөхи хүүнһээ мун алта мүнгые ехээр абаба. Тэрэ хун хэлэнэ:

— Ши яаһан айха угэй һүрхэй хун гээшэбши? Хайшан гээд түрмэһээ мултарба гээшэбши? — гэхэдэн Аляа Шара Даабуу;

— Энэшни бараг даа, би эдээндэшни нохойн баапа' эдюул-жэ шадахаб, — гедэдэн тэрэ хун:

— Ноёндо нохойн бааһа эдюулээ һааш, шамда хахад зев* риёо ухэб, — гэбэ. Тиижэ хэлсээ хэһэнээ һүүлээр Шара Даабуу сагаан болшоһон нохойн бааһые таһа нюхаад, бисииханаар саарһанда боожо, тэрэ ноёндо хоюулаа ошожо иигэжэ хэлэбэ:

ЕВ.

Танай аша ту da ар мүкоө болходо зөөритэйхэн болжб^ ехэ баяртай ябанаб. Тиигээд энэ дэлхэйдэ хомор үнэтэ сэнтээ габжаа гээшые оложо асарааб. Энэмни үнэхөөрөө габжад гээшэ гу, али бэшэ гу. Амасажа хайралхые гойнам, — гээд нохой нгоо бааһые ухэдэн, ноён боолтыень тайлажа, бааханаар хургандаа халта амталан үзэжэ "габжаа" гээшэ үнэн гү даа, али бишэ гу, би ехэ танина угыб, хадагалжа ябахадаа, — гээд гэдэргэн үгэһэн юм гэхэ.

Тиин Аляа Шара Даабуу өөрээнгөө үргэ аманай хурсада/; тэрэ баянии таһа мэхэлжэ, хахад зөөринн абаһан юума һан ха.

25. БАЛАН СЭНГЭ.

Балан Сэнгэ гэжэ ехэ ухаатай хун бии байгаа. Тэрэ ехэ угытэй, а яга а үбэртэ-лэнхэй. айл зайжа ябадаг байгаа. Уриснын сайнда туреэ сэм Үндэгнэй мууда хобхороо сэм Убхэр улаан хонхор хаана байна, — гэжэ ябадаг сэн.

ҮБэртэлсэн аягаиь ехэ томо, нэгэ айлда ор. он гэхэдэнь, сай аягалжа байсан эхэнэр хэлэбэ: "Ямар ехэ аягатайбте?" Тиихэ дэиь Балан Сэнгэ хэлэбэ: Я.

Галын захайн хуниие.

Гомодхуулдаг, Ганса намайе баярлуулдаг аяга гээшэ.

Нэгэтэ Балан Сэнгэ ламые гурба дахин мэхэлхэб гэжэ боосолдоо: амбанай б… барихаб, нохой шэнгеэр хусуулхаб, нохойн бааса эдюулхэб. Боосолдосон хунуудынь дахасалдаад ябана гэхэ. Балан Сэнгэ нохойн баас хатаагаад, убэртэлэнхэй ябана. Нэгэ айлда найр болобо гэхэ, хун зон ехэ олон. Амбан газаа гараад шээжэ байна. Тиихэдэнь Балан Сэнгэ гуйжэ ошоод, б… бажуужархиба. Амбан ехэ уурлаба, галзуурхаш бо лосон тухай.

Тиихэдэнь Балан Сэнгэ амбанда хэлэнэ: "Би Богдоос тэн-гэриин б… бариха мундэлтэй хум. Теэд тэнгэридэ би яажа хурэхэбиб. Танаа тэнгэри шэнги санажа байсан дээрээс иимэ ушар болобо". Өөрын тухайдаа иимэ угэнуудые шагнахадаа, аибая ехэ баярлажа, уурлахаяа болёо гэхэ. Иигэжэ Балан Сэнгэ иЭгэдэхн боосоогоо абаа. Тиигээд амбанаас асууба:

— Та, мэдэхэ ёстойт, сайн нохой муу нохой хоёрой хусаха да ялгаатайем гу? — гэжэ. Амбан;

— Илгаатай даа, муу нохой "һаав-һаав" гэжэ, сайн нохой "уув-уув" гэжэ хусадаг, — гэбэ. Иигэжэ хоёрдохи боосоогоо.

Абаа. Тиигээд мүнөохи убэртэлсэн нохойн хатасан баас гаргажа, амбандаа хэлэбэ: "Би энэ гаржаамын сайн мууень мэдэжэ ядааб, энээниие илгаруулжа угыт. Тиихэдэнь тэрэнь ам-талжа узэбэ. Иигэжэ Балан Сэнгэ гурбадахи боосоогоо абаа.

26. ХУРМАСТАШНИ ГЭЭШЭБ.

Урда сагта нэгэ хомхой хобдог/баян ажа"һууһан гэхэ. Тэрэ барлаг зарасанартаа хатуу зэбүүнээр хандажа, улэн хооһоор байлгадаг байгаа ха. Тиигэжэ тэдэнэрээ хашажа байһанаа айл тосхондо, хүн зондо эли гаргахагүй, мэдуүлхэгүй гэжэ ехэ оролдодог байгаа. Нюу нюутараа нюрганай забһараар, хабша хабшатараа хабһанай забһараар гэдэгтэл, энэ муухай хэрэгынь арад зондо дуулдаба. Арад зоной дунда хурса нюдэтэй, һонор шэхэтэй хунууд олон ха юм. Ухаа һайнтай, ульгам хэлэтэйшье хунууд олон.

Нэгэтэ ехэ ноён ерэхэнь гэһэн һураг суу дуулаһан баян ухаа мэдээ алдажа, тэрэ ерэжэ ябаа ноёной нюдэ далдалуулхак хашалан зоболон хэжэ байһанаа элируулхэгүй гэжэ бодоод, барлагуудаа холын бэлшээридэ гаргаад, аймхай дуугайнуу-дыень нэгэ заа һэнэгтэйхэнээр хубсалуулжа, эдеэ хоолыень нэгэ бага һайжаруулба. Уур сухалаа нэгэ заа хуряаба. Юушье мэдэхэгуй зарасанарынь ехэ хухижэ, дуутай зугаатай боло-бод ха.

Уданшьегуй ээргэшээ гурбан моритой, уран гоёор хэһэн дүрбэн мөөртэй тэргэтэй, ялагар медальтай, ямба ехэтэй ноён гурбан хонхо ханхинуулпаар баянай газаа хурэжэ ерэбэл даа-

Баян эзэн айлшанаа альган дээрээ үргэхэһөө наагуур дээрэ доронь орожо, дохин байжа амаршалба. Тэргэһээнь буул* гажа, тээг жуузада һуулгаад, шиираг шамбай тургзн дүрбэД'] хүбүүдээр тэлүүлэн, ноёниие гэр тээшээ залажа ябана. Тиигэжэ ябахадаа баян ноёной хойнонь орожо: "Бараг һууна гут? Хатуу дэншээ бэшэ гу?" — гэжэ һурасагаан ябана. Томоотой янзаар сэлдыжэ һууһан ноён гэнтэ гэдэгэд гээд, муухайгаар хэшхараад, жууза дээрэһээ мухарин унашаба.

— Юун болобо гээшэб? — гэжэ мэгдэһэн тэбдэһэн баян һу-

144.

1.

Бвө тоөреод, һурөө дарагдаад, һунһөө зайлашан алдаба. Уна-

һАн ноеноо хүлыень тэбэрижэ таалан байба.

Ушарынь юуб гэхэдэ, баянай буруудые хаража ябаһан барлаг баахан хүбүүн ноёной тэлүүлжэ ябаһан жууза доро шур" гажа ороод, дороһоонь шобхо модоор ноёной хондолой руунь.

Хадхажархиһан байгаа.

Тэрэ һүбэлгэн барлаг хүбүүе тэндэнь барижа:

— Ubi г аз ар а й хара бэдьхэ! Хаанаһаа гаража ерээд, иимэ муухай, аюултай ааша гаргабаш? Нюрганайнгаа арһа шулуу-лаадүйдөө һалахагүйш. Газарай габаһаа гараһан гай! — гэжэ баян эзэн шүдөө зуун, үһыень зулгаажа оробо.

— Баян баабай! Үгыемни шагнажа ерээд, зэмэлхэ хадаа ээмэлыт! — гэбэ.

— Юу хэлэхээ ^анаабши, хэлэ! — гэжэ һая хул дээрээ бо-дожо ябаһан ноён һураба.

ШЩ: Хурмастые, сошооһон хүн баяжадаг юм гэжэ дуулаалби. Теэд талаан боложо, хурмастые харахадаа тон ехээр баярлажа сошооболби. Та, үндэр ехэ хурмаста, хайрада үршөөгыт! — гэжэ барлаг хүбүун. ноёной урдапаа мэхэтэйхэнээр хараад, дохиго* нон байба.

Ямба ехэтэй, ялагар медальтай ноён "хурмаста" рүүлэһэн-дээ уур сухалаа таража, жууза дээрээ лаб забилан һууха зуураа:

— Зуб даа, би хурмасташни гээшэб! — гэжэ томоотой бү-дүүн хоолойгоор хүбүүндэ хэлэбэ.

Хажуудаа байһан һүбөө төөриһэн баянда хандан хэлэбэ:

— Энээхэн хубууе зэмэлхэ хэрэггүй. Энээндэ нэгэ һэеы гэр, хоёр һаамхай үнеэ, үшөө гурба-дүрбэн хони, унаха мори үгөөд табп, — гэжэ захйрба.

— Эдэ бүгэдөө хурмаста тэнгэриһээ үршвогдзбэ гэжэ ойл-Тоорой, — гэжэ ноён барлаг хүбүүндэ хандаба.

Баянай досоо хэды хара буубашье ноёной захиралтые яаха-шье аргагүй дүүргээ һзн. "Газарай габаһаа гараһан гай гарза болобо", — гэжэ һамгандаа шэбэд гээд, шэг шарайгаа хубнлч ган шомшорбо. Тиигээд ноёной хажууда нэгэшье хуни не дүтэ-лүүлбэгүй.

27. БАЛДАН СЭНГЭ.

Урдань нэгэ нютагта баабайн хүбүүн Бал-дан Сэнгэ бараг мэхэтэй хүбүүн байгаа.

һЭн гэдэг. Балдан Сэнгэ хаанашье ябахадаа, ямаршье сэсэн ухаатай хун и не өөрынгөө унэгэн мэхэдээ оруулдаг байлан юм. Тиимэһээ оршон тойрон байгаа олон нютагуудта баабайн хүбүүн Балдан Сэнгэ "унэгэн мэхэтэ" гэж^э суурхаһан юм гэдэг. Теэд нэгэтэ Балдан Сэнгэ муу сагаан мориёо унаад, ехэ яаралтай гүйлгэжэ ябахадань, нэгэ эхэнэр тархи дээрээ табан тамгын тогоо үргөөд ябатараа:

— Эй, Балдан Сэнгэ, намайе мэхэлхэ үгылши, — гэжэ хаш-хархадань,

Балдан Сэнгэ: |ff.

— Шамайе мэхэлхэһээ байтагай тэнгэридэ түймэр гараад, тон сүлөөгүй зониие зарлажа яаралай ехэ яаралтай ябанаб,—

Гэбэ ха.

•"Тэрэ эхэнэр:

— Алим, алим? — гээд, өөдөө тэнгэри хараха зуураа тогоо-гоо хаха алдаһан байгаа.

Баһа нэгэтэ Балдан Сэнгэ нуурай эрьедэ "бэеэ заһаад", Щабааһан дээрээ малгайгаа табяад, нуурай боро шабараар "уха хэжэ байтарань хоёр наранай хоорондо түбиие гурба той-родог төөнтэй халюун моритой Тарган Тарба гэжэ алдартай хҮн хажуудань туласа ерээд:

' Балдан Сэнгэ, Балдан СэнгЭ, намайе мэхэлыш, — гэбэ. Yrbi даа, би мүнөө мэхэлжэ шадахагүй байнаб, мэхэлдэг номоо гэртээ мартаад, — гэбэ.

Мэхэлдэг номоо гэрһээ асараад, намайе туршал даа, — Д. нүгөөдэхинь һалаха һандахаар бэшэ байна.

ҮГы даа, гэрни холо, сүлөөшье үгы байнаб, — гэнэ.

— Минин морёор ошоод асарыш, би хүлеэгээд байһууб,—

Гэбэ., и /_1.

— Зай, яахаб, тингэоэл тшшуу, юрэл энэ малгай дором алтан шубуун бии юм, бу гаргаарай. Хэрбээ үзэхэеэ һанабал, доогуурань "гараа хээд, баряад узээрэй. Теэд намайе хулезжэ ' ядабал энэ бухым унаад, урагшаа, хаража ум гэжэ сохёод, хойшоо хаража хом гэжэ сохёод ябаарай, — гээд Балдан Сэнгэ тэрэ хунэйнгөө мориинь унаад, арилшоо пэн.

Мунөөхи Тарбамнай хулеэжэл байба. Нэгэ саг, хоёр саг… табан, зургаан саг болобо. Үдэшын боро хараан болобо ха даа. Мүнөөхи Балдан Сэнгэ байхагуй. Теэд Тарбын хулеэжэ тэсэхэ аргань һалажал байһан хэбэртэй. Малгай дорохи алтан \ шубууе һонирхоно. Гараа хээд баряад узэхэ гэжэ шиидэбэ.

һЭмээхэн малгай доогуурань гараа хэхэньш тэрэ нялдагар] юумэн баригдажа:

— Ай халаг! Яяр мэхэшэ Балдан Сэнгэ мэхэлбэл ха, — гээд, шабар бухаяа унаад, урагшаа ум гэжэ сохиходонь, уусань сумэршэбэ, хойшоо хаража хом гэжэ сохиходонъ, сээжэнь ха-харшаба..

Иижэ Тарба мэхэлэгдэшэһэн юм гэдэг. Бараг нэгэ удэр Балдан Сэнгэ аминай хэрэгээр ара худөө- I гөөр ябажа ябахадань, Зуудай баян зургаан зуугаад хониёо туугаад, зуһалан зөөжэ ябаа бэлэй. Мун тэрэ:

— Балдан Сэнгэ! Балдан Сэнгэ! Ши одоо намайе орой-доошье мэхэлхэгуйш! — гэжэ бардам хоолойгоор бард байса ': хашхарба.

Балдан Сэнгэ:

— Мэхэлхэһээ байха, шамда шабааһаа барюулжархихаб,^- * гээд, туранхай сагаан мориёо турьяса ташуурдаад, табижа ябашаба.

Тээ губээн саана далда ороод, гуталаа тайлаад, үрвөһэн гуталдаа зада будаад, Зудаан зуһаланай харгы дээрэ хаяад, I саашаа ябаба. Теэд хахад модо тухай ябаад, нүгөөдэ сабхяа тайлаад, сэбэрхэнээр хаяба. Харгы уруу ябажа ябаһан Зуудай баян хонидоо туужа ябатараа харан гэхэдэнь харгы дээрэнь урөөһэн сабхи. хуу зууралдашалан хэбтэбэ. Зуудай баян зог татажа хараад, абаха гэхэдэнь, аргагуй муухай, хоёрдохёор" я урөөһэн гутал байба, Тиихэдэнь:

— Энээгээр юу хэхэбиб, — гээд, саашаа замаа ургэлжэлбэ.

Ха.

Тиин гэһээнь, тээ саана ошоходонь, нүгөодэ сабхинь тон сэбэрхэн зангаараа хэбтэжэ байба гэхэ.

— Эй, мүнөөхи сабхинайм урөөһэн ёһодоо мун лэ байна, — гээд Зуудай тэрэ сабхяа абаад, соохор мэдээндээ суха-рин гэдэргээ табишаба. Мүнөөхи муухай сабхяа абаад, Мойһо-тын голдо ошожо угаажа ороһон юм гэхэ.

'Баян Зуудай Балдан Сэнгын "бүшмэгые" бариһаниинь үнэш болобо бэзэ.

Ш.

Нэгэтэ Балдан Сэнгэ муу сагаан мориёо худалдажа, заахан эд зөөритэй болохо гэжэ бодобо ха. Тиин моринойнгоо оиЬо уруу мунгэн аягаяа хээд, унаад Доодо голдо һуудаг долоон наймаашадайда ошоһон юм. Сэргэндэнь мориёо уяад, гэртэ.

Ороходонь:

— Эй, Балдан Сэнгэ, Балдан Сэнгэ, хаанаһаа ерэбэш? Ямар һонинтойбши, — гэлдэи, долоон наймаашад дугташан байжа асуунад,

— һОниишье угы даа, хуушаараан байнабди. Тааиад хэр.

Байнабта, ажал худэлмэритнай хэр зэргэ ябажа байнаб? — гэхэ зуураа, — наймаа аралжаа бэдэржэ, иарин сагаагшанаа худалдажа орхёошье һаа, я аха юм гэжэ ябаһан хүм даа, — : гэбэ.

— Зай, зай, мориндоо юу сэн эринэш? — гэлдэи, бэе бэеэ турин, долоон наймаашад эбдүүсэн асууба.

— Морим ехэл үнэтэй юм даа. Таанад магад, абаха үгы бэшэ гүт даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ намдуу даруу янзатайгаар, гартам орохол бэшэ аабты гэжэ дотороо бодон хэлэбэ.

.—. Мориниин муу юумэн шэнгеэр харагда^нал, яахадаа тиимэ унэтэй байгаа юм? — гэлдэбэ.

— Шарай муутайшье ha а, шанар һайтай гэһэнэй ёһоор, минии морин ha pa бүхэндэ мунгэн аягаар шабааһалдаг юм даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ бардам янзаар маһалзан хөөрэжэ һуугаа гэхэ.,

V;— haa, haa, haa! Мүнгэн аягаар шабааһалха морин гэжэ юун байха юм, — гэлдэн долоон наймаашад шоглопон хэбэртэй шанга шангаар энеэлдэнэд.

— Мүнөөшье мунгэн а яга гаргаха дутэлһэн байха. Ямар удэр бэ? Бабан гараг гү? ТаанадаЙ харапаар байтар тймгатаи сагаан аяга тас гэжэ унахал байха. Газаа гараад харая, — гээд Балдан Сэнгэ шиидэнгеэр хэлэбэ.

Тиигээд Балдан Сэнгэ түруулээд, хойноһоонь долоон наймаашад даха ад гаража, муу сагаан морииень тойроод хаража байтарань, харин һүулээ ургэжэ, шабааһалха зуурандань үнэ-хөөрөө мүнгэн аяга бултайжа шабааһанаарынь унажа ерэбэ ха.

— Үү, Нээрээ мүнгэн аяга гаргабал, яагаа жэгтэй узэсхэ-лэнгэй юм гээшэб, ямар һбнин морин гээшэб? — гэлдэн долоон наймаашад дугташан байбад.

— Гадуур сэн эрихэш угыб даа, гурбан унеэ, гунан cap, гурбан мянган тухэриг угэбэлтнай, морёо үхэдөөшье болохо юм ааб даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ балайщ ядамаггүйгөөр хэлэбэ. 53.

Долоон наймаашадай эриһэн сэнгынь аргагуй ухэ болохо-

Лонь, Балдан Сэнгэ:

— Энэ аягаяа намда үгыт даа, таанарта һара бүри гара-

Жал байха ха юм, — гэхэдэнь. Долоон наймаашад:

— Абыш, абыш, — гэлдэн, дуратайхан угэбэ.

Мунгэн аягаяа үбэртэлөөд, гурбан унеэгээ, гунан сараа туугаад, гурбан мянгаяа хармаанлаад, Балдан Сэнгэ баяртай-хан һэм гэжэ бардамаар гэшхэлэжэ, гэртээ ерээ бэлэй Долоон наймаашан долоо пара хулеэбэ. Муу сагаан морин мун-гэн аягаар шабааһалха юумэ угы, харин муудажа туража эхнлээ һэн ха.

Тиин долоон наймаашад:

— Балдан Сэнгэ мэхэлээ байна. Ошожо үгэһэн юумээ бу* ляажа асарая, Балдан Сэнгые зада сохие, — гэжэ хеорэлдэбэ,

Тэдэниие тухеэрэжэ байна гэжэ Балдан Сэнгэ дуулаад, бапа нэгэ арга мэхэ бодожо эхилбэ. Теэд уудэнэйнгээ хажууда нэгэ ташуур улгвод Балдан Сэнгэ һамгандаа иигэжэ хэлэбэ:

— Ши хотоодо соо хониной шуһа шудхаад, пуга дороо хабшуулаад, уран дээрээ үбдөөшэ болоод, хэбтээрэй. Би долоон наймаашадай ерэхэдэ, бодыш гэхэб, ши бу бодоорой. Тиихэ-дэшни һуга дорохи хототой шуһыеш тумэр шороор сумэ хад-хахаб. Тиихэдэм, ши ухөөшэ болоод хэбтэхэш. Би тэрэ ташуу-раар; "Үхэһэн хуниие бодхоохо ташуур, угытэй хуниие баяжуулха ташуур", — гэжэ байжа сохихоб, теэд хэды сохиһон хойном бодохош — гэбэ ха.

Уданшьегуй долоон наймаашад орожо ёрэбэ даа. Балдан Сэнгэ:

— һУугыт, һуугыт, һайн нүхэдни, хаанаһаа ерэбэт, — гэнэ.

— Бидэ шамтай хэрэгтэй ерээбди, — гэнэ долоон наймаашад ууртайханаар үгүүлбэд.

Балдан Сэнгэ уран дээрэ хэбтэжэ байһан Балма һамгандаа:

— Бодыш, пайн нухэдни ерээл, сай шаныш, — гэбэ. һамганиинь:

— Би үбшэлөөб, бодохо аргамгуй, — гэжэ харюусаба,

— Бодо гэнэб! — гэжэ Балдан Сэнгэ дахин ба дата ад, һам-гаяа татаба, ядахадаа сухалаа хурэн шэрэмэй хажууда бай-һан тумэр шоро абаһан бэеэрээ һамганайнгаа улаан Ьуга уруу сумэ хадхахадань, щупан соргоор гараһан шэнги орьёлжо, памганиинь ухэшэбэ.

Тиихэдэнь Балдан Сэнгэ уудэнэйнгээ хажууда байпан ута ташуур абаад:

— ҮХэһэн хуниие амидаруулха ташуур, угытэй хуниие баяжуулха ташуур, — гэжэ байгаад һамгаяа сохижол-сохижол байба.

Тииһээр байтарынь һамганиинь ами орожо, харин бодожо ерэбэ. Долоон наймаашад гайхахын ехээр гайхажа, Балдан.

Сэнгэһээ асууба:

— Энэш ямар аймшагтай ташуур гээшэб? Энээнээ манда.

Худалдыш, — гэлдэбэ.

Тэдэнэр тур(ууи мэхэлуулээшэеэ гол таһа мартажархёо.

Балдан Сэнгэ:

— Энэш ехэл унэтэй ташуур даа, худалдахаяаш мэдэнэ-гуйб, эрихэ сэнгээш олохом бэрхэтэй, — гэбэ.

150.

— Юу эрихэбши, эриһэн сэигыш үгэхэб гэлдэн долооя наймаашад бэе бэеэ үрдилдэн байба.

— ҮГы даа, энэ ташуураа ямаршье сэнгээр үгэхөөр бэшэ ха даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ үшөөл тумархаһан янзатай хэлэбэ.

— Худалдыш даа, худалдыш, юун хэрэгтэйб? Хэрэгтэй юумыш хуу үгэхэбди, — гэлдэн долоон наймаашад һалахаар.

Бэшэ байба.,

Балдан Сэнгэ унэгэн мэхэеэ гаргажа:

— Зай, теэд яахаб даа, һайн нүхэд байнат, нэгэдхеэр, тон таанадта хэрэгтэй юм һаань, үгэхэл болоо гээшэ бэзэб даа, дүнжэн үнеэн, дүнэн cap, дүрбэн мянган түхэриг үгэбэлтнай, ташуураа үхэл гүб даа, — гэбэ ха.

Долоон наймаашад эриһэн сэнгынь дары Балдан Сэнгэдэ асаржа үгөөд, ташуурынь абаад, гэртээ тэдэ тон яаралтай хухюутэй харибад. Хариһан бэеэрээ өөһэдынгөө долоон һамга-дые алаад, мунөөхи ташуураараа налижал гарабад.

— ҮХэһэн хүниие амидыруулха ташуур, угытэй хуниие баяжуулха ташуур, бодыш гэнэб, — гэжэ байжа сохиходонь, нэгэнииншье бодобогуй.

Бүхэлн үдэртөө тэдэн сохёод, ядаад хөөрэлдэбэ:

— Одоол, муугай муу мухар хара мэхэшэн — Балдан Сэнгэ, ошожо шорондо һуулгажа алая, — гэлсээд, шамдуу яаралтай ябахаяа түхеэрбэд. Балдан Сэнгэ тэдэниие баһа ерэхэнь гэжэ дуулаад, баһа нэгэ арга мэхэ бодобо даа. Өөртөө нэ^э хуурсаг дархалаад, тэрэнэйнгээ хабхагта долоон нүхэ хэбэ. Нүхэн бү-ридэнь түмэр ута шоронуудые бэлдэбэ.

һүүЛээрнь Балдан Сэнгэ һамгандаа иигэжэ хэлэһэн байгаа:

— Би хуурсаг соо ороод үхэһэн шэнги болоод хэбтэхэб, ши наймаашадай ерэхэдэ, гэртээ уйлажа, гашуудажа һуугаа-рай. "Юун болооб?" — гээ һаань; "Балдан Сэнгэмнай үсэгэл-дэр үхэшөө" гээрэй, — гэбэ.

Уданшьегуй долоон наймаашад Балдан Сэнгындэ ороод ерэбэ ха. jig.

— Юун болооб? Балдан Сэнгэ хаанаб? — гэжэ асууба. Балдан Сэнгын һамган бархиража, пугщаран:

— Балдан Сэнгэмнай үсэгэлдэр наһа барашоол даа, — гэбэ.

— Аа, үхөө бы? Үхэһэн бэень хаанаб? — гэжэ долоон наймаашад асууба.

— Газаа, сарай доро байна, — гэжэ памганиинь харюусаба.

— ҮНэн гу, али бэшэ гү, ошожо харая, — гэлдэн долоон наймаашад сарай доро оробод.

Тиихэдэнь тэндэ хуурсаг байба.

— Яагаа аятай юум, ухэпэн бэен дээрэнь (шабааһалжа) һуужа абая, — гэлдээд һуубад. Тиимсээрэнь Балдан Сэнгэ долоон шороороо гэнтэ дороһоонь хадхажархиба.

1SI.

— Балдан Сэнгэ үхэхэдөөш хоротой, амидыдааш хоротой, — . гэлдэн долоон наймаашад гэдэргээ харангуй гэртээ гуйлдэжз арнлшоо һэн гэдэг. %М.

28. СЭСЭН БАЛДАН.

Ннэгэтэ нэгэ нютагай арад зон булта суг-ларжа, ахамад ноёд түрүүтэй хаан ноёо.

Олонод. Тэдэ сугларагшад өөһэдынгөө дундаһаа халзан ма-лаан толгойтой Тархаалжаниие олобод. Тэрэ ноён хаании оложо байха уедэ табан напатай заахан хубуун намайе ноён болгогты гэжэ. байжа уладай дундуур гуйбэ.

Нэгэтэ заахан Балдан хубуун хаан ноёнһоон һураба:

— Зай, намайе өөрынгөө тулөө хаан ноён болгыт.

— Ши энэ олон илааһанай хааниинь боло. Зай, гу? Нэгэтэ Балдан хубуун газаагуур бургааһаар мори хэжэ.

Наадажа ябаба. Хаанай хажууда ерэхэдэнь, малаан толгой) дээрэнь нэгэ ехэ илааһан һууба. Хубуун тэрэ бургаапаараа шарбадажархиба ха. Хаан ухаа мэдээ алдаад, харан гэпэниинь табатай Балдан хүбүүн хойнонь байба.

— Зай, ши иихэдээ яана гээшэбши? Ерэ нааШаа үтэр т\р-гэн!

— Хаан ноён, би илааһанай зэмэ гаргажа ябанаб. энэ м>у илааһан ямар хадаа ноён хаанай толгой дээрэ njvxa оолоои. Намайе ноён болгоо бэлэйт. — ояячян Н л Хаан яахашье аргаяа үгыдэ үгэшье ^^^^^Н 6ҮҮН бургааһаа унаад, барижа ябаһан бургаапаараа тэрэшье газарта һууһан илааһа алана. һамган хүбүү

Хэдэн жэлэй үнгэрЪэн хойно нэгэ ЩШШН гаргаба. Бага хатаниинь үхибүү НШШЦЩ хаан һуужа байтараа хүбүүнэйнгээ табатай.

"Aha бараба. Хоёр һамгадай хооРО^Л^яаҮдалгаһаа гара-"лдаан болобо. Арсалдаан хадаа Ц°у хатамайнгаа һан юм. Буляалдажал байна бага хатаниинь ехэ хҮ°үүе.

Эдэ хоёр унэн сэхэеэ олохоо хаан ноёндо дуулгаба. Хаан унэн сэхынъ олохынгоо урда бодолгото болон хэдэн удэр һууба;-Тннгэжэ һуутараа һанана: "Урай сагта нэгэ заахан Балдан хубууе би илааһанай ноён болгоо бэлэЙб. Тэрэ хубуун ехэ боложо, ухаатаяшье хүбүүн болоо ёһотой".

Худөөгөөр ябатараа тэрэ хубуугээ танижа1 хөөрэлдэбэ. — Намда мэнэ гэпээр хоёр һамгад хубуугээ буляалдажа ерэхэ. ХэнэДншье хубуун юм, бу мэдэе. Хайшан гэжэ эхэнь шиш гэжэ унэн сэхээр хэлэхэ юм. Ши минии түлвө ошожо шуужэ угэл даа. Эрэһэн юумышни угэхэб, — гэбэ хаан. — Болохол байна, үглөөдэр ошохоб, — гээд улэбэ. Үглөөдэрынь хаанайда Балдан ерэбэ. Удангуй хоёр арсал-дааша һамгад табатай хубуугээ дунда а хүтэлеөд хаанайда оробо.

Хаанай хубсаһа умдэһэн Балдан ехэ гэгшын ноён мэтэ.

һУуба.

— Ундэр ехэ хаан ноён, энэ минии хүбүүн байгаа юм, — гэжэ бага хатан хэлэбэ.

Нүгөөдэнь: "Энэшни худалаар хэлэжэ байна. Гансахашье ухибуу гаргаагуй юм".

Хаан болоһон Балдан нэгэ зарсадаа һэлмымии абаад ерэ гэбэ. Удангуй һэлмэнь асарагдажа, Балдан хоёр һамгадые дахуулаад, газаа гараба.

— Таанар хоюулан энэ хубууе гаргаа хадаа хубаажа абаг-ты. Би энэ һэлмээр орой руунь таһа хаха сабшахам. Хоёр гарһаань шангаар хоёр тээшэнь татагты, — гэбэ. Зүүн гарынь баряад байһан эхэнэр һэлмээ далайхатайнь сасуу нюураа ад-хаад унашаба, харин нүгөө эхэнэрынь баряад лэ байна.

Балдан хубуүн (Хоёр эхэнэрээ хүбүүтэйнь гэртээ оруулжа, улад зоной урда үнэн сэхыень оложо, тайлбарилан хэлэбэ: — Би эдэ хоёр эхэнэрһээ түрэһэн эхынь олооб. Хүнэй тү-рэһэн эхэ ямар гоё сэдьхэлтэй гээшэб. Мүнөө хүбүүнэйнгээ алуулхаа байхада, уруугаа хаража сэдьхэлээ харанхыдахада 1 унабал. Харин гаргаагуй эхэнэртэ юун бэ? ШоНо һанаа ha* наалжа, шулуун зүрхэ зүрхэлжэ, алахынь хүлеэжэ байбал.

Тиихэдэнь улад зон гайхабад. Балдан хүбүүнэй ухаатай сэсэниие гайхабад.

Ехэ эхэнэр баярлахын ехээр баярлажа, хубуугээ дахуулаад гэртээ ошобо.

29. АРҺАН ГАЛЗУУ.

Нэгэн хун гэрхэлэмни гэжэ Далайн урда оиидэ гаража, хадам басага хэлсэжэ.

Юпэн хоног соо ехэ зугаа хэжэ, найман хоног соо найо зугаа.

Хэжэ ерэхэдэнь, аньеэ хаан Арпан Галзуу гээшэ алда болохо.

Аматай, аршан болохо побойтой газаань ерэжэ:. — Энэ дэлхэйн ехэ суглаанһаа тапарабаш, зальгихамни ' шамайе, — гэжэ, алда амаа арһайлгажа, аршан болохо һобойёо.

Ирзайлгажа байхадань, мүнөөхи хун хэлэбэ:

— Ай, нохой, Богдодо баригдааЛьби.

— Богдошни юум? — гэбэ. ШЩ.

— Тэһэлигээ хүшэтэйма, тэрээндэ ехэ баригдаальби, ехэ.

Булигдаальби, — гэнэ.

. — Юум тэрэ Богдошни? Хааным? — гэнэ.

— Хүү эльгээхэмни, малгаар ерыттаа, — гэжэ гуниба. Гурбан боошхо бэлдээд, түмэр шудэр хүүлээд, түмэр бор-

Хобшо хүүлээд, хүлеэжэ байна.

Малгаарынь (Арһан Галзуу) ерээд:

— Хаанам тэрэ Богдош? — гэжэ пураба.

— Энээн соо — гээд, (боошхоёо) оёорынь хуулаад, спир-тэеэ табяад үгэбэ. I.

Арһан Галзуу ерээд, боошхо руунь харахадань, өөһэнэй һүүдэрынь харагдаба тэрээнь соонь. |

— Богдо энэ һууналдаа, — гэжэ заахадань, зальгижа оробо.

Тэрэ спиртынь. Хуу уугаад:

— Али хаанам (Богдошни)? — гэнэ> "",'""wa "гэ-к — Энээн соо һууна, — гэжэ хоёртьхи боошхоёо хуулажаүгэ бэ, Гурбатьхи боошхоёо хуулажа угэбэ. Тэрэнь гурбатьхи боош.

Хоео бараибэй унашаба. и тапХИиень борхобшолоод,

Унахалаарань, борхобшоео абажа тарх|№ ^Үлынь шүдэрлоөд хөөрсэ, |ВПШН§|§|Н гол Үхэхэеэ һанасарань сохижо, сохижо орхнбо.^1урот °Р°0Д, хүдэлхэш аргань үбэй, бодохош аргань убэй.

|Ж 1G1.

Бурятские народные сказки.

— Энэ яабабннб иихэдээ? — гэжэ һурана.

— Богдо танине нишхөөл даа, — гэбэ.

— Богдоёо хүүрээр ябаарайлштаа, Вогдотоёо хамта ябаа-райтга, табюулыштаа намайе, — гэжэ хэлэнэ.

Борхобшоёо, шудэрээ тайлажа, тэрэнээ мулталба. Тиигээд Арпан Галзуу собоорто ерээд монахуудта хэлэбэ:

— Гурба хоноод ерэхэб. Тэнгэриин мэшэн хэдэн ааб, хуу тоолоод байхат, ойндоо юу һанаабиб, тэрэнние хуу таахат, — гэбэ.

Арлнһан хойнонь, монахууд гараад мэшэ тоолоно. Хайшань гэжэ тооложо аргаяа я даба (мэшэды тооложо хэн захад-ханьби). Тиихэдэнь нэгэ монаха бэрхэ хун байгаад, архинша болоод, архи уугаад ла, үлдүүлһэн байгаа. Үлдүүлээд, тээр-мэдэ мельник болоод һууна. Ядаһан бэеэрээ (монахууд) тэрэ мельнигтэ ху эльгээжэ асаруулбад. Мельник ерээд:

— Намайе яаха гээбтэ? — гэнэ.

— Хаан орожо ерээд, тиижэ хэлэжэ гараал, тэньерын мушэ хайшан гэжэ тоолохо бэлээбди? — гэжэ һурабад.

Зуруулаабэй ехэ кэнигэ асаруулаад, тэрэ кэниигдээ бутуу ноймор заха зүүрбэеэр хоёр хоносор тоо зура зураһаар з аха дань гараба.

Мельник хун муухан Хубсаһагай, (муухай) шарайтай, пан-дархай хуртөөмхотой, хуу талхан болошоһон, дээгүүрээ мона-хын хубсаһа дабхар үмэдөөд, тарсияа бүгэлөөд, тэрэ кэнигэеэ; гартаа баряад һууна. Хаан орожо ерэбэ.

— Тэньерын мушэн хэдэм, тоолойт?

— Тоолоо, — гэнзд.

— Хэдэн гэжэ тоолообта? — гэхэдэнь.

— Энэ, — гэжэ кэнигэеэ гаргажа дэлгэжэ угэбэ.

— Энэ иихэдээ юу зурыымта? Бүтүү заха зуурбэй, хайшан гэжэ тоолохым, иимиимэйтнэй, — гэнэ.

— Буруу гээ хадаа, мүнөө үдэшэ гараад, тоолоод үзэгты, энээндэ эрэд тудаха, — гэбэ.

Хааниинь тэрээндэнь торошно.

— Ойндоо юу һанаабиб, таагайт? — гэнэ.

— Таагааб, — гэнэ "монахань". — Та намайе монах гэжэ һа-наныт? — гэжэ һурана.

— Тиинэ, — гэбэ.

— Би мельнигэльби, — гээд монахынхияа (хубсаһыень) тайлажа хаяад, һандархай хүртөөмхэтэй, сагаан талхан боло-шоһон мельник байба.

30. НЯД-НЯД.

Нэгэ баян хүүндэ бишяахан хүбүүн хонь-харажайнабшидаа, тиигээд хорин.

Хонин убэй болшоно. Тиихэдэн хэлээ:

— Хониһы хараа убэйт? — гээд нэгэ үбгэнһөө.

Аа, хорин сагаан* хонин баруун жалгайн толгойдо байна.

һЭнээ, — гэнэ.

— Мэни хонид, — гээд гуйшэнэ. Ошоод абаад ерэнэ.

Тиихэдэ тэрэ убгэниин хэлэнэ:

— ҮБэй болхобэй түлөө "няд-няд" гээтьха. Тиихэдэ ябажа.

Шадахаяа болёотьхо. "Сообор-сообор" гэтьхэдэш баран па-

Лаад арлиха.

Тиихэдээ тэрэ хубуун наадахаяа һанаад, "няд-няд" гээд пуха няалдуулшхоод байгаабшидаа хонёо. Хонипын муураа. Тарган хонидтэй байгаа баян хун. Тарган хонёо алхам гээд,

Алхадан хонин муу байшоо., 1.

— Юундэ хонинш. муудааб? — гээд- пурна, — пайса хара,-

Гэнэ.

Төрэнһээ хойшо пайса хараад байгаа. Ш Тиигээд баян хуни памганиин убэднэ. лүүлнэ. Бөөлүүлхэдэн:

— Няд-няд, — гэшхэнэ. Баран няалдашана, худэлхэёо болишоо.

— Юун болооб, хун болооб? Ошоод. лама тэрэ хубуундэ. """п* гэшхэнэ. Бапа няал-

Лама асаржа угэнэ. Ламайе Щ^^^Ш Дашхана. Бөөшкэ няалдаад, ламашкэ нядлдаад. Амьтан-зоноо асар, — гэнэ sY^Y"^

Бее асараад.

ОӨӨ-

Асара, — гэнэ.

Ошоод асарна. Барни "няд-няд" гэшхэнэ. Баран няалдащ. кэнэ. Ябажа ядаад, баран баи^ооб? Ямар һониимээ болшО. -Энэ юун 00ЛнО0"'эҮүбгэн ожирнэ, тэрэ пургаагаашан.

Н°СГ9Э*э б'ишиаханхубуунпээ болжо байна, — гэнэ тэрэш.

— Бишяахан хүбүүе аргадагты! — гэнэ.

^Би^нсэеэ абаһани барни үхэб!

Ламан: —*s.

_ Би олоһоноо хуу үхэб, — гэнэ.

Баянхүүниин: Щ.

7Ий!эД" б>"*" ВДР-ьтиба.

Тиигээд үнеэтэй, моритой, мүнгэтэи болоод, тэрэ хүбүүн баяжишаба.

31. НЯ-НЯ ХҮ6ҮҮН.

Райхада унэшэн урөөһэн хубуун байна. Эхэ, эсэгэһээн табатайдаа таһаршаһан байна. Табатайһаа хойшо нэгэ баян хундэ уубэй худэлгэдэг байна. Долоотой болохоһоон хойшо бури баян хундэ хониһнищ харана. Юһэн елдэ харахадаа, нэгэш хони ухуулээбэй, нэгэш хурьга ухуулээбэй байна.

, Нэгэтэ тиижэ ябажа ябахадань, гурбан хоног соо забхан болоно. Тэрэ забханда хорин табан хоннһнин лалажа бойбол-шоно. Тэрэ хубуун гурба хоноги дотор соо бэдэржэ оложо ядажа ябахадаа, удэр, пуни уйлажа, дуулжа ябана. "Бишай-ханпаан эхэ, эсэгэһээн таһаршаһиим, энэ баян хундЗ иижэ ухэсээ зобожо, наһаа бархымаам даа" гэжэ уйлажа ябана.

, — Миниидэр хун хорин табан толгой хаанапаа олохо бэ-лээои, — гэнэ. Тиижэ ябажа ябаад, абар табар хупан соогуур] яоахадань, нэгэ сагаан толгойтой убэгэн хун тармуури эшэ отолжо гультхажа һууна. Тэрэ убгэн хараад:

Яахадаа иижэ уйлжа дуулжа ябанабши, — гэнэ. Тиихэ-Дэньтэрэ хубуун хэлэбэ:

һИим ~йлаабэй яахымби. Эхэ, эсэгэһээн унэшэ-урөоһэн таһарш-м. знэ баян хундэ юһэн ел соо хониһиинь харахадаа, нэ-

Хоио °НИ үхуУлээб9Й "нэгэш хони бойболгообойм. Энэ гурбан.

Жа б йа° ехэ забхан-задан болоод, хорин табан толгойм Ьала-

Эиэй -00л' ТэРээни миниидэ хун уе соогоо тулхимииб?

Даа — И Хундэ зоб° зобоһоор тули-тулиһаар наһаа бархымаам ' PH3, Тиихэдэн тэрэ убэгэн тэрэ хубууе хайрлажа: ~ ^Убуүн, ехэ бу һанаашарха, — гэнэ. — Хорин табан хо-

Хонһ холбо° ялгайн толгойдо бэлшэжэ байна, — гэнэ. Тэрэ.

Дэх л абаашааД ниилуулхэдэшни хайш хайшаа һалаад гуйл-3 0иизэ- Гуйлдэхэдэи, хусэжэ ядахадаа "ня-ня" гээрээлаа,—

Гэиэ. — Тиихэдэшни газартаа няалдаха бэзэ. Тэдэнээ бодхоод, идеэллэхэдээ "сообор, сообор" гээрээлаа, — гэнэ. — Тиихэдэшни.

Бодоод бэлшэхэ, — гэнэ.

ҮНэшэн хубуун убгэнэй хуурээр холбоо ялгайн толгойдо ошоходон, хорин табан хониниинь бэлшэжэ ябана. Тэрэ хо-ниһоо абаашажа нүгөө хониһоороо ниилуүлнэ. Тэдэнь ниилхэш бэшэ, убээш бэшэ. Хайш хайшаа һалажа гуйлдэнэ. Тэрэ хубуун хоннһоо хойноһоо уйлажа дуулажа ябаад суглуулжа ядажа ябана. Тиижэ ябахадаа, тэрэ убгэнэй хуур. ойндоо шэбшэнэ. Тиижэ ябажа ябаһаар, хониһоо хусэжэ ядаад "ня-ня" гэнэ. Хониһиинь баран хэбтэ хэбтэһээр газартаа няалдашана. Ошоод нэгэ хоёрынь татаад үзэн гэһээнь, бухэ байна. Халуудаад, модони һүүдэртэ ороод унташана. Бодоходонь хониһиинь баран хэбтэнэ.

Бодоод, тэрэ хониһоо "сообор, сообор" гэхэдэнь, хониһиинь бодоод хуу бэлшэжэ ябана. Тэрээнһээ хойшо үнэшэн хүбүүн дуратайдаа хониһоо газартаа няалгашхоод, наадахадаа наа-даад, унтахадаа унтаад ябана. Ехэ амар болоод ябана. Нэгэтэ хониһоо туугаад, голдоо озирходонь баян хүниин хэлэнэ:

— Энтьхэ малаан толгойтой хонимнай угаа ехээр тарга-лааһиим, нажари халуунда үбшэн ерэжэ муудаханьһиим, — гэнэ. — Тэрээнээ энэ таргандань алажа эдье.

Тэрэ хүбүүниин малаан толгойтой хониёо абаашажа ороно.

Баян хүнэйнь алаха*да, ялайхаш' үүхэн үбэй байна. Баян хун тэрэ унэшэн үрөөһэн хүбүүгээ угаа ехээр хашана, хараана: "Нэгэш толгой хони үхүүлшхөө хадаа намда үедөө хүдэлхэш, хониһоо хээрэ абаашаад, идеэлээбэй хаанаш" — гэнэ. "Нажари һайн ногоондо хонид яахадаа муудхиим?" — гэнэ.

Тэрээнһээ хойшо үнэшэн хүбүүн хониһоо Каира харадаг болоно. Нэгэтэ, хониһоо туугаад голдоо озирходон, баян хүниин хэлэнэ:

— Ошолаа хүбүүн, эндэси найжа баабайдаа ошоод ерлаа, — гэнэ. Тэрэ хүбүүн:

— Хүни үлдэһэн даарһаниш мэдхэбэй, энэ баян хүн намай тушаабар зараха, амаруулхабэй, — гэнэ. Ехэ дурта дурабьеэр.

Ошоно.

Найжа баабайдаа ошоходон, тэрэнь гэртээ һууна.

— Тани эжэмнай ерхэ гэжэ хэлээл, — гэнэ. Тэрэ бөө хүн, баян хуни хатуу арсиинь, тарган мяхайнь эдьхэм гэжэ, ехэ һусөөтьеэр ерэбэ. Ерээд, баян хүнээдэ ороходон, баян хүни хугшэн орон дээрээ хэбтээд, бүтуү ёолжо, ёкшожо хэбтэнэ. Баян хүн боөдөө хэлэбэ:

— Хүгшэм ойрной эбэшэнтэй болоол, хаража үгыт. Тэрэ бөень үүхэ харахадаа:

— ҮТэр шангалыш, — гэнэ — Нэгэ дурбэ-табан тогоонн архи бии? Ехэ бурхан эрээтэй болоол, — гэнэ.

Баян хүндэ арсиш, мяханш бии байна. Гурбан туйсэ соо дүүрэн архи асараад табина. Баян хун алаапси дээрэ хуле© забалжа һууба, гурбан түйсэ арсиһаан бөөдеө хээд угэнэ. Беөнь шагаабартаа байгаад, тагшатай арсияа баряад, "сэк!" — гэжэ байгаад, арсияа хаяжа байна.

Тиихэдээ тэрэ унэшэн хүбүүн хаяадань һуугаад, хара хэлеэ-мэ, хара у па уужа һууна. Тиижэ һуухадаа шэбшэнэ: "Хониһин "ня-ня" гэхэдэ газарта няалдана һиим. Энэ бөөинь, эжээ, баян хуни хүгшэ "ня-ня" гэхэдэ неужэль няалдахабоймааб", — гэнэ. Тиижэ һуухадаа, аман соогоо: "Бөөнь шагаабартаа няалда, — гэнэ, — баян хуииииь гурбан түйсэ арсияа тэбэрһээр алаапси-даа няалда, — гэнэ, — баян хүни хугшэн орондоо няалда", — гэнэ. Тиихэдэнь бөөнь шагаабартаа тагшаяа барьһаар няал-дашана. Баян хүниинь гурбан түйсэ арсияа тэбэрһээр алаапси-даа няалдашана. Хугшэниинь ёолжо хэбтэпээр ороидоо няал-дашана. Тэрэ баян хүн бөөдөө хэлэнэ:

— Али, найжа баабай, ягаабши? Юундаа дурдахаа бөөлэ-хэеэ больбобши? Тиихэдэнь беень хэлэнэ:

— Ямар хубилһан ебэлһэн бурхандаа дуһаагаабди? һарюу дурдашхобь, ягааби? Шагаабартаа хүдэлхэеө больсоороо няал-дашоольбй, — гэнэ.

Баян хун и инь хугшэн хэлэнэ: — 'Щ.

— Найжа баабай, намаяа абарха гэжэ һанаһам, намаяа алахашни? Орондоо хүдэлхөө больсоороо н я алда шоо льб и, — гэнэ.

Баян хүниинь хэлэнэ:

— Иихэдэй арга һубэмнай хайшааимтеэ? Тиихэдэн найжан хэлэнэ:

' Бишни юуш хэхэ арга бойльби, эндэ ехэ лама бии гэхы, луулааһам. Энэ хүбүүгээ лама асархынь эльгээлаа, — гэнэ.77-.. Тэрэ ерэжэ мани гаргахаабии, ном уншажа, тэрэнһээ наагуур шүүбэри үбэй байна, — гэнэ. Баян хүн тэрэ хүбүүгээ хэлэнэ:

— ҮТэр шангалаад, һайн мориёо һайхан тэргэндээ хүллөөд… тэрэ- ламада ошоод ерлаа, — гэнэ. Тэрэ хүбүүн һайн морийн барьжа, һайхан тэргэидэн хүллэнэ. "Хэрьби тани, — гэнэ, — урайниинь намайе бишайхандам ехэ хараагшаһан. һайса няал-даад байг", — гэнэ.

Тиижэ мэндээбьеэр, аальхаиаар ламада ошоно. Ошоод ламада хэлэнэ:

Тани эжэмнай ерэхэ гэжэ хэлээл. — Тэрэ лама баян хуни хатуу арсиин, тарган мяхайн, тоһо торгойн абахамни гээд, ехэ һүсёотьеэр ерэбэ. Ламаяа тээгээд, тэрэ баян хундэ асаржа ерэнэ. Турдан орходон, боен шагаабартаа няалдашоод байна, эзынв орондоо няалдашоод хэбтэнэ. Ламаяа оромсоорон тэрэ бөөн хэлэнэ:

— Би буруу дурдажа байһаар, иижэ няалдашоод байнабди. Намяа гаргыш, — гэнэ. Тиихэдэнь ламан остоолдон пуугаад ехэ номоо дуудажа захална. Тэрэ хүбүүн морёо буулгажа турдв орходон, эжэниии хэлэнэ:

— Хатуу арси, тарган мяха асараад, ламахайдаа таби.

Тэрэ хүбүүн эжэни орондо эжэн болоод, сулюуса юу хүүииь абаад, эдихэ уухамайн табихадаа, тоһо, мяханһаань эднжэ.

үЗээд, табяад байна. Лама хүн тоһо мяханда ехэ дуратай байна. Номоо номшожо һуухадаа, хорхойёо барижа ядаад, то* һайнь олоошкоор удхаад, эдижэ һууна. Тиихэдэ тэрэ хүбүүи:

— Энэ Ламайень баһа няалгашхаһан хун яахамааб? — гэнэ. "Ня-ня" гээд хэлэхэдэн, ламан" остоолдоо һуугаад, олоош-коёо амандаа барьһаар, остоолдоо няалдашана, хүдэлхэёо больсоо. Найжа баабайн хэлэнэ:

— Энэ ламахай яахадаа номоо номошхоёо большхообта? Тэрэ ламан хэлэнэ: Щ.

— Ямар хубилһан ебилһэн бурхандаа д. уһааһиимта? — гэнэ. — Бишни хүдэлхэёо большоод, няалдашоольби, — гэнэ. — Тиихэдээ арга һүбүэмнай хайшааем — гэнэ.

Ту\"хэдэн бөөн ХЭЛЭНЭ".

— Айл тииргэн дээрэси амитанаа гультхаад, манаа тата-хадаа хуу татахоймай? — гэнэ. Тэрэ баян хүн тэрэ хүбүүндээ.

Хэлэнэ:

— Баян ноёнһоо гультхаад асарлаа, манаа хуу татахынь.

Эндэһээ.

Тэрэ хүбүүн баян ноёдтон ошоод хэлэнэ:

— Бөөмнай шагаабартаа няалдашаба, ламахаймнай остоолдоо няалдашаба, эжэмнай гурбан түйсэ арсияа тэбэрһээр няал-дашоо, — гэнэ. — Манда ошыт, тани ерэхэ гээл, — гэнэ.

Айл тииргэнийнь амьтан ехэ һонирхожо, бая-ноёшуулын хуу барандаа гульдажа ерэнэ. Гульдаад ерэхэдэн тэдэн баран няалдашаһиим байна. Зариманиин бөөеы татана, эхэнэрнүү-диин эзыинь татана, бая-ноёһиии ламайн татана. Хойн хойно-һоон татажа байхадан, тэрэ хүбүүи-. "Энэ бая-ноёһиин барни няалгашхада яахым" — гээд, "ня-ня" гээд барниин няалгаш-хана. Тэдэн хойн хойноһоон байгаад, барандаа няалдашана. Долоо хрноги дотор соо уйлахаһиин уйлажа, бөөлэхэһиин бөө-лэжэ байна.

— Ямар юум айн эайда ерэжэ эндэ няалдабабди, — гэлдэнэ.

Тиижэ байхадаа нэгэ баян хүниин хэлэнэ:

— Эндэ ехэ үзэмэршэ биимһэн. Тэрээни асаржа үзэл үзүү* лээ хада яахааб? Энэ хүбүүгээ эльгээлаа, — гэнэ. Баян хүн тэрэ.

Хүбүүгээ:

— Ошо, үзэмэршэ хү абаад ер! — гэнэ. Тэрэ хүбүүн үзэ-мэршэдэн ошоно.

— Хэрби тани! Энэ. бая-ноёшуул, — гэнэ. — Урайниин баабай иибием урай хойноо зара зараһаар алһантнай' болоо, — гэнэ. — һайса няалдаад байгш, — гэнэ.

ҮЗэмэршэдээ ошожо, үзэмэршэёо асаржа ерэнэ. Тэндэ няал-дажа байһан амитад үзэмэршэ һамгандаа: "Шангалаад үзэл үзыш!" — гэжэ уйлан байнад. "Ямар бурханһаа болоо гээ-шэбди", — гэлдэнэ. Үзэмэршэ һамганиин үзэлээ үзэжэ һууха-дань., тэрэ хүбүүниин баһа аман соогоо "ня-ня" гэжэ гүбэиээд,

үЗэмэршэиим няалгашхоод орьтнно. Тэрэ узэмэршэ һамганиин.

Тэрэ бая-ноёшуулда, ламадаа, бөөдөө хэлэнэ:,

— Мннинтнай юуш хэхэ аргамни үбэйл, хүүр хэлэхэеэ бо-лисороо эндэтнаи няалдашоольби, — гэнэ. Тиижэ байхадан, аха заха үбэгэн хулдама сагаан толгойтой, хуһан сагаан һорьбо^

Той үбгэн хүн:

— Энэ хүбүүгзэ бая-ноёдууд, бөөнүүд, ламанууд муулуул-һимннт, яалимта? — гэнэ — Энэ хүбүундэ мүргэгты, шургаг-ты! — гэнэ. Бая-ноёһнин / адуу мал үгэхэ боложо, бөө ламан урданһаа эдеһэн алта мүнгөө үгэхэ боложо, тэрэ баян хуииин мори унеэнһээн үгэхэ болоно.

Тэрэ хүбүүн газаа гаража "сообор, сообор" — гэжэ, тэрэ амьтаяиин няалдахаяа болижо, тэрэ хүбүүндээ адуу мал үгэнэ. Баяшуул ноешуул лама, бөөнүүд болобол тэрээнһээ хойшо гэрэ Хүбүуе иуушалхаяа болибо. Тэрэ хүбүүн "Ня-ня" гэжэ нэрэтэй боложо, баян хүндэ хүдэлхэеэ болижо, өөрөео нютаг-та ошожо, лайн ажалтай боложо һуугаа даа, — гэнэ.

32. УХААТАЙ МЭХЭТЭЙ ХҮБҮҮНЭЙ ХААН БОЛОҺОН ТУХАЙ.

Нэгэ хун угытэй ганса эхэтэй, ганса ямаа-

Тай, залхуу, шадабари багатай байгаа.

Пэн ха. Тиигээд хоолойгоо тэжээхэнь бэрхэтэй боложо, "Байза, хайшан гэжэ бэеэ, эжыгээ тэжээхэ гээшэбиб? — гэжэ һанана. — Худэлмэри хэжэ шадахагуйб, нэгэ баяниие мэхэлхэ юумэ байна, — гэжэ бодобо.

Тиигээд ганса ямаагаа хүтэлөөд, эжыгээ дахуулаад, нэгэ ехэ город ошобо ха. Тэндэ баян аад, хулууша хун байба ха. Тэрэ хумнай баянтай уулзажа остолоово хэе гэжэ хэлсээ хэбэ ха. Бухы хэрэгтэй зөөри баянһаа эрижэ абаба. Анханпаа хойшо тэрэ хун баян хүүе айлгаха һанаатай байгаа пэн ха. ТэрЪ баянай остолооводо орходонь, үнөөхи хуниинь ханзаяа неэжэ хаажа байба ха. Тэрэ хулууша баян энэ ханза соо элдэбын юумэн, мунгэн бии ха гэжэ һанана. Тэрэ хүн нэгэ хүүе хүлһэл-жэ абаба ха.

Хулууша баян һүни болоходо ерээд, гэрын соолоод, ханзадан орожо байтарын, тэр үнөөхи хүлһэлжэ абаһан хүнтэеэ бари-

Жархиба ха. I.

— Минин зөөриие хулуужа байгааш, би шамайе түрмэдэ.

үХэмни! — гэхэдэнь: л Ш1.

— Намайе табиита, би мянган түхэриг үхэб, — гэоэ^ Тиихэдэнь тэрэ мүнгыень абаад, тэрэ |Ш§||Ш.

Ха. Тиигээд һанана: "Бишье эндэ. остолоовоШ" болёоб. хүнтэйшье үһээдэ оробоб, ондоо газарта ошохо юм.

үБЭ Мүнгэеэ эбэртэлээд, ямаагаа хутэлввД эжыгээ ^аранхы һүни хүнэй хараагуйдэ ябм пэн ябатараа, хонохо сагынь ерэнэ ха. Тиигээд шшвш н.

12. Бурятские народные сказки.

Лолой гэжэ баяй бии, тэрэ шаман ' хонуулхаДаа болохо гэжэ хунһээ дуулаба. "Ямаандаа хоёр-гурба зоос эдюулжэ, тэрэ.

Баяннне мэхэлхэ юм байна", — гэжэ бодоно. Тэрэ яйлда ерэжэ хоноходонь:

— Энэ юун ямаагаа хутэлоэбши? — гэнэ ха. Тнихэдэнь:".

— Бэеһээ өөригуй һанаад ябадаг ори ганса ямаамни. гээ-шэл даа, — гэнэ.

Углөвгуур тэрэ ямаанайнгаа баахада, хоёр гурба зоосойнгоо гарахада, тэрэ баянайнгаа хараһаар байтар хоноһонойнгоо ту-, лее угэнэ ха. Тэрэ баяииииь:

— Энэтнай иихэдээ алга мунгөөр баадаг юм гу?

— Баахадаашье ганса алтаар баагаа юм ааб даа. Харин мунөө тарни уншаагүй байһан дээрэһээ багаар \бааба гээшэ, — гэбэ ха.

Баян хун: 9.

— Энэ ямаагаа намда худалдыш? — гэнэ.

— ҮГы юу хэлээ гээшэбши?! Энээнээ худал да а һаа, би эднхэ хооллохо юумэ угы болошохолби. Шамда туһалхын тула табак зууятухэригөөрүгөө һаа үгэһүүлби даа, — гэнэ ха. Тиигэ-жэ /гзрэ баян ямаагыень. абаха i болоно ха.

& Тарни. уншаад лэ гэдэһыш* эльбээрэй, тиихэдэшнил алтаар' бааха байха,~-:гэнэ… Тиигаэд; эжыгээ хутэлөөд мунгөө абаад, нэгэ город" орожо ерэбэ ха. |Йл.

Тэрэ городой базаар дээгуур ябажа ябахадань, баян хун худалдажа абаһан ямаагаа хэды гэдэһынь эльбэхэдэнь, тэрэ ямааининь үхэшэбэ ха. Хороо бусалһандаа энэ город соогуур ябаа гээбы гэжэ город ошожо бэдэрбэ ха. Тиигээд городой уйлсэдэ уулзана ха. Тэрэ баян тэрэ хүүе барижа хаанда абаа-шажа тушааба. Хаан:

— Шн, еөрөо энээнээ һунаа, — гэнэ ха. Тэрэ баян "яаха болоо гээшэбиб?" — гэжэ һанана. Тиигэжэ.

Ябатараа м. эшээг соо хээд лэ уда уруу хаяжархяха байна гэжэ бодоно. Мэшээгтэ хээд лэ ябана ха. Тиигээд лэ шээһэнэйнгээ хүрэхэдэ, тэрэ хунэйнгөө тархи дээгүур шээжэрхибэ. Тнихэдэнь:

— Намайе мэхэлжэ энэ мэшээг соо һуулгаһан а ад, ушөө тархи дзэгүүрни бааха, шээхэшнибы! — гэнэ.

Упаниинь ехэ холо байгаа ха. Унданайнгаа хүрэхэдэ түрүун ошожо уһа уужархёод ерэхэ юм байна гээд, мэшээгтэй хунээ орхёод, уһанда ошоно ха. Тнихэ үедэнь тэрэ багаар уха а муу-тайхан мал адуулһан хун ябаба ха. Тэрэнэй харан гэһээнь, нэгэ мэшээгтэй юумэнэй байхада барижа үзэбэ ха. Үзэхэдэнь, хун һууһан хэбэртэй болоно ха.

— Ши эндэ юу хэжэ йууна гээшэбши? — гэнэ ха. Тияхэдэяь:

— Намайе хаан боло гэнэ, харин би лама болохомяи тэхэ-

Дэмнп мэшээг соо хээд байна, — гэнэ.

— Яагаа хун гээшэбши? Хаан болоходо юун пайн юм гээ-

Шэб! — гэнэ.

— ҮГы даа, би лама болохоб, харин энээн соо ороһон хүя тэрэ бэеэрээ хаан болошохо юм. Ши хаан болохо дуратай паа, энээн соо орыш. Эзэнэйм ерээгүйдэ намайе тайлаад лэ энээн соо оро, — гэнэ.

Тэрэ үхэршэн тайлэжа өөрөө ороно ха. Тэрэ хун гараад, — хул гарыень уяба ха. Өөрөө нэгэ ехэ модон дээрэ гаража һууба. Абажа ябаһан хүнүүдынь амараад, уһа уугаад ерэхэдээ:

— Энэмнай яагаа хүнгэн болошобоб, — гэнэ ха нэгэниинь. Тиихэдэнь нүгөөдэнь:

— Амараад ерэхэдэм хүнгэн шэнги болоод байгаа ааб.

Даа, — гэнэ ха.

Тиигээд тэрэнээ абаашажа уһа уруу хаяжархина. Тэрэ хүн модонһоо буугаад саашаа ябана ха. Эжыдээ ерээд, "эндэ байха аргамни болёо гээшэ, ондоо газарта ошожо байха бо-лооб" гэжэ бодоно. ТЛшгээд эхэеэ хүтэлөөд, ой соогуур ябана ха.

Тиигэжэ ябатараа баахалдайтай уулзаба ха. Тэрэ хүмнай шадалтай солбон болоод ябаа ха тиихэ сагта. Баахалдайн гуйжэ ерэхэдэ, хоер шэхэнһээн аһалдаад, ехээр носолдобо ха. Тиигээд хоюулан эсээ ха. Носолдожо байхадан алтан зоосоо хээд ябаһан юумэниин хахаржа, алтан зоосуушын иишэ тии-шээ сасаршана ха. Ошохо гэжэ ябаһан городойнь хаанай хү-бүүн ондоо городто ошожо хаан болохо байгаа. Тэрэ хаанай хүбүүн һүүлшынхиеэ гэжэ агнуурида гараад ябажа ябана.

Тэрэ хүүе хараад:

— Шн юу хэжэ байна гээшэбши, — гэхэдэнь, тэрэ хүн амаа хүдэлгэжэ юумэ уншаһан хэбэртэй байгаа һэн ха. Тиихэдэнь:

— Би хаан хүнэй хүбүүн гээшэб, ши юундэ дуугарнагуйб-

Ши? — гэнэ.

— Ши хадаа намда һаалта хэбэ гээшэш. Би хадаа энэ баа-халдайгаар эдеэ тэнгэри бисалгажа байгаа гээшэб. Тиихэдэм алта мүнгөөр бороо орохо юм. Харыш, ганса алта мунгэн хэб-

Тэнэ бэшэ гү? — гэнэ.

— Ши намда энээнээ угыш даа, — S гэхэдэнь:

— Та намда энээнэйм түлөө юу үхэбтэ? — гэнэ.

Тиихэдэнь:

— Би алта зөөри абажа ябанагүйб, мори, ном годли, хуб-саһым абахаш, ши хадаа ондоо баахалдай оложо, тэнгэри би-

Салгана бэзэш, — гэнэ. Тиихэдэнь:

— Би ондоо тэнгэри ондоо баахалдайгаар бисалгуулхал юм бэзэб, абахал болоо гүүбши, — гэнэ.?Ш/|

Тэрэ хүбүүч юумээ үгөөд, баахалдайень абана. Тиихэдэнь тэрэ хүн хубсаһын абаад, алтан зоосуудаа түүжэ абаад, гуйжэ ябашоо һзн ха. Эхэтзеэ уулзаад, үиөөхи хубсапа, мори, номо паадзгыиь хадагалаад байна. Тиигэхэ уедэнь унөөхи баахал? дайн хаанай хубуу динлэжэ эдеэд ябашана ха. Тэрэ хун тиихэдэнь гэрэ хубуунэй хубсаһа умдоөд, мориин унаад, үнөөх" баянайдаа гуйлгэжэ ошоно.

— Шн ухее бэшэ паалши? Яагаа гоё болоод. ерээбши! — гэнэ.

Тиихэдэнь:

— Шн намда ехэ ту]?а хээлши, упанай Лусан хаанда ошооб, тэндэ намайе ехэ пайн а ар угтаад, иимэ гоёор хубсалуулаа! Тиихэдэн би шинии тула хургэһэндэшни харюуень угэхвв ерээб, — гэнэ. Я.

— ХаШая гэжэ тэрэ хаанда ошодог юм? — гэжэ һурана ха, — Минии ошохо арга бии гу? — гэхэдэн:

— Юуень ошожо яда а х'умши, Мэшээг соо ороходошни, би уһа уруу абаашажа хаяхаб. Тиигээд абаашаад хаяба упа уруу- ".

Тиигээд тэрэ хубуунэй эсэгэдэн ошобо.

— Зай, юундэ, хаанапаа ерээбши? — гэхэдэн.

— Би тэрэ танай хубуунэй хаан боложо ошоһон газарһаа ерээб. Танай хубуундэ зон дурагуй байгаа юм гу, тэрэ танай хубууе алаа. Тиихэдэн би хундэ харуулангуй хубсапа, мори, номо һаадагынь абаад ерээб, — гээд тэрэ юумын асаржа угэ-.:, иэ ха.

Эсэгэн тэдэнээ харахадаа ухаа алдаад лэ:

— Хайшан гэжэ хороо абаха болоо гээшэб? Ши ехэ ухаатай хун хэбэртэйш, намда тупалалсыш! — гэнэ.

— Болоно ааб даа, шадахысаа туһалхал аабзаб даа.

— Яаха гээшэбибди? — гэнэ хаан.

— Би хараад ерэһүу, хэр ехэ хусэтэй байнаб, — гэнэ. Ерээд:

— Засагыншье һула, мунөо Ороо һаа болохоор байна, — гэнэ. Нэгэ һүии хунэй мэдээгуйдэ ошожо, тэрэ гурэниие угы.

Хэбэ.

Хаан убгэржэ, тэрэ хүуе хубуунһээ вөрэгүй һанадаг байгаа. Тиигээд:

— Минни хубуунэй орондо хаан боложо һуугыштаа, — гэнэ. Тэрэ сагһаа хойшо тэрэ хун тэрэ гурэнэй хаан боложо.

һУугаа пэн ха.

33. УНЖААХАН ХҮБҮҮН.

Мориной шэнээн тэхэтэй, үхэрэй шэнээн хусатай, ухэрэй шэнээн хусаяа унаад, мориной шэнээн тэхэеэ хүтэлөөд, зуһаландаа нүүжэ ябана. Тиижэ ябажа ябахадаа, Унжаахан хүбүүн гээшэ дуу зугаа барижа ябана. Хартагай хаани урайгуур дуулажа, зугаалажа ябана. Хартагай хаани эгээн бага хатан гаширээд:

— Ямар дууша, домогши хүбүүмши? — гэнэ. Тиихэдэн Унжаахан хүбүүн хэлэнэ:.

— Дуун хоолойдоо, дольёон далайдаамообии. Тиихэдэн Хартагай хаани бага хатан хэлэнэ:

— Ямар иимэ бэштэй бэшээри хүбүумш.

— Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдиимооби, — гэнэ Унжаахан.

Тиихэдэн тэрэ бага хатан хэлэнэ:

— Ямар өөрсэ, урал аман хүбүүмтеэ, яажа ундэр Тэньер бута нэрьеэбоймааб.

Тиихэдэн Унжаахан хубуун хэлэнэ:

— ҮРеөһэн унэшэн Унжаахан хүбүүнһээ ундэр Тэньери юу эрэжэ нэрьехиим? Үндэри эрээ хадаа, Хартагай хаани еөриин нэрьехиимхим.

Тиихэдэн Хартагай хаани хатан Унжаахан хубууе урай хойно зарсадаа абаашуулаад, хара Буурайн толгойдо нухэн турмэ соо хаашхана. Хартагай хаан үглөөни үдэн шара на-раида сагаан мунгэн байшан сооһоон гасиржа, бурьяжайһаи булаг дээрэ ошожо, нюур гараа угаана.

Альганай шэнээн нюдээрээн алтан ехэ дайдые эрьюулэн шэртэн байжа харана. Тиигээд сагаан мунгэн байшандаа гарана. Ороод ехэ хатанһаа һурана:

— Хара Буурайн толгойдо, харлаһан бүрлэһэн юум? Ехэ хатаниинь хэлэнэ:

184.

— Мэдээбойб, дунда хатанш юугаа абаашша хаашхооб*. Дунда хатандаа орожо һурана. Дунда хатаниинь хэлэнэ:

— Би юуш абаашажа хаагаабойльбн. Бага хатанш юугааиг.

Абаашажа хаагааб.

Бага хатанһаа Орожо һурана:

— Хара Буурайн толгойдо харлаһан бүрлэһэн юум?

Бага хатаниинь хэлэнэ:

— ӨРөөһөн унэшэн Унжаахан хүбүү абаашажа хаашхооб.

Намай хараагаа һиим, — гэнэ. Хартагай хаан ехэ уурлажа: —' Минии хатайе харааха юун байһним? — гэнэ. Хара Буурайн толгойдо гаража, өрөөһөн Унжаахан хүбүү

Асаржа ерэнэ.

Унжаахан хүбүүн ерэжэ, Хартагай хаани урай мүргэн,

Шурган байна. Хартагай хаан хэлэнэ:

— Зай, Унжаахан хүбүүн, бага хатайем яахай хараагааб-

Ши?

— Айл нохой, хаан баабай, бага хатайш бэрэ хараагаабойль-би, — гэнэ. — Мориной шэнээн тэхэеэ унаад, үхэрэй шэнээн" хусаяа хүтэлөөд тани урайгуур зуһаландаа нүүжэ ябахадаа, дуу зугааяа баряад ябааһам, — гэнэ. — Тиихэдэмни бага хатан-щни гашираад: "Ямар дууша домогшо хүбүүмши", — гэжэ хэлээ һэн. Тиихэдэн. би хэлээһэм: "Дуун хоолойдоо, дольёон да-ландаамооби", — гэжэ хэлээһэм. Тиихэдэм: "Ямар иимэ бэштэй бэшээри хүбүүмш", — гэжэ хараагаа һэн. Тиихэдэн би: "Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдиимооби", — гэжэ хэлэз" һэм. Тиихэдэм: "Ямар иимэ үргэ аман хүбүүмш, — гэжэ хэлээд, үндэр тэнгэри яажа энээни бута нэрьеэбоймааб", — гэжэ хэлээ-һэн. Тиихэдэн би хэлээ һэм: "Үндэри эрээ хадаа, Хартагай хаани үндэр хада нэрьехиима. Үндэри эрээ хадаа, Хартагай хаани бэеэриин нэрьехиимхим", — гэжэ хэлээ һэм. Тиихэдэмни бага хатаншни, Хара Буурайн толгойдо абаашажа нухэн түр-мэдэ хаашхоо пэн", — гэнэ.

Бага хатаа татуулажа асараад, Хартагай хаан бага хата-наа… хониһии харуур хэшхэнэ. Үрөөһэн унэшэн Унжаахан хүбүүгээр хүбүү хэнэ, Хартагай хаани үхэһэн хойно хаа орожо, убээтэй ядуу амитанда ехэ тупа хүргэжэ байна.

34. УХААТАЙ МОРИШОН.

Орхимжото ламын омогорхожо байһан үе пэн ха. Нэгэ нютагай дасан дуганда яаха аргагуй сэсэ мэргэн гурбан ехэ ламанар һуужа байдар юм гэжэ холын газар суурхажа байба ха. Тэдэнэр болбол "бүтүүе задалха, бэрхые тааха" — иимэ шадалтай "сэсэ мэр-гэшуул" гэжэ олон зоной дунда тунхаг тараба.

— Тэрэ гурбан суута ламанарай сэсэ мэргыень туршажа үзөө haa, ехэ һонирхолтой байгаа ха, — гэжэ холо хүдөө-.нютаг яуудалтай, буурал толгойтой бодомжотойхон убгэн дутэ шадар һууһан айлнуудтаа хөөрэбэ.

— Ламанарай сэсэ мэргые туршажа байһаар өөһэдөө тур-шалганда бу ороёл, — гэжэ эарим хунууд хорино.

— Мүнөө дээрээ тэрэмнайшье мэдэгдэнэгуй. Хэмнай хэнээ туршанаб, хожомынь, дуулдана бэзэ, — гэжэ мүнөө убгэн хөө-(рэбэ.

"Сагаалганай үеэр манай нютагта — айлшаар морилыт" — гэһэн уряал тэрэ гурбан ламанарта ерэбэ ха.

Гурбан ламанар тиимэ хундэтэй уряал абаад байба, тии-хэлээр тэдэнэй нэгэниинь миһэд гээд, иигэжэ хэлэбэ:

— Урюулха пайхан, улдуулхэ муухай агша. Уряалай ерэ-һэн дээрэһээ ошохол болоо бэшэ губди? Тиигээд бэшэн тээшээ хараад һууна.

— Муншье тиимэ байна, Арад зоной дунда абарал буул-гажа, зөөри суглуулангаа ошолтой гу гэжэ һанагдана, — гэжэ удаа тээ һууһан лама хэлэбэ.

— Ябаһан хун яһа зууха, хэбтэһэн хун хээли аллаха гэ-һэишүу маани мэгзэм уншажа, мяханайшье з. уйл хаража, эреэн гэдэһээ эльбэһэмнай болоо бэшэ юм гу? — гэжэ адаг тээ һууһан ламань дуугарба. Тиигээд гурбан ламанар хүхиһэн-дөө эльгэнэйнпэз эгшэтэр энеэлдэжэ һуубад ха.

Тэрэ гурбанай уряалда оШохо уень тохёолдожо ерэбэ. Дасан дуганда дүтэ шадар һуудаг хүдөө малшанай арбаи зур-гаатай хүбүүе моришон болгожо абдад, "сэсэ мэргэн" гэгдэ-һэн тэрэ гурбан ламанар ехэ ямбатайгаар аян замдаа мордо-

Бод ха.

Тиигэжэ ябаха зуураа гурбан ламанар өөһэд хоорондоо хү-хюугээр хөөрэлдэжэ эхилбэд. Томоотой ехэ хүнүүд юу хөөрэл-дэгшэ ааб гэжэ һонирхон, моришон хүбүүн шэхээ табяад, үлэ мэдэгшэ брлон шагнаад пууна.

' Тэдэнь хөөрэлдэн гэхэдээ ^хаана бүхэли эрьеын тарган мяха дууһан эдеэд, гэдэһээрээ үбшэрхэһэнөө, худал үгөөр хуу-ража, хүдөө зонһоо үргэл абаһанаа, һалхин һамуу ябадалайн-гаа тухай дууһан хөөрэлдэ хйөрэлдэһөөр, хурэхэ газартаа хү-рэн дүхэн ерэбэд ха.

"һАЙн эрэ ябаһан үзэһэнөө, муу эрэ эдиһэн ууһанаа хөөрэ-дэг бэлэй гү? Тэрээнһээ үльгэртэй эдэ гурбан "сэсэ мэргэндэ" тоотой ламанар иимэхэн биратай байба алтай?" — гэжэ моришон хүбүүн тэдэнэй хөөрэлдөөе голобошье, хүн зоной дукда хэлэндээ хэлүүлгэтэй, амандаа аагтай байгаал юм бэзэ гэжэ һанана.

Хүдөө нютагай зон буурал толгойтой бодомжотойхон үбгэи турүутэйгээ хольш сууда гараһан "сэсэ мэргэн" гурбан ехэ ламанарые хундэтэй дээрэ хүлеэжэ, айлшадай бууха гэртэ.

Угтабад ха.

Гурбан ехэ ламанарай гэртэ оромсоор, олбог талбаг дээрэ һуулгаба. Тэдэнэртэй сугтань моришон хубууе һуулгаба.

— Моришон хүнэй һуури модон дээрэ юм гэжэ хэлсэгшэ, — гээд, дээдэ гар тээ һууһан бүдүүн хара лама хоолойгоо шахан дуугараад, моришон хүбүүн тээшэ хилайн, хилайн хараба. Тиигэмсээр моришон хүбүун һууриһаан һуга харайн бодоно:

— Залуу хүбуүн, һуугты, һуугты һууридаа! — гэжэ хэлэһэ-нэйнгээ удаа дээдэ тээ һууһан ламада убгэн һүгэдэн:

— Ламхай, хүлисэгты намайе! Манай нютагай эсэгэ үбгын заншалда ехэ, багашье айлшадые илгадгуй сугтань нэгэ хүн-дэдэ һуулгадаг агша, — гэбэ.

— "Гол голой нохойн дуун ондо ондоо" гэһэн үльгэр жэ-шээтэй болоно гу даа? — гэжэ мунөө будүүн хара лама ёгто-лон энеэбэ.

— Тиимэшүу болохонь гү даа, "зан зандаа зохнд, залаа малгайдаа тааруу", — гэжэ урданай хуушан угэ хууртэ бии.

Агша.

— Хуущанайхииешье хэрэглээд яахамнайб. Хурмаста тэн-гэрн мэдэжэл байгаа-юм бэзэ, — гэжэ тэрэ лама харюусаба.

— Тиямэншье тиимэ, ламхай! "Хуушан угэ хүүртэ худал угы, худагай оёорто загаһан угы юм", — гэжэ дуулбарида бии.

Агша.

— Танилсаһаар таталдаха, харалсаһаар хазалдаха боло-

\TV7" " — у.

Хомнай гү, үбгэн? — гэжэ мүнөө лама ехэлигээр дуугараад мэхэр мэхэр гэжэ һуугаад, мэхэтэйхэнээр энеэсэгээбэ.

— ҮЭэлсэһөөр үһэ зүһөө таталсаха гэжэ юун байхаб. Ламхай, тиигэжэ муу бү һанагты! Тиигэбэшье хуушан үгэ хубсаһа ландаадаг юм гэлсэгшэ. Та, айлшадайнгаа үүдэ орожо ерэһээр, уран наринаар үгэеэ зохёон хэлэхэдэтнай, урмашан байһаар* мунхаг үбгэн би үгын хошоодо үгэлжэрхибэ хаб. Хүндэтэ лам-хайнар, "сэсэ мэргээрээ" холын сууда суурхажа байһан хадаа намшуу шалиг иимэ үбгэжөөлнүүдые олонто хараһан байхат. Тиимэһээ минии харюу үгэһэн үгэдэ сошохогүй гэжэ ехэтэ най-данаб, — гэжэ мэхэтэйхэнээр' хэлэхэ зуураа, эрьен туһан хой-шоо хараад, сошормогоор дуугарна: "Үгы, битнай яажа бай-набиб! Эй, тэндэ яаһан бэ? Айлшадтаа сай сагаа аягалыт!.. Зай, һуун байсараа хөөрэлдүүжэмди…", — гээд удаань убгэн хойшоо ходорон гараба.

— Яагаашье үргэ аман, үүргэнэ долоогоно хэлэтэй убгэн-тэй дайралдашабиб! Байзалши даа, хүлеэжэ бү яда! Хушууеш-ни хумижархихал байхаб, — гэжэ бүдүүн хара лама зэбүүрхэн һууба,

— Иигээд лэ сэсэ мэргэшүүлнай эхилбэ гү даа? Үбгэмнай яагша ааб? — гэжэ хүдөө нютагай зон һанаа зобонги бай-бад ха.

Сай аягалхынь урда тээ тиимэ нэгэ нэгэ томо эрхинүүдые айлшадтаа тарааба ха. Эгээн дээдэ захада һууһан ламань. маани татан һуухаар намда үгөө байна гэжэ ойлгоод, маани татажа эхилбэ. Удаа тээ һууһан лама эрхииень хүзүүндээ зүүг-шэ бэлэй гү гэжэ һанаад, гүлдэгэд гэжэ хүзүүндээ гүлдэжэр-хибэ. Адаг тээ һууһан гурбадахи ламань юушье мэдэжэ ядапан-даа эрхииень үбэртэлжэрхёод һууба. Эгээ доодо тээ һууһанё моришон хүбүүн эрхииень абаад, шэрээ дээрэ аятайханаар* сахаригтуулаад табиба.

Тэрэнэй-һүүлээр сай орожо ерэбэ. Орожо ерэхэдээ, аяга-нуудынь һууригүй, шоб шобхо оёортойнууд байба. "Халхай, халхай" гэжэ гарнуудаа халаан һуугаад, нэгэ нэгэ аяга сай(арайхан гэжэ бараад, садаашьегүй haa, садаашан боложо, аягануудаа шэрээ дээрэнь хүмэрюулжэрхибэ. Тэрэ бүгэдые* хаража байһан бодолготойхон үбгэн:

— ЛамХайнар, сай бариит! Яагаа зааха… — гэжэ зорюута; гасаалан дуугарба.

— Садаа, садаа, гэртээ эдеэлһээр ябаа һэмди, — гэжэ гурбан ламанар зэргэ дуугарба.

— Харгы замай утые дабажа ерэһзн хадаа, нэгэ бага дунда-ороо бэзэт, — хойшоо эрьен хаража: — Эй, айлшадтаа сайз аягалыт, — гэбэ үбгэн.

Эгээн доодо заха баряад һууһан моришон хүбүүн һууригүй; аягыень эрхи соогоо зохидоор табижа һуугаад, садатараа сай-лажа, аягыень гэдэргэнь бусааба.

Тэрэнэй һүүлдэ ёһотой һууритай аягануудта сай хэжэ, гур.

Бан ламанарые сайлуулба. Тэрэ гурбан "сэсэ мэргэшүүл" yjtafi-жа сайжа һуугаад, сайень ууһан байба… ♦

Тиигэһээр байсар үдэшын мяхан хоол орохо болобо тэжэ шэрээ заһагдаба.

"Зай, баһа юун гээшэнь орожо ерэгшэ ааб" гэжэ ламанарай һанаашархан һуутарнь, эмээл хазаартай наадаихай морид шэрээ дээрэ' табигдаба ха. Тэрэнэй хажуугаар халбага таба-гу. уд табигдаба.

Нэгэ нэгэ моридые айлшадай урда табяад: — Айлшад, мяха хоол баригты, — гэжэ эдеэ хоол табигша хун хэлээд гараба.

"Энэмнай бапа юунэй ураа шэжэ гээшэб?" гэжэ гурбан ламанар гайхахыса гайхажа хараад һууба. Тиигэжэ һууһаар эгээн дээдэ захада һууһан бүдүүн хара лама мориие шэхэн дэзрэпээнь баригша бэлэй гү гэжэ шэхэдээд, баруун шэхыень отолжо абаад, хүртэжэрхибэ ха. Тэрэнь гурил байшаба. "Яагаа жэгтэй мяхан хоол гээшэб!" гэжэ гайхаба.

Удаа тээ һууһан лама, мориие хазаарлахадаа, уралһаань углагша бэлэй гү гэжэ һанаад, нааданхай мориной дээдэ ура-лые хобхо татажа, бапа гурил эдижэрхибэ. Бэшэнээ һажаа-гаад, гурбадахи лама доодо уралыень хобхо татаад, баһа гурил эдижэрхибэ. "Мяхан хоол гээшэнь гурил байба алтай", — гэжэ гурбан ламанар гомо һүрэшэбэ (муулаха, урмаа хухар-ха).

Арбан зургаатай моришон хүбүүн ооглобо:

— Табаг табигша хэн бэ?

— Би байнаб, — гэжэ, хуМ ерэбэ.

— Морин болбол дааритаи бэзэ?

— Дааритаи, дааритаи, — гэбэ.

— Эмээл тохомыень абахада болохо гү?

— Болоно, болоно!

Арбан зугЗгаатай хүбүүн эмээл тохомыень буруу тээшэнь пэхэжэрхибэ. Тэрэ мориной нюрган дээрэнь халбагын багта-хаар нүхэн гаража ерэбэ. Нүхөөрнь сабха халбагаар худха-

Хадань, ёһотой мяхан хоол тэндэһээ гаража ерэбэ.

Моришон хүбүүн мяхан хоолыень садатараа эдеэд, эмээл.

Тохомыень байрадань тохоод, ооглобо:

— Табаг табигша хэн бэ?

Табаг табигша хунэй ерэхэлээр: — Табагаа хуряагты! —

Гэжэ бусааба.

Гурбан "сэсэ мэргэшүүл" хараһаар хараад, хооһоор һууша-ба. һүүлдэнь тэрэ гурбан ламанарта ёпотой мяха табижа хоол-

Луулба ха.

Тэдэ ламанар хоножо үнжэбэ. Хойто үглөөгүүр тэдэнэрые нютагай үзэсхэлэнгэй газарта уриба. Үзэсхэлэигэй газарта ошохо дээрэнь, мүиөө убгэн — Зай, ламхайнар, манай нютаг тохыемнай, нуга таляан дайдыемнай харыт! Тэндэ холоһоо ерэһэн айлшан бии юм, тэрэмнай үгэ дуугүй байдаг заншалтай.

Агша. Taps айлшантаймнай мэндэ амарые хэлсээрэйт. Магад, таанартай дууга ра лсажашье болохо, — гэбэ.

Гурбан ламанарай тэрэ газарые дууһыень хара ад бусажа ябахадань, мүнөө хэлэгшэ айлшаниинь харгы зам дээрэ байба. Гурбан ламанар яаха аргагүй болон байжа мэндэшэлбэд. Тэ-рзнь угэ дуугүй мүн ёһоороо байба. "Хүнтэй амар мэндэ хэл-сэхэгуй, яагаа бэеэ дээрэ тоолоһон айлшан гээшэб!" — гэжэ ламанар ззбүүрхэзд үнгэрбзд ха. Моришон хүбүүн ябадал дундаа хилам гэжэ хараад үнгэрбэ. Бодолтойхон үбгэн айлша-даа угтан гараад, асууба:

— Зай, хүндэтэ айлшад, хэр һонирхожо ерэбэт?

— Ехэ гоё байна даа! — гэжэ ламанар харюусаба.

— Тэрэ манай айлшантай уулзажа бараалхаба гүт?

— Уулзахыншье уулзабабди, теэд үгэ дуугүй байбал. Моришон хүбүүн үгэ хүүрыень тодожо абаад, хэлэбэ:

— Уулзаа, уулзаа, бага зэргэ ярилдааб.

— Зай, юу хөөрэжэ байнаб?

— Тэрэ айлшан намарай һарын эсэстэ, үбэлэй һарын эхин багаар дээрэ холоһоо дэбхэржэ бууһанаа хөөрэнэ. Тиигээд одоо дулаан боложо, һөөргөө бусаха саг дүтэлжэ байна гэнэ. бэлэй — гэжэ моришон хүбүүн харюусаба.

— Зүб, зуб! — гэжэ үбгэн хэлэбэ.

Мүиөө үгэ дуугардаггүй айлшан гээшэнь хун шэнгеэр аятай зохидоор хубсалуулһан саһан хун байшоо. "Сэсэ мэргэндэ" тоотой гурбан ламанар хүн зоной дунда наадан болОжо, үгэ дуушьегүй, үргэл мүргэлшьегүй мордобод ха. Тэдэнэй мордо-һои хойно бодомжотойхон үбгэн залуу хүбүүдтэ һайн хурдан моридые унуулаад, иигэжэ захиба:

— Тэрэ гурбан ламанарые хусеөд, зүүн гар талаарнь үнгэр-"э, урдуурнь гараха зуураа, холо ойро хоёр хэды шэнээн зайтайб? гэжэ асуугаарайгты, — гэбэ.

Залуу хүбүүн ламанарай зүүн rap талыень барижа үнгэ-рөөд мүрыень отолоод гараха зуураа:

— Холо ойро хоёрой талань хэды шэнээн зайтайб? — гэжэ һураба. Гурбан ламанар үгэ дуугүй байжа үгэбэ.

— Альга дарама зайтай! — гэжэ моришон хүбүүн. харюу үгэбэ.

Залуу хүбүүдэйнгээ бусажа ерэхэдэнь, ямар харюу үгэбэб гэжэ үбгэн асууба.

— Гурбан ламанар амандаа аагаһа замбаа үмхэһэн шэнги дуугай үисэрбэ. Харин залуу моришон хүб(үүниинь "альга дарама зайтай" гэжэ харюусаба.

— Тон зуб харюу! Тон зүб харюу! — гэжэ үбгэнэй хэлэхэ-дэнь, хун зон зүбшөөбэ.

— Заа, холын сууда "сэсэ мэргэн" гэжэ суурхаһан дасан дуганай гурбан ламанарые урихыеншье урибабди. Сэсэ мэр-гыень туршахыса туршаба гээшэбди. Энээн тухайда хэн юу хэлэхэб? — гэжэ үбгэн асууба.

— Арбан сагаан хонимнай ахаргүй арюухан, айлшаар ерэ-Ъэн ламанар харюугүй амархан, — гэжэ. нэгэ ётто үгэтэй хүнэй дуугархадань, тэндэ байгшад гэрэйнгээ доһолтор энеэлдэн,

Шаг шууяан- болошобо.

— Зүб гэбэл з<үб\ "Тарган морин һайнда тоотой, ноед ламанар сэсэндэ тоотой агша". Манай таамаг хүндэ ёһые хэн хүн тааба гээшэб? "Сэсэ мэргэндэ" тоотой дасан дуганай бүдүун хара ламанар гү, а ли тала хүдөө нютагай арбан зургаан ва< һатай моришон хүбүүн гү? — гэжэ айл тииргэиэй аха заха буурал толгонтой, бодомжотойхон үбгэн таанар бүгэдэндэ иимэ асуудал табижа байна.

35. ХАБШАГ НОРБО.

Хабшаг Норбо гэгшэ хууртэ бэрхэ, улаан хэлэтэ хуниие урдаа оруулхагүй хүн гэжэ олоной дунда суутай байба ха. Ойро шадар тэрээнтэй шашал-даха хунэй угы болоходонь, үбэр дүшэн юһэн хушуунда ошожо, амбанараар сэсэ буляалдахам гэжэ ябашаба гэхэ.

Аян замда ябаһаар байтараа, үбэр душэн юлэн хушуунда духэжэ ошобо. Хоёр модо гартаа баряад, амбанай хаалгын уудэндэ зогсобо. Амбаниие дайраха сэдьхэлтэй: нохойн хусаад гуйжэ ерэмсээр, нэгэ модоо аман соонь хээд, нугөөдэ модоороо сохижо ганЛчнуулжа ябаад, амбанай гэр тойрон гүйбэ ха.

Тиигээд Хабшаг Норбо мур дээрэхи ургэбшэеэ абажа, амбанай гэр дээрэ "нярд" гэтэр абяатайгаар хаяжархиба. Гэртэ ороод, мэндэ зугаагуй, баруун тээ байлан тушэлгэтэй шэрээ дээрэ һуушаба. "Намайе доромжолбо" гэжэ һанаад, амбан ха-раалаар "угтаба:

— Нохой юундэ сохёобши?

— Зугөөр би Шагжаа бандиин һахилтай хунби, нохой сохи-ходо бараг юм бэзэ, — гэжэ лама бэшэшье һаа, зорюута дуугарба.

— Гэр дээрэ юу хаяабши?

*- Гэлэн ламын нюрганда ябаһан юумые гэр дээрэ хаяхада яалай.

— Лама, хаанаһаабши?

— Би Даа хуреэнһээб.

— Даа хуреэншни хаана юм?4.

— Далан дабаанай саана, долоон уулын эрмэгтэ.

— Тэрэшни хаана юм?

— Ундыхэдөө ши харахагүйш, ургэхэдөө би даахагуйб.

— Энэ юун дээрэ луунаш? — гэжэ тушэлгэтэй шэрээгээ зааба.

№

— Таб гэжэ һуудаг, тангад ямаанай нооһон.

— Энэ юун дээрэ hyyrfaui? — гэжэ түшэлгэтэй шэрээгээ.

Заана.

— Далан хониной даахи, дайдын хандагайн сэМгэн, түб.

Хүндэ зорюулһан түшэлгэ гээшэ.

— Урда тээшни юун бэ? — гэжэ шэрээ заажа һурана.

— Ун aha н модоной хатангир орбон ааб даа.

— Яахадаа?

— Ши юу ярнжа байнаш! Хахалхада зартагай болодог юи,

Харуулдахада сэбэр болодог юм. һэтэлхэдэ һиилэбэри гарадаг.

Юм. Зүйхэдэ шэрээ болодог юм, — гэбэ.

Амбан үгэдэнь тороод, улагашан һууһаар, һамган тээшээ хилам гэжэ Хараад:

— Минии дэнзэтэй малгайе абажа үгэлши, — гэбэ. Тиигээд.

Малгайнгаа дэнзын шүрэ харуулаад:

— Энэ юун бэ? — гэжэ асууба.

— Улаан шэлээр минии урда орохомни Тээ гүш? Ярнха саг болоо haa, би яринаа, — гэбэ.

Тиигэжэ бодомжогуйгөөр дуугархадань, амбанай һамган сухалаа хүрэн:

— Амбанай урдаһаа ама юундэ гарабаш? — гэбэ.

— Гэргэн аа! Зугөөр, зугөөр! Шамаар турэ барюулха гэжэ абаа бэшэ, харин түлыеш абаха гэжэ абаһан байгаа бэзэ, — гэжэ Хабшаг Норбын дуугархада, амбан хэлэхэ үгэгүй болохо-доо, амаа ехээр ангайн энеэгээд, Хабшаг Норбые хундэлхын ехээр хүндэлжэ, үдэшөө гэхэ.

Хабшаг Норбо нэгэ хоноходоо нэгэ амбаниие торгобоб гэжэ урмашаад, хоёрдохи амбанайда ошобо ха. Амбанай һамган уг-тан гараад:

— Манай тэмээн ботоголоод байна. Хүл сзэртэй, — гэжэ хо-

Рибо ха.

— Бурханай шаби ботогонһоо доро болоо гу? — гээд, Хабшаг Норбо гэртэнь орохоор тэгүүлнэ. Хурдан хурса үгэтэй хүн энээн тойромнай бии болоо гэжэ дуулапан хадаа амбан уулза-хагүйе бодоод:

— Манайхи хүл сээртэйбди, — гээд урдаһаань түлхинэ ха. Хабшаг Норбо үүдэнэйнь богоһо дээрэ хэбтээд:

— Сээргүй сээжэ гэртэ байг, сээрТэй хул газаа байг, — гэжэ дуугархадань, амбан яахашье аргагуй болоходоо, оруулха баа-тай болобо. Хабшаг Норбо ороһоор сэхэ амбанай ямбата шэрээ дээрэ һуушаба. Амбан ябан һуужа:

— Ноён, шамда хэн һуудал угөөб? — гэбэ.

— Зон үгэһэн юм! — гээд — Танда нохой луудал хэн үгэһэн ааб? — гэжэ асуухадань, амбан угэ дуугуй Хабшаг Нодбодо тороод һуужа үгэбэ.

Хабшаг Норбо арад зоной дундаһаа гараһан хүбүүн хадаа амбан ноёд, ламанарые хурдан хурса угөөрөө торгоожо, хүн зоной дунда хундэтэй ямбатай ябаһан юм гэхэ.

36. ХОЁР СЭСЭШҮҮЛ.

Далайн урда биидэ Хори до нэгэ Бажага Сэсэн гэжэ ябаһан байгаа. Далайн хой-то биидэ ошшо сэсэ буляалдахам гэжэ түхөөроө ха. Ябха дээ-рэн эхэн: "Сагаа дуһаажа уужа, баруун талдаа һуужа ябыш-таа", — гэбэ. Тиихэдэн сагаа дуһаажа уугаад, баруун талдаа һуүна. Эхэн ябха тээшэн урөөр зарга хэлээем ха. Эхэдээ хэл-һэн хуурын дуулаад:

— Нэгэ тогоони архида һогтохоб гэжэ һаннабойб, нэгэ ху-ни хүүртэ боогдохоб гэжэ паннабойб, — гэжэ Бажага Сэсэн хэл-нэ ха. Ц.

Тиихэдэн эхэн:

— Ехэ хэлэнхаар, ехээ үнхэг гэһымбой даа, ендэшхэ ехэ ама хэлэшхэбаабштаа, — гэжэ хэлээ.

Гараад далайн хойто биидэ ябхаараа ошоо гэхэ. Далайн хойто биидэ ябахадаа, пеэрбэ захайн Яйлда захайн гэри газаа ошобо. Ошоод, газаан морёо уяха хүрээ хабшалгашха үбаэ. Хаанаа морёо уяхым, хаб харанхыдаашхэ эндэ ерэбэ губ гэжэ гайхажа хаража байна. Тнижэ байхадан нэгэ басаган га-шараа.

— Еидэ байшээбтэ, орыт, — гэнэ.

— Орхош хэрэг үбээ Ьан даа, уһа уугаа болоо һаа упан байхы? — гэжэ һурна.,

— Байха, орыт, — гэбэ.

— Орходоо морёо хаана уяхыб? — гэжэ һурба. Тиихэдэн:

— Саантнай убэл зун хоер байгаа, тэндэһээ уягты, — гээд ор'жо арлишаба.

Тиихэдэн үбэл зунхоёри хаанһаа, юунһаан уяхым гэжэ, тэрэ хоерын хааным гэжэ гайхажа баһаа байшаба. Гайхажа хараа-шалжа байһаар харашхэбэ. Хархадан, шарга тэргэ хоер байна ха.

"Ай, энээнээ убэл зун хоёр гээгшэм", — н гэжэ һая ойлгожо, тэндһээн морёо уяад ороо.

Ороод, ундаа харяагаад, гараад ябаа ха саашаа. Ябажа ябахадаа нэгэ айли газаагуур гархадан, нэгэ хүгшэи үнеэгээ һаажа.

һУуна.

Хажуудан ошоод*.

— ҮНеэн һүтэй болог1 — гэжэ дуугарба.

— ҮРөөр болог! — гэбэ.

Харжа байхадан тэрэ хүгшэниин хупайхан дал дээрээ түгдэ.

һүРшэһэн, тэрэн далбайжа харатдажа байтаа. Тэрээни адаг-

Лажа, һонжожо, тэрэ хүгшэнһөөн:

— Хай, суурхай харагша үнеэ бэдэржэ ябһымһан, хараа.

үБэйт? — гэжэ һурна.

Тэрэ хүгшэниин таагаад, намайе бэеым бэеһээм һурба, адаг-лаба, һонжобо гэжэ:

— Харааһам, мэнэ һая хойшо гарна һан, хойноһоон хүхэ буха дахажа гарна бэлэй. Үнэдхэм гэжэ хамар дээрээ шээлгэ-жэ, хоншоор дээрээ баалгажа гарна бэлэйл, — гэбэ.

Тиихэдэн Бажага Сэсэн тороод, хүүр хэлхэ хүүрээ олжо ядаад, абжэбээ арлишээ. Тиихэдээ шэбшэжэ ябана зуураа: "Маамамин ехэ ама хэлэбэш гэһэниин тудаба ха. Энэ ээыдэ тор-ходоо, үнээрээшхэ хамар дээрээ бааЛгаһантай адли, торон торон гэжэ эзы хүндэ торшобоб", — гэжэ саашаа ошобо.

ҮНгэйн голи үхэжэ ябахадан, Хурсангайли хойкхоно үёогэнэ гэжэ нэрэтэй ганса модон һуудаг байгаа. Тэрэ үёогэнээе үсхэ гэжэ харгаяһаан гаржа Бажага Сэсэн ябаа ха. Тиихэдэн саан-һаан өөһэнидли эмээл морьтой хүн ержэ ябба. Үёогнээн хажуу-дэ хоюулан ушараа ха. Ушараад ла бэе бэеэ "хэн гээшэбшэ" | тэжэ һуралсана. һуралсахадаа, нэгэниин Далайн урда биитъхэ Бажага Сэсэн болобо, нүгөөдэн Далайн хойто бэеын арын хара ашабгаһан Баалхан Сэсэн болобо.

Хоер сэсэшүүл тэндээ сэсээ буляалдаба. Тиихэдээ абхан адли, зэбхэн зэргэ, бэе бэеэ эһэ торгобо. Моринһоон бу^'жа бай-жа зугаалба. Зугаалжа, зугаалжа үнгэрхэдөө дэлхэйн хүн хааным гэжэ һуралсажа, тиихэдэн Бажага Сэсэн хэлэхэдээ: "Нара гарха зүгтэ" — гэбэ. Баалхан Сэсэниин: "Нара орхо зүгтэ", — тээд хоюулан буляалдашаба. Тиигээд буляалдажа байхадан хэншхэ альниин зүб, альниин бурууб гэжэ илгаха хүн үбээ, тэ-дээндлн мэдэхэшхэ хүн үбээ. Тиигээд хуюуландаа Турайн сүүд-тэ үгэе гэжэ зүбшээд ха.

Турайн сүүһы ноёд харжа пуухадаа "ааалхан Сэсэн үнтэёо хэлээ, Бажага Сэсэн буруу хэлээ" гэжэ өөрьёо хүбүүе худлаар хэлэбэ, буруу гэжэ хэлхэеэ ая үбээ гэжэ, дэлхэйн хүн нара орхо зүгтымэ гэжэ буруу эршыдлээ ха. Баалхан Сэсэн үнээрээ зүб ойлгоһым байна, дэлхэйн хүн нарани орхо зүгтымэ гэжэ тэрэ сэ-Сэшүүлдэ сүүһы ноёд дуулгаа. Тиихэдэн Бажага Сэсэн сүүһы ноёд худалаар сүүд хээ гээд сүүһы эгээ ехэ ноёндо:

— Мэдээбээ бэшэ мэдээш, ойлгообээ бэшэ ойлгоош, тэрэ мэ-дэжэ байгаад худалаар хэлэһэндээ юушбээ, аша гушабээ хо" соржо, үүдээ Xjaaxaui, — гэжэ хараашхээ.

Тэрэн үнтэёо хооһон байшһыма гээд даа тэрэ хун.

Тиихһээ хойшо сууһы забһарта сууһы ноёдһоо болхо гэршэш болһон хун худлаар хэлхэбээема гэжэ хэлүулһымэ.

Бажага Сэсэн буляалдаад, тиигээд зарьма газарын тороод, торохо газараа суудтэ худлаар хэлуулээд, зуб байгаад худал' гуулээд, ехэ урайгшабээ, гомдолтой гэртээ. харяа гэхыма.

37. ХАРААД ҺУУГААРАЙ.

Амбан ноён дүтынгөө нэгэ угытэй айлай арбан гурбатай хубууе моришон болгожо абаад, холо газар нютагжаһан ураг эльгэндээ аилшаар мор-обо гэжэ.

Тэдэ хоёрой харгы замдаа эдсэлхэ сагынь боложо. бурьялан урдажа байгаа горхоной эрьедэ буугаад. тэндээ эдеэ хоолоо бэлдэхэ гэжэ шиидэбэд ха.

Амбан ноён сумаагаа уудалан, эрье хоннной ууса, можо гэхэ мзтын тарган мяха хонхон тогоондоо хэсэгээгээд:

— Бя дутын айлда орожо. айраг амсаад ерэһүү даа. Ши минии ерэтэр тогоотой мяха пгулэеэ хараад һуугаарай, — гэжэ захяад ябашана.

Тинн ноёной ябахатай сасуу томо хара нохой ерээд, үнэрдэя байһаар, тогоон соохи уусыень зуугаад ябашаба. Тэрэ хүбүүн һууряһаа хүдэлэнгүй, үнөөхнл газартаа һуужал һууба. Тэрэ үеэр амбан ноён ама халамгай ерээд, тогоон соохи мяха шүлэеэ худхасагаан байтараа, эрьеынгээ уусые угылөөд:

Уусамни яаһан бэ? — гэжэ асууха мүртөө хүбүүн тээшэ шэрүүнээр хараад зогсобо.

— Тан шэнги томоһоо томо хара нохой уусыетнай зуугаад ябашана һэи. Тээ тэрэ горхоной саада эрьедэ гараад, мяхаяа зубаржа хэбтэнэ, — гэбэ.

" СГЫ' би шамайе хараад һуугаарай гээ һэм шууб! vt,7анда хаРажал һууһанаа хэлэнэб. *

TamvvnaiiL??*'" ^ара 5оймог шамайе даа! — гээд, амбаь ноён ташуурайнгаа эшэһээ баряадхина…

Пгт" с огоотой мяхаа хараад һуугаарай гэжэ та хэлэ; гут. ьи харажал һуугаалби даа. Ноёнхай, намһаа ум хэоэ гээшэбта, — гэжэ һанаа амархан харюусаба ха.

Э бэшэ һэн PK>ycaSa хГӨӨ Юу нэ".

Мүнвө ноён баряад банһан ташуураа гам, "ье амандаа аагтай, хэлэндээ хэдүүлгэтэй"!? ид, М: "Яагаа-S бабнб!>-гэжэ бодоод, угэ wS^S^/^^

Дээрээ гозуули шэнгеэр зогсошоһои юм гэжэг^caSf' Щ.

38. АРГАТА ХҮШЭТЭ ХОЁР.

С,агай сагта, сахилзаании хүхэдэ, caapiha-най нимэгэндэ, саазанай сулада һан ха. Аргата Хүшэтэ хоёр байһан юум.

Аргатан алаг эрэзн сартай, ахайтай һан ха. Хүшэтэн хурин эрш сартай, эхэнэр угэй гансаараа банһан юум.

Аргата нэгэтэ тулээндэ ошожо ябатараа, нэгэ үхэһэн гу-рөөһэнэй хэбтэхэдэ гэртээ асаржа, арапиинь хуулаад, мяхайнь шанаад, һамгантаяа хоюулаа эдижэ һууба. Хүшэтэ орожо ерээд:

— Таанаднай мнха хаанаһаа абаба гээшэбта? — .гэбэ. Аргата хэлэба:

— Алаг эреэн сарни үхэшөө пан даа. Тиихэдэн араһуйень бутүүгээр үбшөөд, үбэһэ шорой дүүрэтэр хээд, хүйтэ модоной хүртэр, нойто модоной нортор сохиходомни, сарни һөөргөө амдниршоо һан. Тиигээд еарайнгаа миха эдижэ һуунабда. Үни-яэй тияхэ ёһотой юума байгаа, мэдээ үгэй байгдаһан байна, — гэбэ.

Тыхэдэн Хушэтэ ехэ гайхажа, гэртээ харяа, хүрин эрээн сараа алаад, араһуйень бүтүүгээр үбшэжэ, михайн абаад,< арһан соон үбэһэ шорой хээд, хэдыш сохиходон, cap (эодобо үгэй.

— Хайран ганса сарымни Аргата арга мэхээ гаргажа алуул-жархиба, — гэжэ ехэ сухалдажа, Аргатуйнда ошожо, Аргатаяа тархиигиннь хойшон харуулжа нюрган дээрээ үргэлөөд, ойдо абаашажа шатаажа алахвмни гээд үргэлөөд ябатарань, Хү-шэтынгөө арада ябаһан хэтые Аргата абажа, газарта хая-жархиһан гэхэ. Тиин Хүшэтэ Аргатаяа ой абаашажа модондо хулижэ, түлеэ суглуулажа, шатааха гээд хэтээ носооХо гэхэдэн, хэтэн үгэй байгаад, хэтэеэ бэдэрхэ гэжэ Хушэтэ ошобо ха.

Арратуйн шатаагдаха гэжэ модондо хулеэтэй байхадан, нэгэ адуу тууһан соохор азаргатай, үрөөһэн нюдэ һохор хүн ерээд:

— Ши юундз эндэ хүлигдэһэн юушин хун гээшэбши? — гэхэдэн, Аргата хэлэбэ:

208.

— Би үрөөһэн нюдэ, гаргүй байһанаа энэ модондо хүлюу-лээд, эндэ хоёр хоногто байгаад, энэ модоной шуупэ шимэ унэртэн нюдэтэй, гартай болоод гэртэһээ хүнэй ерэхые хүлеэжэ.

Байнаб, — гэбэ.

Тиихэдэн тэрэ хүн:

— Би үрөөһэн нюдэгүй хүмби, намайе хүлииш! — гэбэ. Тиин ҮАргата тэрэ хүндэ хүлилтээ тайлуулжа, өөрынгөө

Байрада ү^өөхи хүүгээ таһа хүлижэрхёод:

— Зай, иигээд хоёр хоногто байхаш, хоёр" хоноһон хойно би ерэжэ табихаби. Энэ тэрэ хүнуүд ерээд, элдэб юумэ хэжэ болохо. Юума дуу гараха хэрэг үгэй, — гээд Аргата соохор азаргадан мордожо, юһэн адууень туугаад ябашаһан юума гэхэ.

Аргатын ошоһоной һүүлээр Хүшэтэ ерээд, ойлгон үгээгвер модондо хүлеэтэй байһан хүүе хэлэ хэлэтэрна галдажархёод, Аргатынгаа гэртэ ошожо, памаганаарань хэтэдээ хамтаржа һууха гэжэ хэлсэжэ, сарынгаа миха шанажа эдижэ Һуутаран Аргата соохор азарга унаһан, юһэн адуу тууһан орожо ерэхэ? дэн, ехэ гайхалдан, шатаагдаһан хүмнай хайшан гэжэ амидыр-жа, энэ олон адуу туугаад1 ерэбэ гээшэб гэжэ гайхажа байхадан, Аргата ерээд хэлэбэ:

— Зай, инаг нүхэр Хүшэтэмни, шиимни хэдыш тэнэг һаа, намдаа нэгэ ехэ туһа хүргэбэш, һяйн даа. Шиннн намайе шатаахадаш, у та а дамжажа тэнгэридэ гараад ябатарнн, хур-маста тэнгэри хубүудтээ зоериёо хубаажа байгаад, намда юһэн адуу, нэгэ азарга хүртөөбэ. Мүнөө үхэр, хонидоо хубаагаа уды байна. Хэрэгтэй һаа ши түргөөр ошииш! 11 гэбз.

Тиихэдэн Хүшэтэ ехэ баярлан зубшөөжэ:

— Хайшан гэжэ биш тэнгэридэ гараха гээшэбиб? — гэхэдэн Аргата хэлэбэ:

— Гаража ядаха юума байха үгэй. Бишнн шамайгаа ойдо абаашаад галдахаб. Тиихэдэм утаа дамжаад ла тарана бэ-зэш, — гэхэдэн:

— Зай, тиигэбэл ошоёо, — гээд хоюулаа ойдо ошожо, Аргата Хушэтэёо модондо таһа хулижэрхёод галдаба.

Хушэтэеэ алажархёод, гэртээ ерэжэ, адууһа малаар олон боложо, һамганаараа сэнгэн жарган һууһан юума һан гэхэ.

39. ХҮШТЭЙ БАШТАЙ ХОЕР.

Хуштэй хушээрээ юумэ хэдэг байха. Баш-тай ехэ шадамар, юумэ эблүүлжэ урин.

Нарин. Хуштэйн хушээрээ hap соо нэгэ тэргэ хэдэг. Баштай ехэ шадамар, пургаар убээ аад ла, hap соо арбан шарга хэдэг, юу- юу хээд, ходо худалдажа мунгэн болгожо байха. Хуштэй нэгэтэ Баштайяа хара панажа, Баштайяа айлда ошопон хойно хэпэк шарга, тэргэйн таһара шабшаад, газаан дургэшхэнэ. Баштайн айлһаа ерээд байхадан, шарга, тэргэн ганса хара хөө болоод байна. Баштайн хугшэн хэлэнэ: "Хуштэй ерээд энээниишни гал-дашкоо, би гаража хэлэхиимаад айгааб, — гэнэ. — Би нэгэшье хүүр хэлээ үбээб".

Тэрэ хара хөөгөө гульдхаад, утархай мэшээг болгоод, унам-хай ухэрээ асараад, хүгшэндөө хэлэнэ.\ "Би энэ хөөгөө. абаашажа гоород орохом", — гэнэ.

Тиихэдэн утархай мэшээг хөөгөө тэбэрэн, үхэрөө унаад гоород орохом гэжэ ябанал даа. Харгуй дээрэн Хартагай хаан, °аян хаан хүн байна.

Хартагай хаани гурбан басаган байсанаа хаяада һуужа зина. Баштай тэдээни харана. Тэдэн пурана:

Г" Баштай, хайша ошохошом?

Баштай хэлнэ: [

— Гоород орхомни.::ш.

Энэ мэшээг соо юугаа хэһиимши?

— Мүнгэмни.

Гэн^~ Энэ мүнгөө харуулагтылаа, ямар ехэ мүнгэтэймтеэ,—

Баштай:

— ХойштыЛаа, хаани басагыһии хархадаа хара хөө болош-

Иима. Хара хөө болгошхоод, юу намда мүнгэ үхыминт?

4 Tftfl.

Теэд хаанн басагад мэшээгын задалуулаад: "Мүнгэ үхэб-Дн", — гэнэ. Мэшээгын тайлаад харахадан, хара хөө байна. Басагад:

.— Мүнгэн бэшэ хөө хним, — гэнэд. Баштан хэлэнэ:

— Хари, танда хэлээһннмшииб, хаанн басагаһы хархада хара хөө болдоты. ма, би нихэдээ яахым? — гэнэ.

— Теэ баабайдатанай орожо хэлэхэмнил даа. Тиихэдэн хаанн гурбан басагад аргадана:

— Ай, нохой, баабайдамнай бү хэлыттаа, худы хөө болооб, тинмэ мунгэ хээд ухэбдн, дарханда абаашажа атхагты, — гзбэд.

Баштан хөөгөө дарханда абаашажа үгөед, гурбан басагад" та мэшээгээ барюулаад табина. Гурбан басагад мэшээг соо хөө худы байгааб, түды мунгэ хээд үгэнэ.

Баштай тэрэ мүнгэйн абаад, гоородто ороод, үхэрээ унаад, даажа ядасаран юума абаад, гэр тээшээ бусана. Гэртээ ерээд, үхэрээ табишхоод, юу хүү абаһанаа, мүнгөе хүгшэтэёо турдаа абаашана. Мүнгөө тоолохымаад, шадал үбээ байна. Хүгшөө Хүштэйдээ эльгээнэ, шоод асархын. Хүгшэниин Хүштэйдэ ошоод шоод эрэнэ. Хүштэйн һурана:

— Шооһоор яахымта? Хүгшэниин хэлнэ:

— Баштай гоородһоо юу хүү абаад, мүнгөө тоолохоёо тии-гээ яагааб, — гэнэ.

Тэрэ хүгшэниин Хүштэйһээ шоод абаад ерэнэ. Баштай тэрэ мүнгөө таар дээрэ адхаад, шооһоороон тооложо һууна. Тиижэ һуухадан Хүштэй одироно. Баштай хэлнэ:

— Ямар ши һайн һанаатай хүмши, арбан шаргайм, арбан тэргээм отолоод түлеэхимши, тэргэ, шаргайм дүргөөд, хөө болгоод орчоо хэнэйш. Тэрэ хөөёо гульдхаад, мэшээг соо хээд, үхэрээ унаад, үхэр дээрээ хөөгөө тээгээд ябаһымилби, хаани бартаада ошоод; — хара хөө хэн абахаби? — гэхэдэм, хаан хара хөөеы абаад, мүнгэ хэжэ үгөөл даа.

Тиихэдэн Хүштэй хэлнэ:

— Хэнши хүни ошоохада үхы даа? Баштай:

— ҮГөө үбээ яахам!

Хүштэй: v.

— Байза, бишини гурбан мэшээг хөө абаашахам, — гээд "Баштайһаан гүйгээд гаража, гэртээ ошобд хүшээрээк шарга, тэргээ сабшаад, дээрэн ехэ юумэ хээд, тэргээ галдана. Гал-даад, хара хөө болгоод байхадан, хоёр мэшээг болоно. Хүштэй хүгшэндөө хэлээд, хоёр мэшээгээ тээгээд: — хаанайда ошо-хом,~ гэжэ ябашаба. Тиигээд хаанайда хүрэнэ. Хүрхэдэн, һүни болоод байна. Үхэрээ, хаани бартаада байАгаад, бартааһиин хонсиргоно:

— Хара хөө хэн абахаб, хаани мүнгэ хэн үхэб? — гажэ.

һүСирнэ.

Тиигээд хаани харуулшад хаанда хэлнэ:

— Тиижэ һүсиржэ байна бартаадамнай, тэрээии хайшая.

Гэхым? — гэнэ.

Хаан харуурнуудтаа хэлнэ:

— X ней ни абаашаад дарханда атхуулагты, сосёод, өеһэни.

үХэртэн һуулгаад табигты, — гэнэ.

Хаани харууршад гараад, ХүштэЙн хоёр мэшээгын үргүү-лээд, дарханда абаашаад, хөөйин атхуулна. Атхуулаад, биеэ-рын сосёод, ухэр дээрэн һуулгаад табина. Хойноһоон тэдэн һүсирэлдоод болёо. Хүштэй гэртээ ехэ уурлажа ерэнэ. "Баш-тайн ерэһээр алахаб", — гэбэ. Гэртээ ороо убээ ябаад, Баштай-да харайгаад ороно. Харайгаад орходон, Баштай гэртээ үбээ, хүгшэниин байна.

— Баштан хаанаб? — гэнэ.

— Айлда ошоо.

В — Үхэһэн Баштай намайи мэхэлээ, хаани харуурнуудта сосюулааб, хара хөөгөө мүнгэн болгоо үбээб, Баштайн үбээ хада шамайи алахам, — гээд хүхэйин суу барижа, тарсиин суу сосижо алашхана.

Тиигээд Хүштэй гэртээ ерэнэ.

Баштайн айлһаа ерхэдэн, хүгшэниин үхэшөөд хэбтэиэ. "Эиэ үхэһэн хүгшиим алаашиидаа", — гэжэ шэбшэнэ. Тэрэ үхэһэн хүгшөө шуһа нюдэйн угаажа, 1 т'айн хубсаһа үмдхүүлээд, үхэрээ асараад, үхэр дээрээ һуулгаад, үхэһэн хүгшөө уряагаа тэбэ-реэд ябана. Хаани хажуугаар ябажа ябана. Хаани хажуугаар ябажа ябхадан, хаани гурбан басагад газаагаа байЬиимаад:

— Юу, Баштай, хаана ошхошим, бай харайил!

— ҮХэр минии үргэдэгиима.

Тиисэрэ хаани басагад дарбаганалдаад, барандаа гүйлдээд ерэнэ. Гүйлдээд ерэхэдэн, Баштай халааһан сооһоо шүбэгэ гаргаад, үхэрээ шүбэгөөр хадхана. Үхэр хадхуулхадаа орси-роод бүтүү гүйнэ. Үхэһэн хүгшэниин түс гэжэ унна. Тиигээд үхэрээ баряад ядаан гэжэ абахадан, изын үхэшөөд хэбтэнэ.

— Би танда хэлээ һимшииб, үхэр минии ургэдэгиима (гэжэ. Үхэр дээрэһээ унаад изым үхэшөе хиим. Иихэдээ хайшан гэхиим. Баабайдатанай орожо хэлэхэм, — гэнэ.~ Үхэр дээрэһээ уНаад изым үхэшөө хиим.

Тиигээд Баштай хаанда ороно: "Хаан баабай, хүгшэнтэеэ үЬсэрээ унаад орожо ябапым гурбан басагадчииа гүйжэ ошоод хажуудан, үхэрым үргээгээд, изыйим үхэр дээрэһээ унагаагаа, изым үхэшөөл", — гэбэ.

Хаан ехэ уурлажа, гурбан басагадаа татуулажа асаруулна.

— Энээни үхэрын яахай үргээгээт, изыйин яа. хай алаат?

— Иимэ ехэ муухайма болохон, нэрээм нэхээдэ дарахан, солойм шоройдо дарахатанай. Энээни дээр^роро гаргаха үбээ, хүгшэйн хэмтэ газарта хүргээд, нэгэн танай хугшэниин бо-логты!

Тиигээд Баштай хүгшөө хэмтэ газарта хүргэжэ, хаани нэгэ басагайе асаржа гэртээ ерэбэ. Гэртээ ерээд байхадан, Хуштэй.

Одирно.

— Уй, иимэ пайхан хугшэ хааналаа олоош? — гэнэ. Тиихэдэн хэлнэ:

— ҮХэһэн хүгшөө абаашаад, хаани бартаада хашхарааб: "Үхэһэн хугшэ хэн абахаб, амида басагаа хэн үхэб!" — гэжэ. Хаан үхэһэн хүгшым абаад, амида басагаа үгэбэл.

Тиихэдэ Хуштэй хэлнэ:

— Хэншье хүндэ ошоходо үхыдаа?

— ҮХыма байгаабооб даа.

Хуштэй гүйжэ ошоод гэртээ: "Хаани басагаар хүгшэ. хэхэм", — гэжэ изыгээ сосижо алашхобо. Иэыгээ алаад, ухэр дээрээ тээгээд, хабхар болжо байхада хаани бартаада һүсирнэ:

— Хаан, үхэһэн изыйим абыш, амида басагаа угыш.'

Хаан тэрээни дуулаад, харуурнуудтаа хэлнэ: "Үхэһэн изыеы хадалгаад, өөһэни һайса сосёод, гэртэн ильгээгты".

Тэрэ хаани харуурнууд хүгшэйн хадалгуулаад, япалаар со-сино. Сосёод, үхэртэн һуулгаад табина. Хүштэй ехэ уурлажа ерэнэ. "Баштайн ошопоор алахам, хааниин басагатай гэрлэ-хэб", — гэнэ. Хүштэй гэртээ хүрэһэн биеэрээ Баштайда гүйгээд ороно. Ороходон, Баштай гэртээ һууна.

— ҮХэһэн шамай, ходо мэхэлжэ гохолжо байхаш. Хүшээ-рэн шаргайм барни галдуулаад, изыйим алуулаад, хаани ха-руурнуудта яһала сосюулуулаад, хойштоо шамайи алахам, — гэбэ.

Баштайяа мэшээг соо хээд, далайда үргэжэ ябашана. Далай дээрэ ошоһонгайн далай хүрөөд, суулга убээ байба. Баштайяа далайн мүлэһэн дээрэ хаяшхоод, һүхэдээ, согдодоо гэртээ ерэнэ. Тиижэ байсан хаанн суулга суулааша ерэнэ, ерхэдэн мэшээг хэбтэнэ.

— Энэ мэшээг соо юун бииб? — гээд хүдэлгээд үзэнэ. Хү-дэлгзхэдэн хүн дуугарна.

— Энээн соо ендэ ороһиимши? — гэнэ. Тиихэдэн Баштай хэлнэ:

— Далайн докторто эмнуулэжэ байнам. Үрөөһэн нюдэм, үрөөһэн гарни муума. Үтэр шангалаад мэшээгым тайлыш!

Хаани суулга суулааша мэшээгиин тайлана. Баштай мэшээг сооһаан гатирна. Нюдэниин анилдаһыма, Һайн болоо, гарын эдэгээ.

Хаани суулга суулааша үрөөһэн хулиин муу байна.

— Хэншье хүн цигээд идэхкиидаа?

— Идэхкэ! — гэнэ, |с;^Ь Хаани суулга суулааша:

— Намаяа оруулыш! — гэбэ.

Баштай тиихэдэ мэшээг. соо хээд, дээрэһээн Оүхөөр уяад.

Ортино.

— Хун ерхэ, суулга суулаха, бай, бу дуугара! Шамайе мэшээгтэйн үргөөд, суулга соо дурээд абаха, бэри бу дуу.

Гараарайши.

Баштай тэрээнээ хэшхэпэн биеэрээ бэшэ харгуйгаар ороод, хаан басагандаа адуу мал туужа ерэнэ. Туугаад гэртээ ерээд, хурээ соо хаагаад байна. Хуштэй ошоһон бэеэрээ далайн суулга ехээр суулаад, Баштай эндэ хэбтэнэ гэпэн биеэрээ баряад, суулга соо дүрээд абана.

— Намайе шаргаһаам һалгаагааш, одоошье алахам шамайи, — гэнэ.

— Би Баштай бэшэб, хаани суулга суулаашаб!

— Худалаар бу хэлэ, баһал мэхэлэхэшэни!

Тиихэдэ тэрэни суулга руу хээд, саашиин тульхэшхэнэ. Хуштэй суулга соо хээд алашхана.

4 — Одоошье хойто Баштайи алабаб, хүгшэйн абахаб, — гэбэ. Дуу барижа гэр тээшээ ерэбэ. Гэртээ ерэжэ ябахадан адуу.

Мал аймаштай олон Хаалгатай байба.

Энэ адуу мал хаанаһаа ерэһым, асаржа хааха гээд, Баш-тайнда гүйгээд ороно. Ороходон, Баштай хүгшэтэёон һуугаад.

Идеэлэжэ, арсяа уужа һууна. Хүштэй ороод хэлнэ:

— Уй, шамайи суулган. соо хээ хэнээб, хайшин гээд ерээш?

Баштай хэлнэ:

— Ямар иимэ бурхан һанаатай хүүмши, ходо һаймайи хэжэ.

Байха. Ши намайи суулган соо хээһэнши?

— Хээ пэм.

— Би далайн оёорто ороод ябажа ябхадам, Уһан Лубсан.

Хаани гурбан хүбүүд өөрсэлөөд, энэ адуу мал манда зоси гаргажа үгөө. Энэ адуу малаа һая асараад, пая ерээд пуунам.

Хүштэй һурна:

— Нээрэй? v^jS.

— Нээрээбообдаа! \

— Хэнши хуни ороод урээ хада үхый?

— ҮХэ. Үшөө үлүү үхэ. Баштай хэлнэ:

— Намайи суулган соо абаашажа хыш гэнэ.

Баштай: "суулгаа ехээр суулаад, суулган соо гүйгээд оро-химбооби. У|дан Лубсан хаан намда зоси ухэ бииздаа", — гээрэй. Хуштэй гэртээ орон биеэрээ һөөршөө тэхэржэ далай дээр ороно. Далайн суулга ехээр суулаад: "Уһан Лубсан хаанн гурбан хүбүүн өөрсэлөө гэжэ хэлээ, зоси адуу мал асархам", — гэжэ суулга руу харайгаад орожо, тиигээд напаа барана даа.

Баштай гээшэ хаанай басагатай һуужа, адуу малаа үтхөө-жэ, Хуштэй наһаа баража, Баштай шадамараар ажа яргажа пууна.

40. ДОЛООН ХОЖОГОР, НЭГЭ МОЖОГОР.

Эртын урла сагта болоһон юм. Нэгэ ню-тагта долоон Хожогор, нэгэ Можогор хамта найман хүбүүн ехэ уран дархан байһан юм. Нэгэ Можогор хубүүниинь долоон Хожогорһоо бури улуу*уран дархан, угэ Хэлэндэ хурса байһан юм. Тиигээд Можогор гансаараа ехэл олон тэргэ дархалжа хэпэн байба. Тиигээд долоон Хожогор ерэжэ, ' Можогортоо ехэ олон тэргэ дархалһандань хардаба.

Нэгэтэ һүни долоон Хожогор Можогоройнгоо хэһэн тэргыен галдаба. Можогорой үглөөгүүр харан гэхэдэнь, бүхы тэргэ-дынь галданхай байба. Тиигээд Можогор үни удаан бодонгуй, эдэл долоон Хожогор галдаба гэжэ бодобо. Можогор нэгэ шэнэ мэшээпэ галдаһан нүүрһэеэ мэшээглээд, foe һайхан хуб-саһаяа үмдөөд, морйёо эмээллэжэ, үнэһэеэ абаад, хаанай уруу мордобо ха.

Хаан баабайн газаа хурэжэ ерээд, морйёо уяад, мэшээгтээ үнэһэеэ абаад, хаанай ордон уруу гэшхэлбэ ха. Хаанай тушэ-мэл газаа ябажа:

— Зээ, Можогор, хаанапаа ябажа байнаш, юу абажа яба-наш? — гэжэ һураба ха.

— Хаан баабайдаа 'албаяа тушаахаяа ерээб, — гэбэ. — Тиибэл орогты, орогты, — гэжэ хэлэбэ ха.

Можогор мэшээгтэй юумэеэ гэрэй хаяада орхёод, гэртэнь оробо.

Халзан хаан хатантаяа шэрээ дээрээ һуужа байба. Можогор орожо, хаан баабайда ехээр мүргэжэ оробо. Хаан баабай асууба:

— Зээ, Можогор, хаанапаа ерэбэш?

— Гэртэһээ ерэбэб, хаан баабай, албаяа, алта мунгэеэ өөрынгөө гараар тушаахаяа ерэбэ гээшэлби даа.

— Ха, ха, Можогор дээшээ һуугыш.

Тиихэдэнь Можогор:

— Хаан баабай, алтаяа үүдэнэй хажууда орхёод ерэбэб,

Угы болошохогүй гү? — гэжэ hyp аба.

— Минин газааһаа хэн абаха һэм, — гэжэ хаан ехээр хү-хижэ энеэбэ ха.

• — һУу, наашаа, Можогор, сай уугыш. Можогор ехэ яарахаяа болижо, лаб ехээр хеөрэжэ оробо. Хаан ехээр хашхаржа, барлагуудтаа эдеэ хоол асархые за-хирба. Эдеэ хоол асаржа, Можогорые ехээр хүндэлбэ ха. Тиигээд саг үнгэргэжэ, Можогор ехэ худал хуурмагые хөөрэ-жэ, хаанаа ехээр хүхирөөбэ ха. Можогор ехэ удаан эдеэ хоол барижа, үдын наран үнгэржэ, орой боложо захалба.

— Зээ, хаан баабай, битнай тандаа албаяа, алта мүнгөө еврынгөө гараар бариха гэһэн хүмби, — гээд газаа гараба ха.

— Газаа гараад, мэшээгтэй алтаяа абан гэхэдэм, хара нүүрһз хэһэн байбал, — гэжэ Можогор халаг хухы хааидаа оробо ха.

Хаан баабайн:

— Газаа хулгай худал болхым гэжэ юрдөө һанаба үгылби, юун бузар зүдэр юумэн гээшэб. Хүн амнтанай дуулдаа үзэгдев угы юун болобо гээшэб, алта мүнгыен абаад, хара нүүрһэ хэһэн байбал'. — гэбэ..

— Зай, Можогор, хүн зондо бү хэлцш. Хариин хаан дуу-лаа хадаа эшхэбтэр зүдэр юумэн болохол! Шамдаа нэгэ мэшээг алта хэжэ үхэб, — гэбэ.

Хаан баабай нэгэ мэшээг алта мүнгэ хэжэ үгэжэ, Можо-гороо мордуулба ха. Можогор гэртээ нэгэ мэшээг алта мүнгэ-тэй хүхюун ерэбэ. Тиигээд долоон Хожогор Можогоройдо орожо ерэбэ.

— Зай, Можогор, энэ ехэ алта мүнгэ хаакаһаа асарбаш?

Можогор хэлэбэ:

— Хаан баабайда тэргын хара нүүрһэн ехэ; үнэтэй сэдпэи байна. Нэгэ мэшээг күүрһэ абаад, нэгэ мэшээг алта мүнгз хэжэ үгэбэ, — гэбэ Можогор. — Харагты, узэпы, — гэжэ харда?

Ж а ехэ хүхюун байба.

Долоон' Хожогор дуулаад, гэртээ урнлдажа ябажа ерэбэ ха. Долоон Хожогор тэрэ һүниндөө хэһэн тэргэеэ галдаба ха. Үглөөгүүр долоон Хожогор нэгэ нэгэ мэшээгтээ нүүрһэеэ хэжэ,

Хаанай уруу гэшхэлбэ ха. Хаан баабайнда орожо:

— Нэгэ мэшээг' нүүрһыемнай абажа, нэгэ мэшээг алта.

Мунгэ үгыт, — гэбэ.

Хаан баабай ехээр уурлажа:

— Хара хүйхэрнүүд, хаанапаа хулгайшад ерэбэт, хүнэй дуулдаа үзэгдөөгүй юумэ хөөрэжэ байнат! — гэжэ үхэһөв HWr; гуур сохижо намнаба ха. Тиигээд долоон — Хожогор "Можогор мании мэхэлбэ" гэжэ ехэ ууртай, сухалтай гэртээ ерэбэ.

Долоон Хожогор нэгэтэ;һүнн Можогоройнгоо ганса улаак.

Тэмээгынь ерэжэ алаба. Можогорой үглөөгүүр харан гэхэдэнь,

Ганса улаан тэмээнь ухэшеед хэбтэбэ.

Можогор үни удаан бодонгуй, тэмээнэйнгээ шуһыень абаба. Можогор мориёо эмээллэжэ, шуһаяа абаад мордобо. Тиигээд Можогор хаанай эхи заха үгы тэмээн дэ ошожо, табан улаан тэмээень шуһаараа улаан халзан болгобо. Тиигээд хаанай адуу-шанда ошоод:

— Минни табан улаан халзан тэмээн танай һүрэгтэ ябана угы ха гү? — гэжэ асууба.

— Ямар шинии табан улаан халзан тэмээн ябадаг юм? — гэжэ хаанай адуушан Можргорые улдэбэ.

Хаан баабайда Можогор дахин ерэбэ. Хаан баабайнда орожо, Можогор худал үнэниие хөөрэжэ ехэ хухюулбэ ха.

— Минии табан улаан халзан тэмээн танай һүрэгтэ оро-һоор унн болоо. Танай адуушан угэнэ угыл, ямар бузар зудэр юм гээшэб. Энэ олон тэмээтэй аад, минии табан улаан тэмээё дараха гэбэл.

Халзан хаан баабай:

— Табан улаан халзан тэмээн байбал угэгты, — гэжэ за-хнрба.

Харахадань табан улаан тэмээниинь байба. Можогор табан улаан тэмээгээ туужа ехэ хухюутэй ерэбэ. Долоон Хожогор Можогорһоо ерэжэ асууба:

— Ши энэ табан улаан тэмээ хаанаһаа асарбаш?

— ҮХэһэн тэмээнэй шуһан ехэ унэтэй боложо, нэгэ үхэһэн тэмээнэй шуһанда табан улаан тэмээ угэбэл.,

Долоон Хожогор тэрэ һүниндөө нэгэ нэгэ тэмээнүүдээ- алаба. Үглөөгүүр бодожо, тэмээнэйнгээ шуһа абаад, хаанай уруу гэшхэлбэ. Хаанайда ошожо: "Нэгэ тэмээнэймни шуһа абажа, табан улаан тэмээ үгыт", — гэжэ хаанда сохюулаад бусаба.

Бусажа ерээд, долоон Хожогор Можогоройнгоо паМгыень алаха гэлсэбэ. Тэрэ үдэшэндөө долоон Хожогор ерэжэ, Можогоройнгоо һамгыень алаад, гэртэнь тушуулээд ябашаба. Можогорой газаа гарахадань, памганиинь үхэшөөд хэбтэбэ. Можогор унн удаан бодонгуй, гоё һайханаар хубсалуулжа, нэгэ дошхон тэмээндэ унуулаад, өөрөө нэгэ тэмээ унажа, хаанай уруу мордобо.

Хаанай ордоной захада ошоходонь, хаанай хоёр нохой дошхон тэмээень үргөөжэ, һамгыень унагаажа, өөрөө Можогор уналсаба. Тиихэдэнь хун зон ехээр сугларжа, Можогор арай гэжэ мэдээ орожо хаанай уруу ошобо.

— Зай, хаан баабай, хоёр толгой боложо хун болоһоор хани нүхэрөө асаржа мүргүүлхэ хүсэлэнтэй ерэһэн аад лэ, иимэ оһол болобо.

Хаан ехээр мэгдэжэ хэлэбэ:

— Хун зондо бү дуулгаарай, хариин хаан дуулаа хадаа эшхэбтэр болохо. Би гурбан басагадтайб, нэгэ басагаяа ухэб.

Хаан баабай- басагаяа олон адуу малтайн хүргэжэ үгэбэ.

Долоон Хожогор хараад, дахин Можогоройдо ерэжэ, Ш гайхажа тагнаба. Долоон Хожогор Можогорые алаха гэжэ шии. дэбэ. Ехэ пайн хайрсаг бэлдэжэ хээд, Можогороо баряад.

Хайрсагта хээд, упа уруу түлхижэ орхибо.

Упанда урдажа ябахадань, нэгэ хаанай адуушан бүгтэр убгэн тэрэ хайрсагые гаргаба. Гаргаад узэхэдэнь, Можогор гаража ерэбэ. Можогор адуушанда ехэ баярые хүргэжэ, хонн-дыень туулсаад хаанайда ерэбэ. Долоон Хожогор харажар-хёод, Можогоройдо дахин ерэбэ.

— Бидэ шамайе упа уруу түлхеэ һэмди, хаанаһаа гаража ерэбэш?;

— Уһанай хаан гээшэ аргагуй баян ха юм, ямар ехэ туһа.

Хүргэжэ намайгаа урдахуулба гээшэбтэ, — гэбэ.

Долоон Хожогор ехээр гайхажа — Намайе, намайе урда-

Хуулыш, — гэбэд.

Тиихэдэнь Можогор хэлэбэ:

— Таанад вөһэдөө хайрсагаа хэгты, би урадхуулхыень.

Мэдэхэб.

Долоон Хожогор үглөөгүүр нэгэ нэгэ хайрсаг асарба. Можогор бултыень хадаад урадхуулба.

Тэрэзнпээ хойшо Можогор дайсанаа даража, жаргажа.

һУуба.

41. АРГАШХАН ХҮШЭХЭН ХОЕР.

Урай, урай Аргашхан Хушэхэи хоёр, ябажа ябана. Аргашханиинь сэсэн аад ла.

Хушэбэй. Хушэхэниинь хуштэйд лэ тэнэг. Аргашханиинь аргал аргалапаар арбан тэргэ хэнэ. Хушэхэниин хушэл-хушэлиээр гансахан тэргэ хэнэ.

Хушэхэниин Аргашхандаа ерээд, арбан тэргээнь хараад, хардаа унаад, арбан тэргээн бала дэбпэшхэнэ. Тиихэлээрэн Аргашханиинь арбан тэргээ галдаад, арбан мэшээк хөө тээгээд, үхэрөө хүллөөд, хоёр үбдэгтөө шүбгэеэ хадхаад, хаани шагаабар доогуур ябана. Хаани долоон басагад гүйгөөд га-сирна. I.

— Аргашхан, Аргашхан, юугаа наймалаабш? — гэнэ. Аргашхан хэлэнэ:, I I Ш.

— Айл нохойл, үхэриимни бу үргээгты! Үргээбэл, арбан мэшээк) алта торгойм адхашхат, — гэнэ. "а,"эаи-

— Арбан мэшээк алта-торгойш адхаа хадаа рбан мэшээк алта-торгоо хэжэ угэхэбди, — гэжэ ябаад гуйлдэАрмшаим урдаһаа" гүйлдэнэ. Тиихэлээрэн АргашханВttМ гэёо абаад, ухэрээ ууса рууяь х "Ш£ К^ЩШЩ сиржо гүйнэ. Аргашхан тэрэ памаанда Щ лта. адхатьхана газарта. "Айл нохойл харыт! АрбанШ "П торгойм хөө уйгааг болгошхоболта".-гэнэ gg* Щ долоон басаган Аргашханда арбан мэшээк | |

""Арбан мэшээк алта-торго(ВШИ ЛИ ерээд, байхадан, Хушэхэи ерээд: "Хайшан цд шээк алта-торго асараабши?" В^на ^ Щ абаад> хаани — Арбан тэргээ галдаад, ароан щ хэн абахаб,

Шагаабар доогуур ябааһам. Ароан щ ябаапам. Тиихэдэм арбан мэшээк алта-торго хэн у шш.

Fe".

Хаани басагад гуйжэ гасирээд, "бидэ абахабди, бидэ абахаб-ди" гээд, хеенм абаад, арбан мэшээк алта-торго хэжэ үгөө һэн,

Хушэхэн тэрээниинь дуулаад, гэртээ ошоод, гансахан тэргээ бала дэбһээд, галдаад, нэгэ мэшээк соогоо хээд, ээм дээрээ ургеед, хаани шагаабар доогуур ябана: "Нэгэ мэшээк хөө хэн абахаб, нэгэ мэшээк алта-торго хэн үхэ ааб?" — гэнэ.

Хаанн долоон басагад гуйжэ гасирээд: "Мэшээк хөөнш хэн' абахым, мэшээк алта-торго хэн үхым", — гээд, сосижо, сосижо табина.

Хушэхэн ехэ уурлажа ерэнэ Аргашхандаа. Гүйжэ ороод, Аргашханаа һамгайе алашхана. Аргашхан айжа хорголһоноо гасирээд, үхэрөө хуллөөд үхэһэн эзыеэ тээгээд, хоёр үбдэгтөө шүбгэ хадхаад, хаани хажуугаар ябана. Хаани долоон басагад гүйлдөөд гасирна.

— Аргашхан, Аргашхан, юугаар баршаалаабши? — гэлдэнэ.

— Айл, нохойл! Үхэриим үргээжэ, абхайим алабат!

— ҮХэрииш үргээжэ алаахадамнай, долоон басаганһаа һайхынь шэлэжэ абаарайш, — гэнэд.

Тиихэлээрэн Аргашхан хоёр шүбгэёо абаад, үхэрөө ууса руун хадхана. Үхэр орсироод, шошоод гүйшэнэ. Үхэрөө гүй-хэлээр, Аргашхан үхэһэн эзыеэ түльхээд унгаагаатьхаба. "Хари хэлээһэмнээб. даа, танда, — гэнэ, — ^ абхайемни алахат гэжэ, аб-хайемни алашхаба шиидтаа".

Долоон басагад хүүртээ торжо, долоон басагад сооһоон һаихаинь шэлжэ Аргашханда эзы хэжэ үгэбэ. Аргашхан хаани һайхан басагаар һамга хэжэ гэртээ асарба.

Хушэхэн Аргашхандаа ерэбэ. "Хайшан гээд иимэ һайхан эзытэй болообши?" — гэнэ.

— Эзыем алаахамнээш, тэрээнээ тээгээд, хаани хажуугаар: "ухэһэн эзы хэн абахаб, һайхан басагаа хэн үгэхэб?" гээ Һэм, — гэнэ..

Хаани долоон басагад гүйлдэжэ ябаад:

— ҮХэһэн эзыеэ үгыщтаа, һайхан басага бидэ үгэхэбди гэлдэнэ. Тиигээд һайхан эзытэй болоод ерээльбидаа, — гэнэ.

Хушэхэн тэрээни дуулаад, гэртээ гүйжэ ороод, өөрьёо эзые сосижо алашхана. "Үхэһэн эзые хэн абахаб, һайхан басагаа хэн ухэ ааб?" — гэнэ.

Хаани ёргоон басагад гүйлдэжэ гасирээд: "Үхэһэн эзыиш хэн абахым, һайхан басагаа хэн үхым!" — гээд, сосижо, сосижо табишхана.

Хушэхэн Аргашхандаа ехэ уурлажа ерээд, Аргашханаа ба-ряад, хээрэ абаадажа ехэ нарһанда хоёр гарһаань баряад, хоёр тээшэнь татаад, үлгэшхөөд озирно.

Аргашхани үлгүүлээд гурба хоноод байхадань, зүүн урай-һаа ехэ хүпеэс (тургуубай) гурбан тэргээр бараа тээжэ ерэбэ. Тэрэ Аргашхани уяатай нарһан дор озироод өөдөө харана. Тиихэдээ Аргашханһаа һурана:

• АЙл нохой, яагаабши, юундэ эндэ үлгэлдээбши?. — Нюргаа гажаһиимаад, хэр эдэгкимааб гэжэ байиальби,—

ГЭНЭ: ^|

— Хэрэбтеэ? — гэнэ тургуубайн.

Хэр яма'рааш мэдэнэбэйб, биш^йха дээрэ болообиб яа-

Гааби, ажаглахадамни.

— АЙл нохой, Аргашхан, Аргашхан, бишни ехэ нюурга.

Эбшэн хүн эльби, намайяа байлгыштаа, — гэнэ.

— ҮШөө иижэ байхамнн хадаа, үшөө һайн болохынь,—

Гэнэ. Тиихэдэн тургуубай хэлэнэ: щМ.

— Намайяа хайрлыштаа, юуш эрээ хадаш, юуш үгэхэльби.

Даа, — гэнэ. Тиихэдэн:

— Зай, хайрлахиимааб даа, нэгэ үдэр һүни хоёр соо үлэг-каа биб, — гэнэ.

— Зай, зай, — гэжэ тэрэнь шургаба. Аргашханаа гаража тайлаба. Тайлуулжа буугаад, тургуубайяа өврэёо байраһаа дорошог уяба. Тургуубайяа доронь гал табяад, хуһан хүрзэ хээд, хойшон хиидхээд, уляаһан хүрзэ хээд урайкшаи хиидхзэд, гурбан тээбэри бараа дээрэнь һуугаад, нэгэ морёойн боожол-?жо, хоёр морёойн хүтэлжэ, гурбан тээбэри бараатай боложо, Аргашхан ожирно.

Хүшэхэн гудрээд ерэнэ: "Би шамай нарһанда үлгээһэмнэйб, хайшан гээд иимииматай болоод ознрообши?" ^ гэнэ. Тиихэдэн Аргашханиинь хэлэнэ:

— Шинии галдаһан уняар Тэньертэ гараад, Тэньери хүүд.

Зөөриһөөн зөөжэ гаргажа үгөө,— гэнэ.

— Мүнөө дууһайдаа? — гэнэ Хүшэхэн.

— Юу хэлээбши, мүнөө дуудха гэжэ!

— Намаяа абаадалаа, намаяа абаадалаа, — гэнэ Хүшэчэн. Дурта дурабьеэр Хүшэхэнээ хүүртэ ороно.

Хүшэхэнээ абаашажа тэрэ иарһандаа уяна. Тэндээ. гараха-дань, тургуубай үнэр танар бээ хуу уйгааг болшоод байна. Тиигээд, Атргашхан гараад, тэрэ нарһандаа уяад ла, дорон гал түлеэд, Хүшэхэнээ галдаад, хуһан хүрзэ хээд хойшон хиидхээд, уляаһан хүрзэ хээд урайкшаи хиидхээд озироо даа гэртээ. Гэртээ озиржо хаани һайхан басагаар эзы хэжэ, гурбан тээбэри эд бараатай боложо; арбан мэшээк алта-торготой боложо, ажа яргаба.

42. ШАДАМАР ШАЛХАГАР ХОЁР.

ОҺойн голдо юм гү, али Эдэйн голдо гү. * ' ттт ЬҮ мЭДэе! Тэдэ нютагуудай нэгэндэ Шадамар барлаг Шалхагар баян гэжэ хоёр айлайхи һууһан гэхЭ. Эдэ хоёр айл хоорондоо ехэшье холо бэшэ һуудаг байгаа. Шадамар барлагайхи газаагаа ган гэхэ нохойгуй, газар гэш-хэхэ малгуй юм Һэн ха. Гээшье паа тэрэ хун уран гоё угэтэй, хурдан хурса ухаатай, һүбэлгэн бодолтой, хухюу зантай, шии-раг задарюун бэетэй байһан гэхэ. Тиихэдэ Шалхагар баян гээшэнь тоогуй олон малтай, тоог дуурэн таряатай аад, абаха эдихын хойноһоо хомхой 'хобдог, али бухы юумэндэ атаар-хуу хэнтэг, зузаан мяхатай, зоболго бэетэй хун байгаа тэл-сэхэ.

Нэгэтэ Шадамар барлаг Шалхагар баянайда орошобо. Хоймортоо забилжа һуугаад, табагаар дүүрэн тарган. мяха табюулһан баян хүлһэ һалһан болотороо мяхаяа хүлхэн, жаб-жаараа тоһо өөхэ бушхуулан байба. Шадамар барлагые хара-

һАар:

— Ээ, тоймог, хаанаһаа ерэбэбши. Шамайе ехэ мэхэшэ хүн гэжэ дуулааб. Намайе мэхэлжэ шадаа һааш, тэошээр дүүрэн мяха шанажа эдюулхэб, — гэбэ. йШШ.

— Зүб лэ даа, мэхэтэйл байхаб. Танай хэлээшые зубшее-иэб, — гээд дохихо зуураа, — харин мэхэеэ гэртээ мартаад яба-наб. Абаад ерэхыемни морйёо хайралыт, — гэлэи.

— Яаха һэм, ошоод ерэ. иНяҺан Шадамар ПТялуягяп Ляянай хуодан жороо мори унапан щш шалхагар оаянаи ЩЩН Ш| МОрёор ошоо хадаа,

Барлаг хаба соонь ЦНдабаагаар УДахагүй ерэхэ байха гээд баян хүлеэнэ ЩШ ш.

— Уһа уруу хаяһан шулуун шэнги ошонгоо ошолдоо. нэгэ, хоер, гурбан "^ногхүлеэбдҮгыл гээ^^үгы эм99Ллүүлжэ унаад.

Гайхашаагаа барапан оаян шщ.

233.

Шадамар барлагайда ошобо. Орон гэһээнь урдаа обоо собое* мяха уурал һаарал һабһатар табяад, барлаг дуугархашье су-аоөгуй эдижэ һууба.

— Иихэдээ яаһан шолмобши. Юундэ тонилонгоо тонил-шообши, морям яаһам? — гэжэ ами арпан да а бүтэһэн баян абяа гаража ядан хашхарба.

— Намайе мэхэлэ гээ пэмнайт. Мэхэлээлби 'даа. Моринт-най уусэ болоо. Мяхыень эдижэ һуунаб, — гэбэ.

— Муухай хооһон, хобдог хубхай яидан. Тэрээнлээ дээрэ"; шамда юун байха пэм, — гэжэ Шалхагар баян сухал дундаа газаа гуйжэ гараад, барлагай гэртэ гал аһаагаад ябашаба.

Галдуулпан гэрэй һуурида ганса унэһэнһээ ондоо юушье-гуй. Шадамар барлаг дүрэһэц гэрэйнгээ үнэһэ суглуулжа, гулам соо хээд, Хартагай хаанайда ошобо ха.

Хартагай хаанай хэрэмэй гаэаагуур ту лам үргэлһэн хунэй ябажа ябахые хараһан хаанай басагад ордонһоо гүйлдэжэ гараад, Шадамар барлагые тойрошобо.

— Гулам соотнай юун бэ? Харуулыт, — гэлдээд һалана һан> данагуй.

— Хараад яахатнайб. Энээн соотнай эшэгы гэр ни юумэл. ~ Тулам соо эшэгы гэр хайшан гээд багтаха юм? — Хаанай гайхалдзһан басагад харуулхые бүри ехээр гуйба.

— Иара бороо, хүйтэн халуунһаа бэеэ халхалха — һанаха-байха ганса гэрни юм. Хэрбээ таанад шэнги пара, наран шэнги пайхан дангинарта харуулаа паам, гэрни үнэһэн болошохол.

һАра, наран шэнги һайханаа мэдэхые хусэпэн хаанай басагад хамсы шуурэн:

— Заалһаа харуула. Гэрэйш унэпэн болоо паань, абамнай шэнэ гэр шамда табюулжа угэхэ, — гэлдэбэ.

Туламай амһар тайлан сасуунь хаанай басагад урдилдэн байжа харабад. Тулам соо унэлэнлээ ондоо юушьегуй.

— Бидэнэр үиэхөөрөө һайхан дангинар байгаа, байнабди, — гэлдэһэн басагад хаан аба да а хандажа, Шадамар барлагта шэнэ гэр табюулжа үгүүлбэ гэхэ.

Гэргүй болоһон барлаг юугээ хэжэ байна ааб гэжэ Шалхагар баянай эрьежэ ерэхэдэ, Шадамар барлаг шэб шэнЪхэн сагаан гэртэ орошоод үрхөөрнь уулэ тулама утаан пуунаг-тажа байна ха. Ороходонь Шадамар барлаг бандаб дээрээ дабшалаад, бапал мяха эдижэ пуугаа пэн. Шалхагар баян гайхаһандаа амаа ангайгаад уудэндэ зогсошобо.

— Гэрым галдажа, намда һайн юумэ хээш даа. Үнэһынь суглуулжа, Хартагай хаанайда ошожо, хамуурһан бужуурлан малынь үнэһөөр угаажа эдэгээгээб. Үбшэн малынь үшөө олон. Энэ гэрээ галдаад бапа дахин ошохо болоо хаб. Тиигээ haa бури ехэ, бури гоё гэртэй болохо байнаб, — гээд миһэлзэбэ.

Шалхагар баян шамдан гаража, гэр тээшээ тургэхэн гуйл-гөө. Нэгэ гэрээ галдаад үнэһыень тулам соо хээд, Хартагай хаанайда ошожо:

— Хаан баабай! Малтнай тахалтаа гэжэ дуулаад, аргалха,

Тупалхаяа ерэбэ гээшэлби, — гэбэ ха. Хартагай хаан ехээр су-

Халдажа:

— Толгойгүй той мог! Мал айм үбшэи тахалда дайралдахые.

Зүгнөо гүш. Энэ муу ёротодо хуули үзүүлэгты, — гээд сагдаа-нартаа зах'ирба.

Шалхагар баян арай шамай амитай голтой юумэ тэргээ ерэбэ. Хойто үдэрынь Шалхагар баян хоёр барлагаа дахуулаад, Шадамар барлагые барижа, гар, хүлынь хүлюулээд, тулам соо хүүлээд:

— Зай, иихэдээ гартам ороош, һабарһаам мултархаа бо-лёог… Шамайе галдахам, — гэнэ.

— Зүб даа, баян баабай, — гэжэ тулам сооһоо. дуугарба. — Бнш онготой хүн гээшэб. Гурбан харгын бэлшэр дээрэ абаа-аиаад, арса жодоо тулнжэ галдаарай, — гээ.

Шадамар барлагые гурбан харгын бэлшэр дээрэ абаашажа, туламтай барлагые үндэр шэнэһэндэ үлгөө һэн. Барлагууд-тэйгаа хамта арса жодоо бэдэржэ, холын тайгын гүн руу арилба.

Шуһан зээрдэ моритой, шунха мүнгэн эмээлтэй, үрөөһэн нюдэтэй хүн харгыгаар ябажа ябатараа, модондо үлгөөтэй туламтай юумэ харажархиба ха. "Ямар амитан туламаа эндэ * — үлгөө юм", — гэжэ дуугарба.

— Нюдөө аргалуулжа һуунаб. Дайнда ябатараа хоёр ню-дэгүй болоод, эндэ һууһаар гурба хонобоб. Нэгэ нюдэндэм хараа ороо. Үшөө гурбан хоног хэбтээ һаа, нүгөө нюдэм хара-лаг болохо, — гэжэ Шадамар барлаг дуугарба..

— Тингээ haa, ши гурбан хоног соо амара. Орондоо намайе оруула, — гэжэ үрөөһэн нюдэтэ гуйба.

— Аргам үгы. Үрөөһэн нюдөөр юу харахабши. Харюулжа;ял5апан малаа алдажархёо һаа яахабшн, — гэжэ Шадамар барлаг нэгэ нюдөө аняад, нүгөөдөөрөө хараад хэлэбэ.

— Хүбүүн, хүбүүн! Ши малшан, би хаан. Хэмнай нюдэтэй "ябаа haa дээрэ гэжэ һананаш. Би шамда унажа ябапан морёо, үмдэжэ ябаһан хубсаһаяа үгэһүү. Намаяал эндээ һуулга, — гэбэ хаш. Арсажа байһан шэнги болоод, Шадамар барлаг мо-донһоо буулгуулжа, туламһаа гаргуулаад, хаанине хүлижэ, тулам руу хэжэ, модондо шагтагалжархёод, хубсаһыень үмдэ-*бэ, морииень унаба. "Баяртай" гЭжэ хэлээд, гэртээ харишоо.

Арса, жодоо асаруулһан Шалхагар баян шэнэһэнэй узуур-та түүдэг табиба ха. "Яагаабта, болиит. Би хаан хүн гээшэлби", — гэжэ тулам соо хашхарба.

— ҮХэ саашаа, шамда мэхэлүүлһэм хүрөө,—тээд Шалха-тар баян барлагуудтайгаа арилшоо.

Одоош Шадамар барлагһаа үһөөгөө абааб. Энээнһээ хойшо. тэрэнэй мэхэдэ орохоёо болёоб гэһэн баян барлагай гэр асар-хаяа хоёр тэмээгээр тэдэнэй руу ошоо һэн гэхэ.

Шадамар барлагай газаа ошон гэхэдэнь, сэргэдэнь хадамал табло хазааргай, хажа мүнгэн эмээлтэй, шуһа улаац эээрд" моряк уиатай бай лай.

Гайхаһаар гэртэяь орожо ерэхэдэнь, Шадамар барлаг хам-6.1 торгом хубсаһа умдөвд, ташаалдажа һуугаа һэн ха. Баян n I угэеэ оложо ядан, уүдэндэиь байжа байжа:

— Гурбан хартыш бэлшэр дээрэ шамайе шатаага*а пэмнайб. Нихэдэ" юугээ хаража байнабиб, — гэбэ.

— Арса жодоогой аднс ехэ. Тэрэнэй хусэндэ тэнгэридэ дэг-дэм. ошон гэЬээм ехын найр и ладан боложо байбал даа. Сэгээн Сэбдэг тэнгэриин Сэсэн гоохон басаганнинь убгэмнф-боло пал. холонхой гарымни барин гэхэдээ холодошоо. "Доодо тубидэтнай холоогүй зеелэн гартай хүн бии гү гээ һэн". 'Тиихэдэнь танннгаал заажа үгөөб. һайн моря угэжэ, гоёор хубса-луулаад, наашам эльгээбэл. Ошохол болоо гээшэт, — гэбэ.

Шадамар барлаг Шалхагар баянаа шатаажа, огторгойдо. тургөвгөед, орон нютагтаа амар жаргал тогтоогоо һэн ха.

43. АРНАЙ.

Арнай ябана. Алаг моритэй, алган шар-гатай, алтан малгайтай, алтан дүгээтэй. Алаг мориндоо пуугаад, дуулжа ябна: "Алаг моритэйб, алтан шаргатайб, алтан малгайтайб, алтан дугээтэйб", — гээд. Тиижэ ябсаран нэгэ хун ушараад:

— Хэмши? — гэнэ.

— Нэрэеэ марташхээльби, — гэнэ. — Нэрымни хэлыш, алтан шаргаа ухэб, — гэжэ.

— Арнайш, — гээд, шаргайн абаад ябашана. Дугыгоо, морёо баряад ябжа ябна. Дахяад ушарна.

— Нэр'эш хэм? — гэнэ хун.

— Нэрэеэ марташхээльби! Нэрэйм хэлыш! — гэнэ.

— Арнайш! — гээд, алаг морииен абаад арилшана. Бала нэгэ хун ушарна:

— Хэмши? — гэнэ.

— Марташхээб нэрэеэ. Нэрэйм хэлыш! — гэнэ.

— Арнайш! — гээд, алтан душен абаад арилшана. Послед* ни алтан малгайтай ябжа ябна.

— Нэрэш хэм? — гээд дахяад хун ушараад һурна,

— Марташхээб нэрэеэ, — гэнэ. — Нэрэймни хэлыш! Алтан малгайяа ухэб! — гэнэ.

Алтан малгайин абаад арлишана. Юушье убэй болоод ябжа ябана. Нэгэ добуун дээрэ хубхай дала олоод убэртөө хэнэ. Нэгэ хүүнэйдэ хонохоёо орно. ~ Хонуулыт, — гэжэ.

— Хоныштаа!

— Мяхандатнай мяха хэхэдэ баабэй? — гэнэ. Мяханиин бусалжайна тогоои соо.

— Баабэй л даа! — гэнэ.

— Мяхантнай мяхаймни эдехэ бэй? — гэнэ.

— Мяхан мяхаа эдихымаал? Мяхан мяхаа эдеэ хадан, хара.

Донитэймди, тэрэ хара хонёо үгүүжэмдн. — гэнэ.

һЭмээхэнээр хубхай далаяа шүлэн соон хээтьхэиэ. Абаха-

Даа:

— Өө, Мяханш Арнайн мяха эдншхөел! — гэнэ.

— Яһан гарба! — гэнэ.

Хара хонииен абаад арилшана. Хара хонёо хүтлөөд ябжа.

Ябна. Нэгэ хүүнэйдэ ошоно:

— Хонеоротной хонёо хаахыб?

— Хаагыштаа, — гэнэ.

— Хонидтнай хониим эдехэбэй? — гэнэ.

— Хонёд хонёо эдишхыймаал? Эдеэ хадан арбан хара хониим абаарай, — : гэнэ.^

Хонёо хаагаатьхана. һүни бодоод гараад, хонёо алаад иооһо-шуурһын үбэр хударын хуу будаад ожирнэ. Үглөө бодоод:

— Арнайн хони эдишхөөл хонидтнай, — гэбэ. Арбан хониин абаад арилшана.

Теэд нэгэ хүнэйдэ орбо. Үхэһэн эзы олоод боори, дээрһээ. Үхэһэн эзыгээ үүдэндэ түшүүлшхээд, ороод:

— Хүгшэмни хэрүүима, уһа эржайна, — гэнэ. — Уһа үгыт1 Хоёр басаганиин абаад гарба уһа.

— Байһаар хүгшэймни алхабэй бииза, эдэшнн? — гэнэ.

— Хүү алаашабэйма, мэни басагад, — гэнэ. — Алаа хадан, хоёр басагаймни абаашаад арил! — гэбэ.

— Арнайн хугшэн уһа уугыш! — гээд, түлхинэ. Унашана.

— Ээ, Арнайн хугшэн унашаба! — гэнэ.

— Ээ, хүгшэйм алаатьхабат! — гээд, хоёр басагаһын абаад.

Арилшана.

Хоёр басагайн абаашаад, хүгшэ хээд байна. Тиигээд, далан улаан үхэр харжайна нэгэ хун. Далан улаан үхэр харжай-хадан, "мэнии гээд буляалдахамнн> гэнэ хоёр хүгшэндөө. Нэгэ хүгшөө модони узуурта һуулгана, нүгаөдэ хүгшөе модонн оройдо гаргана.

"Хэнэйб?" — гэхэдэ, "бурханһаа һуралсаи" — гэхэб. "Минин" гээд далан улаан үхэры туухаб. Тиихэдэмни "мэни" гээд {тэрэ хүн) баһа үлдэхэ. Тиихэдэн "Дээдын бурханһаа һурал-саи" гэхэб. Модони оройдо Һууһан хүгшэндөө (хэлэбэ): "һү-сэрхэш Арнайн!" гээд. Доодын бурханһаа һуралсахада, баһа "Арнайн" — гээд һүсэрхэш гэнэ.

Тиигээд хугшэниин "Арнайн, Арнайн"! гэшхөөдаа, һүснр-хэдэн. Буруудаа туу-тууһаар, туу-тууһаар "доодын бурханһаа һуралсаи" — гэбэ. Доодын бурхан сэдэ хэнэйб?" — гээд һүсир-хэдэн:

— Арнайн, Арнайн! — гэбэ.

Далан улаан үхэрһы абаад ябашана. Тяигээд, хүрэнгэ ба-

W. Буряг" кие народные сказки.

241.

Ряад, арши гаргаад, уужайна далан улаан үхэртэй болшоһои хүн. һоггоод дуулна:

Длаг моритой, алтан шаргатай яоаапам,

Нэрэеэ мартаад, хуу үгөөһэм!

Хубхай далаараан нэгэ хонитой болооһом,

ҮХэһэн эзыерээн амьда хоёр эзытэй болооһом.

Далан улаан үхэрые буляалдаад абаапам! — гээд.

44. ЗОЛ ШОР ХОЕР.

Урайхада нэгэ ехэ баян хүн байна. Тэрэ баян хүндэ нэгэ үбээтэй хүн хүдэлнэ юһэн ёлсоо. Юһэн ёлсоо хүдэлөөд байхадаа, ходо үрэдэ ороод байна. Үси хүбүүһээ тэжээхэеэ болишоод байна. Ган гэхэ нохой үбэй, газар гэшхэхэ адуу үбэй хүн байна. Нэгэтэ тэрэ үбээтэй хүн баян хүүнэй таряаинь хадажа байхадаа, пүни һарайн сагаанда баян хүнэй газар дээгүүр хоёр бишайхан хүбүүд гээрһэн хооломсоһиин түүгээд, боодолгодон хабшуулжа ябана.

Тиихэдэ тэрэ үбээтэй хүн тэрэ хоёр хүбүүе угаа ехээр гай-хана. Өөһэни мүр дээр гээрэһэн холомсодиин түүгээд, өөһэни бооһон боодолгодон хабшуулажа ябана.

Тиихэдэ тэрэ хүн бухаллаһан бухалдаа хороод, һуужа байна. Тэрэ хоёр бишайхан хүбүүд өөһэни хажууда хооломсоёо түү-түүһээр ерэнэ. Өөһэни хорголоод һууһан бухалда ерэхэдэн, хорголжо һууһан хүн тэрэ хоёр бишайхан хүбүүһиин баряад* тина. "Энэ юудэбтэ? Хүнии гээһэн хооломсые түүгээд, бухал-дам хабшуулажа ябаха". Тиихэдэнь тэрэ хоёр хүбүүниин хэлэнэ:

— Ьндэ баян хүни Золынабди, гээһэн унагааһан, бойбол-гопынь ходо гультахажа ябаашимди, — гэнэ.

Тиихэдэн тэрэ үбээТэй хүн: Vft-~"*HaMAa Зол биимии, минии Зол хааным? — гээд тэрэ.

Диии ^5Й?Н ^ҮТшэ ^энһээн баряад үктээйэ. Тэдэ хүбүү-динн үоээтэй хүндэ хэлэнэ:

— Шамда Зол үбэйма, шамда Шор байхыма.

— Тэрэ Шорһоон би хайшша һалхиимби? — гэжэ һүрна Тиихэдэн тэрэ хоёриин хэлэнэ:

— Энэ баян хүнэй таряйинь ЙШ JS шөө тээгээд, городто ороо һааш, т1нЭнДвд- Ш хүг-малтахадашни нэгэ хүндэ сэнтэйГшулүүн ^"^*^

Тэрэ шулуугаа абаад, тиимэ ехэ "ЩИ Я! гараха чадашпи, тэндэ шинии Зол харЩх! Та**"ьтанда |Щ рөөд газаа гараад байхадашни, Шоршни~с^~~Ш И?аад уилажа һууха Тэрэ Шороо барк! Иш1^@Ш Ш тээ хүни ябахабой. газарта зоогоЬ халаа. Ш Ш һалахаш. ^ хадаа' тиибэл Шорһоон.

Тэрэ хоер хүбүүнһээн хүүри""аб хойшо тэрэ үбээтэй хүн баян хүнэй таряаин ИЯРИ абаад, баян хүнтеэн хараалдана. Тэрээнһээ хойшо городто түхөөрнэ. Хүнһээ хоёр мориНИН Т дүРрбэ хүбүүһээ һүни түхеергэжэ W.^^^ гаад үүдээ хүшөөд байхадан, тур соон юумэ ВЯ.

Багайндлиима. "Энэ хэн уилахиимтеэ. — гээд, турдаа ороно Ороходон соол дээрэн зай бишайхан һая гарһан багайндлиима улаахан нүсэгыма уйлажа һууна.

— Энэ юумшэ, соол дээрэ һуугаад уйлаха? — гээд һурана Тиихэдэнь тэрэ хүбүүн хэлэнэ:

F— Би шинии Шо'роб — гэнэ, — биш шамһаан һалхабойб, — гээд аһалдан байна. Тэрэ үбээтэй хүн яахынш бэеһээн Шороо һалгааха аргань үбэй болоод байна. Тэрэ Шороо хэлэнэ:

— Шамана тээгээд ябахадамни амитан зон гайхахал. Энэ үбээтэй хүн Шороо тээгээд ябана гээд неэлдэхэл, — гэнэ. Тэрэ.

Шороо хэлэнэ:

— Шиим боошхо соо һуу, биш хабхагаар хушаад, хэндэ1Н харууланбьеэр ябахаб, — гэнэ. Тиихэдэн Шор хүүртэнь орожо, боошхо соон ороод һууна. Тиигээд тэрэ хүн тэргэ дээрээ пуужа городто ороно. Городто хурэхэ болоод ябахадан, үүр сайгаад захална. Нэгэ эгсэ хадын хормойдо ошоод, хабтагай-хан шулууни хажууда ошоод, боошхоёо бүгэлэгдэхээр нүхэ малтаад, Шороо боошхотоёо тэрэ нүхэн руугаа хээд, ЩЩ шоройгоорон хушаад, хабтагай шулуу дээрэһээнь табяад саа-шаа ябана даа. Яба ябаһаар городто ШэШШШШ Дээрэ ороод байхадан нэгэ ехэ баян хун бэдэржэ ябана/ Тэрэ баян хүүтэй хэлсэжэ болоно. Тэрэ үбээтэй хүн. хүгшэ Щ тажа захална. Хүгшэтэеэн нэгэ һара соо мщшш бэрэ хүрэнэбэй. Тиижэ ҺУУхадаа, нэгэ һүнидг здюю "Ямар иимэ хубилһиимтеэ, энэ хэлсэһэн хүШШ хайшша ДУУДахамнайл, — гэлдэнэ — ЭндэПээ са б ГЭЛСэнэ. аргаяа олхобди, хүбүүһээ хайшша яя* ШШ шулуун Н.

Хойто үдэриинь малтахадан аямаш орои.

Рана. Тэрэ шулуугаа хэндэш харууланбье р у Г°0Д. хадалгаад байна. Нэгэтэ баэаарьаа 'олдоно. Тэрэ П [архадан нэгэ аймаштаяар |1ЩН "Урана: "рЭу харанаш. юу үзэнэш?".

Тиихэдэн тэрэ убээтэй хун хэлэнэ:

— Тэрэ һоньхон шулуу олоольби, тэрээнним ошожо узыш, — гэнэ. Һүраһан хун тэрэ шулууинь узэнэ. Узэхэдэнь хундэ сэн-тэй. драгоценна шулуун байна. Тэрэ һураһан хүн шулууень абажа, өөһэни нэрэ солыень мэдэжэ, дээшэн мэдүүлнэ. Дээдэ ноён болбол тэрээни олоһон шулуугаар тэндэнь тиимэ приискэ бодхооно. Тэрээнһээ хойшо тэрэ убээтэй хун нэрэтэй солотой боложо, хубуу басагаһаа һургаажа, унэр баян боложо байна. Урайнинн өөһэни хүлһэншэ заража байһан баян хүниин дуулаад: "Намда хүлһэншэ ябажа байһан хун хайшша нэрэтэй солотой боложо байнаб? — гэжэ ехэ гайхана. — Тэрэ хунтэй орожо золголдохом", — гэжэ баян хун городто ороно. Городто ороод, тэрэ хүлһэншэ ябажа байһан хуугээ бэдэрээд олон о. Олоходон, тэрэ убээтэй хуниинь хэлшэ хэбэрбьеэр баяжаад, шулуун тур барюулаад, хэдэ хэдэн таһалга соо ороод һуу-. жайна. Тэрэ баян хуугээ хараад:

—. У-у, би танайда урайниин ябажа байгаа һэмнайб, наа-шаа ерэжэ һуугтын! — гэнэ. Тэрэ баян хуугээ хүидэлнэ. хү-' шэлнэ даа. Арсиинь эдижэ һуухадаа баян хүн үбээтэи хүнһээн I Ьураиа:

— Хайшша иижэ баяжаабши? Намда хэлэжэ* үгыш, — гэнэ. Тэрэ хун хэлэжэ угэнэ:

— Шамда таряа хаджайхадамни, хоёр бишайхан хубуун тээһэн хооломсоһиим түүгээд, боодолгодо бухалда хабшуулжа В ябһнимал, — гэнэ. — Тэрэ хоёр хүбүүһии баряад: "Юумтэ? — гэжэ һурахадамни, — баян хүни Золби", — гээд хэлһиимэл. Намда Зол үбэймии? гээд сосиходомни, шинии Зол үбэимэл гэжэ хэлһиимэл гээ пэн. Шамда Шор байна ганса гэжэ хэлээ һэн. Шорһоон хайшан гээд лалхым хуу хэлэжэ үгөө һэн. Город-то һунеэр түхеэрөөд ябахаяа 'байхадаадни, Шоршни тур соогоо уйлажа һууха гэжэ хэлэһымал гэнэ. Тэрэ Шороо баряад, боошхо соо хээд, гоороһиин (городой) хойто хадада зоогоод ерэхэ-һээн хойшо ехэ баяжаальби, — гэнэ.

Тиихэдэ баян хун убээтэй хундэ ехэ харатай байна. "Байс городпоо гарахадаа тэрэ Шориин гаргаад эльгээхэльби", — гэжэ шэбшэжэ һууна. Тиигээд шамдан мэндэн тэрэ баян хун тэидэһээн гаража ябахаяа байхадаа:

— Шороо хаана зооһиимш? — гэжэ убээтэй хунһээн һураба. "Үбээтэй хүнинн Шороо зооһон газараа хэлэжэ үгэнэ. Тэрэ баян хун гоороһиин хойто хадада гасиржа, хабтагайхан шулууень абажа хаяжа, газариин малтажа боошхын гаргана. Гаргаад, боошхин а^мһар неэхэдэн, Шорон тэндэ һууна.

— Ошииш, эжэншни угаа ехээр баяжаад байнал, — : гэнэ. Тэрэ Шорон:

— Бн эжэндээ ошохобойб, — гэнэ. — Намай нэгэ тээ абаа-шаад, баһа иижэ зобоохо, — гэнэ. — Би шамһаан һалахойб, — гээд баян хуни тэргэндэн аһалдаад ерэлсэнэ. Баян хун тэрээн- һээн хойшо болбол олоһон зөөриинь Шориин үрээдэжэ захалиа.

Золиин тэрэниинь эблүүлжэ ядана.

ӨөРэйн үе соо Зол Шор хоёриин нэгэниииь үрээдэжэ, нэгэ-ниинь эблүүлжэ ядажа байна. Тэрэ убээтэй хук тэрээнһээ хойшо нэрэтэй солотой боложо, хүбүүдиин һуража, хаа хаана та-нюулжа, тэрэ газартань өөһэни нэрээр тиимэ приискэ,' тиимэ забууд (завод), пабрик (фабрика) болобо.

45. БАЯНИ ТОГООШОН.

Урайниинь нэгэ ехэ баян хүн һуудаг байгаа, ехэ олон адуутай, ехэ олон албатай. Газаа осоогуур ябхада, ганса үнеэшын мөөрөөн, хонишын маараан. Баян хүн, урдани баяд ехэ хатуу, харуу, юрдөө бар-лагуудаа доромжолхо, сохихо, налиха муугаар эдеэллэхэ. Шалд гэһэн угаадаһа сагаадаһаа хэжэ үгөөд: "Талии сашаа, хүдмэреэ хэ", — гэхэ. Тэрэ баянда нэгэ тогоошо хүбүүн ябаа.

ӨөРөө эдьхэ ууха юумэ шанажа, шаража ябахаад ла, нэгэш үбрэг сүбрэг амандаа оруулжа шадахагой. Нэгэтэ мяха шанажа байпаар, амандаа нэгэ үмхэ мяха хээд, тэрээнээ түлөө голоо таһа сохюулаа. Тэрээнһээн хойшо тогоон дээрээ байхадаа амааш неэхэеэ айдаг болоо. Нэгэтэ тэрэ баяндан айшан ерээ.

Тэрэ айшандаа мүнөохи баямнай адуу гаргаба гээшэ. Тэ-рээнэй мяха ехэ гэгшын тогоон соо, шанажа байна тэрэ тогоо-шонь. Ходо үлэн ябаһан тогоошын шүлһэн ехээр гоожоно. Эжэнээ нюдөө дальдарха хоорондо мяхаа худхааша болоод, хитайн абаад үбэр руугаа хээд, тогоошон газаа гаршаба даа. Газаа тэрэ хитаяа эдеэд, һөөргөө гэртэ ороходонь, мүнөө айшаар ерэһэн баян һурана: "Газаа ямар байнаб?" — гэжэ.

Тиихэдэнь мүнөөхи тогоошомнай сэбэрхэнээр харюүсаад байба гэхэ: — Газаамнай, юрэдөө:

Пара сагаан,

Ьайд сэсэн,

Хита халуун,

Хинай тэнэг, — гэжэ.

Ьайд сэсэн гэхэдээ мүнөөхи айшан хүүгээ хэлэбэ гээшааб-даа, намайе хита абаад гарахымни ха, раад, эжэндэмни хэлэбэ-гүяш гэжэ. "Хинай тэнэг" гэхэдээ өөрынгөө эжэниие хэлэбэ.

46. ХИИНАЙ БАРЛАГ.

Урда сагта набтаршаг аад, пахалюун, шамбайшаг бэетэй, ажал хүдэлмэридэ атаржаһан Хиинай гэгшэ нэгэ баян хунэй барлаг болон уе наһаараа ябаһан юм.

Мүнөө баянай хатуу хатабай Ханда Хиинай барлагаа га-заашалжа, эдеэнһээ илгажа, үлөөдэһэ дутаадаһа түлхижэ үгөед, хана хаяагаа хайра гамгүйгөөр нэшэн, өөрынгөө уур-хайда оро сараагүй орошодог б&йба гэхэ.

Хиинай барлагай хооһон гэдэһэниинь хододоо хуршаганан, элдэб үнгөөр абяа гарадаг байбашье һаа, хүн зондо хэлэнгүй, "үбэр бэедэм үбшэн, ара таладам альбан шүдхэр эшээлбэ" гэһэн бодолдо хатажа, уруу дуруухан ябаба.

> Нэгэтэ, гани һарын галзуу эдеэнэй дэлбэрэн байхьш урда тээхэнэ, эзэнэйнгээ эдеэнэй гэрэй үүдэ сэлин ороходонь, хатуу харуу Ханда угтан:

— Ажал хүдэлмэреэ хаяжархёод, яагаа эртэ ерэбэ гээшэбши?! — гэжэ зэмэлбэ.

— Хулисэгты, хатабай! Үдэрэй хүдэлмэри үлүүлэн хэгдэбэ гү гэжэ һананам, — гээд һүхын эшэдэ суухаршапан альгаа дэл-гэн зогсоно.

Юу хэһэндээ янгарханаш, — гэжэ шэхэндэ шэрүунээр ярд байсара абяа гараба.

— Хоёр сажан шэнэһэн түлеэ таталяагүй табижархёод, орожо ерэбэлби, — гэжэ Хиинай барлаг хэлэбэ.

— Тэрээхэн хүдэлмэреэрээ хизаарлахам гэхэ һэдэлгэтЭй гүш? Үглөөнэй уураг шараг наранһаа үдэшын үлэн наран хүрэтэр хүдэлмэрилхэ баатай бэшэ юм гүш, — гээд харуу хатуу Ханда һамган хандаганан, шадар һууһан айл тээшээ алхалба.

"Ээх даа! Эдэнэрэй хүдэлмэриие хэды ехээр хэбэшье, заха.

552.

Зайдань гараха бэшэш, ело шэнги садаха сайхагүй хомхой амитан байна гээшэ" гэжэ уйдхар гашуудалда дарагдан байха уедэнь, дүрбэн ханатай булгааһанай үрхэ тооноор утаа буш-хан, эдеэ хоолой хуншуухан, амталиг үнэр мүнөө хүбүүиэй хамар сорьён хангалтана.

"Одоо даа, эдеэнһээнь хожомдонгүй, амтата хоолдонь хун шэнги һуулсажа, тэжэгэрхэн гэдэһээ эльбэжэ абаха болобол-тойб!" гэжэ хүхеэд, булгааһанай үүдэ татан ороходонь, хонхои тогоон соо адуунай арьбантаһаа эхилэзд, арья-барья мяхан бусалан, шүлэниинь халюуран байба. Тэндэ хэншьегүй хэбэр-тэй.

ҮЛэн хооһон ябаһан хүбүүн эжэ эхигүй шүлһөө залгяад, модон шанагаар тогоон соохи шүлэ' худхан хуйман байха үедэнь, адууний хята шанага соонь оногдошобо.

"Байза, энээхэнһээ ама хүрөөд үзэхэдэ яалтайб" гэжэ бодоод, тэрэнээ абажа байха үедэнь газаа гэшхүүр дээрэ хүнэй ерэжэ ябаһан абяанай дуулдахада, тэрэ хүбүүн тэбдэһэндээ ойлгомторгүй, халуун хятаяа үбэртэлжэрхибэ ха.

Айлай аха заха убгэн хажуудаа нэгэ хүнтэй орожо ерээд, амар мэндэеэ андалдан байха зуураа, Хиинай хүбүүнэй энгэр бэеэ тэбэрин, буршышоод байхыень адаглаад:

—. Хиинай, наран буртагта һууба т\, али арюунда гү, газаа гараад, тэнгэриин зүһэ шарайе хаража ерэл даа, — гэбэ.

Хунэй хэлэхэ, нохойн хусаха хаанаб гэжэ боцо'юн тэрэ хүбүүн газаа гараад: "Харуу хатуу һамганай харамнаһыень хара нохой эдиг!" — гэжэ хятаяа нохойдо хаяжархёод, бул-гааһанда орохотойгоо сасуу:

— Сэлмэг тэнгэри сиидын байна, сэсэ мэргэн үбгэд сэгтэй угэ хэлэбэ. Хята халуун, Хиинай тэнэг байна, — гэжэ оньһо-тойгоор хэлээд, тэрэ үбгэниие тэнсэлгүй ехээр гайхуулаа һэи.

47. ХҮЛҺЭНШЭ ХҮН.

Урдын урда сагта нэгэ баян хун байгаад, хүлһэншэеэ ехээр хашадаг байгаа юм.

Ха. Нэгэтэл үһөөгөө абахал байхаб гэжэ тэрэ хүлһэншэ сулее газарые хулеэн ябадаг байгаа.

Нэгэтэ тэрэ баян хун нэгэ айлда айлшаар ошобо. Иишэ тиишээ ябахадаа, хүлһэншэеэ абаад ябадаг байгаа. Нэгэ бу-хэли үдэр шахуу ябажа, арай гэжэ тэрэ айлдаа хүрөө. Морёо буулгамсаараа, хүлһэнщэнь гэртэ орожо хэлэбэ:

— Миний эзэн хадаа оло дахи хэлүүлхэ дурагуй юм, үдэ-элэн таанар эдеэлхэдээ — нэгэ үлүу үгэ, бү хэлэзрэйгты, оло — -м rivnmiihe хэдэрлэшэхэ байха.

T->," nine.

Эдеэлээгүй ябаһан баян хүнэи ШУШИ Эдеэгээшье гаргажа. шан хун хадаа мэдэгдүүлхэгүиуриба. Нагая баян хүниие эдеэлыт гэжэ "рэ аила "хам?аД?

Хэлээд, дахин хэлэбэгүй. Баян хүн то йгээр хҮлеэн.

Даа" гэжэрхёод, дахин ^ЩК Дабтабагүй Хүлһэн-һууба. Гэрэй эзэдэй нэгэнииншье да с аба хэбэр.

Зоболон гээшэб гэжэ мэдэ^ болоо юм һэн гэлсэгшэ.

48. ҮГЫТЭЙ XYH.

Эртэ урда сагта нэгэ угытэй убгэн байгаа. Энэ убгэндэ ганса нэгэ хүбүүн.

Байгаа. Үбгэн наһа барахадаа хүбүүндээ баруун урдахи хадыя саана бү гараарай гэжэ захиба.

Хүбүүн нэгэ хэды жэл үнгэрһэн хойно агнажа ябатараа тэрэ хадын саана гарашаба. Гарахадань нэгэ багахан балгааһан байба. Тиигээд хүбүүн гэртээ ерэбэ, Харин шэрээ дээрэнь элдэб гоё эдеэн бэлдээтэй, юумэнь эбтэйгээр хуряалтатай байба. Хүбүүн эдеэень эдижэрхёод гайхажа һууба.

Хойто үдэрынь ерэхэдэнь, баһа эдеэн бэлдээтэй байба. Гурбадахи үдэртөө хүбүүн эртээр агнууриһаа бусажа ерээд, га-заагаа хоргодоод һууба. Хүбүүнэй һуухада нэгэ ехэ пайхан басаган ерээд, эдеэ хоол бэлдэжэ оробо. Хүбүүн басаганай гэртэ ороходонь, гэртээ орожо ерээд, басагантаи хөөрэлдэ-

БЭДБасаган ехэ сошобошье', хүбүүнтэй хөөрэлдэжэ, һамганшни.

Болохоб гэжэ үгэеэ үгэбэ. — ПоЛап Тэоэ нюта-

Эдэ хоёр гэрлэжэ нэгэ нютагта ^^%^боЪбо. гайнь зон хүбүүнэй һамга ехэ һайхашаажа |Щ Басаганай уһандаа ерэхэ бүринь ш ШШШ гэртээ ерэжэ,

Тэрэ лама басаганда ехэ дурлаһан байбаЦЦ Щ Щ Үбгэндөө лама дурлаба, үдэртөө уулзахаяа |

Гэжэ хэлэнэ.

ҮБгэниинь: үулзахадаа һайнаар илдам.

"— Ламатайгаа уулзаад бай. иРагуугаар хөөрэлдөөрэй, — гэбэ. һ а ошоходоола-

Тиигээд памганиинь хойто Щ Щ ерэбэ. |Ш| "атайгаа гоё гоёор хөөрэлдөөд, г^э |Ш үгы 0айМ. б°лохо юумэн тухай хуу ШИН үбгэниииь И | ламын хубсаһаа хуу тайлаад оайхад Н.

ШОЖО) ex) ууртай сухалтайгаар орожо ерэбэ. Үбгэнэйнгөө орожо ерэхын урла тээ һамганиинь үрдижэ ламаяа урид бэлдэЩ тэй байһан нэгэ дабярхайтай хайрсаг, абдар соогоо оруулаад, газааһаань хушэжэ шэбхэдэжэ орхибо.

ҮБгэниинь хойто удэрынь углөөгуүр эртэ бодожо:

— Город ошожо, абдар соохи боохолдойгоо худалдахамни, — гэбэ. Мори тэргээ хуллэжэ, тэргэ Дээрээ мүнөөхи ламатайл абдараа тээгээд, городтоо ошотороо болдог, бута газараар зорюута морёо ябуулна, томо-томо шулуун дээгуур гаражи байжа гуйлгэнэ. Лама абдар соогоо арай улаан гол той юумм хэбтэжэ, иишэ тиишээ нэшэгдэнэ.

"Одоол лихэдээ ухэлнн ерэбэ гээшэ ха юм!" — гэжэ хэб-тэбэ.

Городтоо ерээд, базаар дээрэ үгытэй хүн шанга шангаар:

— Боохолдой худалданаб! Боохолдой абагты, боохолдой ха-рагты худалдажа абаад! — гэжэ байжа шангаар дуугархань! хаана-яана зондо дуулдана.

Тойроод байһан зон ехэ гайхалдажа, ехэ понирхожо:

— Мунөө болотор хүнэй боохолдой худалдахые үзөөгүйбди, | юун гээшэб энэмнай? — гэлдэн гайхалдана.

Тиигэжэ байжа хөөрэлдэхэ зугаае тэндэхи нэгэ баян дуу-лажа:

— Яагаа жэгтэй юумэ гээшэб? Би тэрэ боохолдойе табанv зуун түхэригөөр худалдажа абахамни! — гээд табан^ зуун түхэ-рнг гаргажа үгэбэ. Тэрэ табан зуун түхэриг мүнгыень тооложо* үгытэй хун абаад, абдараа нээхэтэйнь хамта ламань одоо үнэхөөрөө боохолдой шэнги болошоод, нюсэгэн бэеэрээ хуу дабирхай болонхой юумэ абдар сооһоонь гүйжэ гараад арил-1 шаба.

Хүнүүд хаража: "Энэтнай нээрээшье боохолдой ха юм!" — гэлдэһээр хараад хойноһоонь үлэбэ.

Баян хүн юушьегүй, табан зуун түхэриг миин түлөөд Һ ал аба. Иигэжэ үгытэй хүн баян лама хоёрые мэхэлбэ.

49. БАЯНАЙ АЛТАН.

Урайниин нэгэ ехэ баян хүн ажаһуудаг байгаа, үрэ бэегой, нэгэ һамгатай. Тэдэ үбгэ һамган хоёр адуу малаар баян, албата зоноор олон, алта мүнгэниин тоолошогой. Үтэлхэ ядахадаа, үхэлөө ойро бо-лоходо үрэ хүбүүгоймад алта мүнгэёо нюуха гэжэ хэлсэбэ.

— Харанхы болоходо тээ тэрээхэн хада дээрээ абаашша зоохобди, — гэжэ үбгэниинь хэлэбэ.

Алта мүнгэеэ амһартай юумэд соогоо дүүрсэ хээд, тэдэ хададаа абаашша, газар малтаад, тэндээ зообо. Алтаяа зоохо-доо үбгэниинь иигэжэ хэлэбэ: Хоёр хадайн ниилэхэдэ гараарай, Хоёр модоной золголдоходо гараарай.

Энээниин хуу барлаг хүбүүниин шагнаад байгаа. Үбгэ һам-ган хоёр барлагаа шагнаһойе мэдэнэшгой: "Хоёр нюдэтэймдзч; харагдаагой, хоёр шэхэтэймдэ дуулдаагой алтаа зообобди, энээнһээн хойшо:

"Ой гэжэ.

Олон хүүр хэлэхэ хэрэггой, Гэр гэжэ.

Гэнэн хүүр хэлэхэ хэрэггой", — гэлдэжэ гэртээ бүсабад энэ галабта бү гараарай, Хүидэ бү_ харагдаарай, — гэнэд ябаха дээрээ. Тэдэ хоёроо ябаһан хойно тэрэ барлагын хорп үяляһай шорой асаржа, нэгэдхээд, хоёр зонгооһо\эгэдхээгэ?д 2>чэнэ Хоер хада ниилэбэ, ^гээд, хэлэнэ.

Хоёр модон золголдобо, — гэжэ.

ЩЩШШШШеерее ШШ Тзрээнһээн.

50. ҮБЭЭТЭЙ ЯДУУ ХҮН.

Убээтэй ядуу хүн өөрьёо үе соо баядта хүдэлжэ ябаһыма< Хүгщэниин байдта араһа шүрмэһэ элдэжэ, үнеэ саһайн һаажа ябаа. Нэгэтэ хүг-шэниин нарайлана. Хүбүүтэй болхоһоон хойшо хүгшэниин ехэ эбшэн болшоо. Гаргаһаниин басаган байгаа. Теэд бөө оди-гондо хэлхэдэн: "Бурхандаа мүргэгты", — гээд лэ хэлэнэ. Үбээ-тэй хүндэ юуншэ үбээ, баян хүндэ хони асаруулажа, бөэ асаржа бөөлүүлээ. Дээрэ туһа болон үбэй хүгшэниин үхэшоө.

Зяа, бисяахан найман һаратай басаган таһаршоо. Үбээтэй хүн хүгшэнөө үбдэхэдэ хони абаад, мүнгэ абаад, бурхандаа мүргэхэдөө баян хүндээ ехэ үрдэ орошоһон байгаа. Баян хун хугшэниин үхээд байхада: "Үрьёо түлэ" — гэжэ хашаа хаагаа һан. Үбээтэй хүн хаанашье ошхо арга үбээ боложо, бисяахан басагаа үргэжэ, газарын хахалхадаа уряйгаа барижа, хээрэ боргооһон, ялааһанда идюулэжэ, зобожо тулижа ябаа һан.

Баян хүнэй үбИэйе сабшахадаа, тэрэ бисяахан басагаа нюр-гандаа үргэжэ, тиижэ ажал хэжэ ябаа һэн. Тэрэ басагаа тии тииһээр таба наһатай болгоо һэн. Таба наһатай болхоһоон хойшо баян хүнэй бисяахайе өөбэйн хажууда һуулгажа хүдэл-гэжэ һуугаа һэн. Тиижэ ябажа ябахадан, эсэгэн эбшэн болоод үхэшөө һан.

Эсэгэйн үхээд байхада тэрэ басагайн хайрлан үбээ уряй хойноо зараа һан. Найматай болоод байхадаа тугал бурууһы хаража, ой тайгаар ябаа һан. Нажарай хурада зобожо тулижа, баядта муушалуулжа, баабайяа үрэ түлэхэм гэжэ тиижэ хүйтэ нойтон болошоод, арбан хоёртойдоо ехэ үбэшэн болошоо һои.

Бөөео асараад үзүүлхэдэн, бөөн: "сжэщ эдэхкэ үбээ", — гэжэ хэлээ һэн. Л а мая а асараад үзүүлхэдэн: "Энэтнай ехэ мш; эбшэтэй, энэ басагаа баряад байгаа хадаа, барандаа убдэжэ, убшэндэ дарагдажа хосорхот, — гэжэ хэлээ һэн. — Энэ басагаа мэнэгайр тэргэн дээр тээжэ, хаана муу һайн солоомо адхажа, тэндэ абаашажа хаягты", — гэжэ хэлээ һэи. Тэрэ ламаяа хүү-рээр баян хүн уряа хойноо заража байһан үбэгэн хүндэ: "Солоомо соо тээгээд энэ басагаа хаягты", — гэжэ хэлээ һэн. Тэрэ у бээтэй үбэгэн хүн муу һайн солоомотойе тэрэ басагайе амн-даар абаашажа, хуурган нухэн соо солоомотойе тульхижэ уна-гаагаад ябашоо пан.

Тэрэ басаган солоомо соо һуужа, хурайн орходо дааража, һүни болходо айжа, хэзээ үхкымааби гэжэ улижа дуулажа һуу-гаа һан. Халуунда халажа, нойтондо норожо байгаа һан. Тиижэ байха хирэндэ ондоо айлда нэгэ үншэн үрөөһэн хүбүүн баядта хүлһэншэ ябажа, нэгэ утархай һарайн амаралта абажа, айл тииргэндэ ошохом гэжэ, тала хээрээр талим сагаан хуһан соогуур ябажа ябхадан, нэгэ ная хүрэһэн убэгэн хорбиёо баряад, унаһан хуһан дээрэ тамхяа татажа һуугаа һан. Т^рэ хубүун үбэгэни хажууда ошожо:

— Сайн, үбэгэн! — гэжэ дуугараа һан. Тэрэ убэгэнинн:

— Хаанаһаа ябаһан хүбүүмши? — гэжэ һураа һан. Тэрэ хүбүүниин хэлэбэ:

— Эхэ эсэгэ үбээм. Энэ баян хүндэ адууһаниин хаража ябаһиимад, энэ утархай һар соо амаралта абаад, гараһан.

Түрэһэн айлдаа ошохоёо ябаа һимби. Тиигээд тэрэ үбэгэн хэлэнэ:

— Ехэ золтой хүн аадла, золоо олоо үбээ ябанаш. Энэ харгыяараан залан ябаарайш. Адхаһан нэгэ солоомо соо нэгэ басаган һууха, тэрэ басага абажа аргалуулаа хадаш, эдэхкэ, ехэ золтой басаган, — гэбэ. — Эдэгэбэл, байсандаа һуугаад, ха-ранхы һ'үни газаа гархада, танай зуун боориин оройдо азарга сагаан хупани узуурта ехэ алтан байха. Тэрээни хэншье олохо үбэйма. Тэрэ аргалапан басагантаяа гэрлээд, тиимэ золиин тэндэ байха.

Тэрэ хүбүүн тэрэ үбэгэндэ ехэ баяртай болжо, субса хар-гыяаран ябана даа. Яба ябаһаар одирээд, ехэ амархай хуур-гана соо солоомо муу һаймайи адхаһан газарта бисяахан наряй хубүүниидли юума уйлана. Тэрэ хүбүүн тэрээни дуулаад, байжа байгаад шагнана. Уйлапан тээшэ айлахаар шэртэжэ байжа хараад ошобо. Ошоходон, хубсаһа хунаршье убэй,* муу һайя-маар оройлдоод, арбан хоёртой басаган нюдэнһээн уһа гархаяа болишхоод, дуу гаража пууна. Тэрэ. хубүүн угаа ехээр хайр-лажа, тэрэ басагаа солоомон сооһоон гаргажа, солоомо суу-рын арлигажа, газаагууран үмдэжэ байһан хубсаһаар оройжо, ябахаяа болишиһнимайи үргэжэ ерэнэ.

Баабайн бариһан тур шабаагар юушье убээ, газаа досоон юуншье үбээ, тэһэршиһиима үлтэршиһинма байна. Тур — соон һуухашье һуудалшье үбээ. Муу һайн ногоо үгтээжэ, тэрэ баса-'

Гаа гурьяа булан соо хэбтүүлнэ. Үндэрэһэн һандараһан шабаа-гараа дайдын харшн юугээр бүгэлжэ һальси орохо үбэйеэр, лил тинргэнээр орожо, 'тэрэ басагандаа идеэлхэ уухымайи бэ-дэрнз. Табан хоногой дотор соо уһашье уугаа убээ, бутаруухай хнлеэмэшье убээ. Тэрэ хубуун шадажа, уһа саһа оложо, хи-леэ. мэ оложо тэрэ басагаа идеэллэнэ. Тэрэ басаган бисяаха деэлхэһээн хойшо хушэ орожо, солоо орожо, тэрэ хубуундээ еөрьёо ябаһан тулиһаиаа хэлэбэ. Тэрэ хүбүүн айл "пнгршв дээгүүр юума- һургална, аргалхаяа хун биимии, убэймии гэжэ.

Тиижэ ябажа ябахадан ондоо айлда ехэ һургаартай хун, хуу аргалдаг хун айл тииргэндэ ехэ муу эбшэйн аргалжа байна гэхые дуулаеа. Тэрэ хүбүүн тэрээниие дуулахаһаа хойшо тэрэ аргалдаг хундээ ошожо золголдобо. Золголдоод:

— Тиимэ убшэн байна, тэрээни аргалхыш? — гэжэ һураба: Тиихэдэн тэрэ аргалдаг хүниин:

— Асаржа узүүлыштаа, — гэнэ.

Тэрэ хубуун тиимэ һайн хүн гэжэ дуулаад, муу тур соогоо хэбтэһэн басагандаа гүйжэ ерэнэ. Ерээд, тэрэ басагандаа хэлэбэ: "Би шамайе ургэжэ абаашахам".

Тэрэ басагаа өөрьёо хубсаһаар хубсалуулжа, нюргандаа ургэлжэ, оидоо айлда гараба. Ондоо айлда гаража, тэрээндээ хурэжэ, аргалдаг хундээ узуулхэдэн: "Энэ хоёр һарайн дотор соо энээниишни юушье убээ эдэгээхэб" — гэжэ хэдэбэ.

Тэрэ басагаа аргалдаг хундэ о'рсижо, идьхэ уухымайе бэдэржэ, баяшуул ноёшуули уряй хойно худЭлжэ, пуни удэр убээ хуйтэндэ хулдэжэ, нойтондо норожо, идьхэ идеэ, хубсапа басагандаа удэр бури асаржа угэжэ байна. Аргалапан хундээ мунгэ алта угэнэ. Аргалапан хуниин тэрээниин абажа угэбэбой: "Нээгуурээн энэ басагаа хубсалуула", — гэжэ һөөршиин угэбэ. Гурбан лзрайн дотор соо тэрэ басаганай эбшэн убээ болжо, хул дээрээ гэшхэжэ, хуни адли хун болобо.

Тэрэ һургаарта хундэ ехэ мүргэжэ шүргэжэ, тэрэ хубуун муухан тур соогоо ерэбэ даа. Тэрэ муухан тураяа заһажа, турайндли болгожо, муу һаймааран унталга хэжэ, идьхэ уухымайе айл тииргэнһээн гульдхажа, идеэлэжэ һуугаа һан. Тиижэ байхадаа харанхы һүни хоюуландаа газаа гархадан, зуун уряй-да хада дээрэ юума ялаганажа харагдана. "Энэ юун бай-хым?" — гэжэ хубуун басаган хоёр хүтэрэлдөөд гараа пан.

Азарга сагаан хуһани уз^урта толгойн шинээн алтан ялаганажа байгаа паи. Тэрэ алтайе абажа, тэбэржэ гэртээ ерэжэ, тэрэ алтаараа юума абажа, идеэтэй хубсаһатай боложо, адуу-тай болоо һон.

Адууниин удужэ, пайн ажалтай болоод байхадан, хаяһан баян хун өөһэдтэ одиробо. Одирходон, тэрэ басаган хэлэн хөө-рэн байгаа паи:

— ҮХэһэн басагантанай амида болжо, ажал хэжэ шамапаа дутахаяа болибобди, — гэнэ.

Тэрэ баяи хун тэрэ басаган да мүргэжэ шургажа:

264.

— Намда муу бү хыш! Уряйнси баабайнш, өөрөө хээйиш.

һАнахалби.

Гэртээ бусажа, лама бөөнүүдын тэрнэһээ хойшо айдаг болжо, тэрэ басаганай хуряаха болоһон хүбуүииин айлдаа ехэ ноён болжо, айл тииргэнэй муу муухай хээшэни хойшхолон үбээ.

Болгожо, амитании эрдэмтэй, һургаартай болгржо, хүгшэниин эхэнэр амитани һургажа, ажалиин түргээр шангаар дамж/v.

Лажа байна.

51. ТАЙШАА ҮГЭЭТЭИ ХҮН ХОЁР.

Нэтэ үгээтэй хүн тайшаатай худа орол-сохо һанаатай.

— Тайшаае басагаар бэри хэз һаа яаха гээшэб? — гэжэ угээтэй убгэн хугшэнһөө һураба.

— Юрдөө, хиирээгой хун тайшаатай худа ура г ~ болохох* гэжэ ама алдахаал. Үгээтэй ядуу зон хадаа, аминдаа таатай бэри олходомнай ямар байба гээшэб, — гэжэ һамганиин га ни галзуу болоно.

— Туршаад лэ үзэхэм, — гэжэ үбгэн тайшадаа ошобо. Тайшаае газаа хурэжэ, моринһоон буугаад, гэртэнь оробо. Ороод; мэндэшэлэлдэбэ.

— Хаанаһаа ябаһан хун гээшэбтэ? — гэжэ тайшаа Ьураба.

— Худайн голһоо, худанхани хоймбрһоо ябаһан хум, — гэнэ убгэн.

— Хаагуур ябажа ерэбэт? ~ Далан елээ ябаһан.

Даагани сабшаһан Дардам сагаан харгыгаар ерэбэб, Гушан елээ ябаһан-Гунани сабшаһан Губилтайн сагаан харгыгаар ерэбэб,

Болзор болдогшын боро шулуутай харгыгаар ябабаб.

— Хэр ябажа энэ дайдада хурэбэт? — гэжэ тайшаа һуранз.

— Хушууи буреэ Хуһа зангидажа.

Ябабаб.

Шэбэр' буреэ.

Шэнэһэ зангидажа ябабаб, Хоноһон газартамни Хуһа модон зангилаатай, Үнжэһэн газартамни ^Р$$у Үшөөһэн зангилаатай байха, хойдтоо ябахадаа хараарайт, — гэбэ.

— Ямар хэрэгээр ерэбэ гээшэбтэ?

— Агнаха хүбүүтэйб,

Адалинь бариха бэри һуража ябанаб,

Булга бариһан хүбүүтэйб,

Булгаар эсхэжэ оёхо басага бэдэржэ ябанаб.

— Тиимэ басаган олдоходоош олдохо эидэ, юу үхэбтэ ба-саганиимни түлөө?

— Too болохогүй мүнгэ үхэб, Туужа болохогуй адуу үгэхэб.

— Г Болохо, болохо, — гэжэ тайшаа зүбшөөжэ, бэһэ андал* даан болобо.

ҮГээтэй хүндэ хаанаһаан утаһай торгон бэһэ ерэхэб, таһама бэһэеэ гаргажа, худа болохо тайшаа даа хэлэнэ1. "Ударшагой у par болохомнай, таһаршагой тариг болохомнай гэжэ таһама бэһэеэ тандаа баринам" — гэбэ. Тиихэдэнь тайшаа урдаһаань торгон бэһэ гаргаба. Тиихэдэнь үгээтэй убгэн хэлэнэ:

— Танай, та бэһэйн түлөө басага хубуугээ ниилуулжэ бай-нуут, энээниитнай ойлгоогд/йлби! — гэбэ. Тайшаа ташага улаан болоод, дуу гай байна.

Ура г юумэ ороһон хойноо тайшаа одоош тэрэ худа даа хэлэпэн юумыень абаашахаяа ерэбэ. Тиихэдэнь тэрэ убгэн нэгэ мунгэ гаргажа үгэбэ (too болохогүй), гурбан хүлтэй морин сэргэдэнь уяатай байба (туужа болохогүй адуун).

Иимэ шадамараар угээтэй хун тайшаае мэхэлһэн байха.

52. ГУРБАЛДАЙН ГУРБАН СЭСЭД.

Гурбалдайн гурбан сзсэд гурбан яһанай амитад байба гэлсэхэ. Нэгэниин ихинаад яһанай хүн гэхэ, хоёрдохин — барай яһанай, гурбадахин — бо-ролдой яһ а май. Тэрэ гурбан хүбүүн гэр гэртээ, нютаг нютагтаа байхадаа бэе бэеэ суу дуулаад байба ха. Тиижэ ерээд, хоёр бага сэсэшүүлын ехэ сэсэнээ бэдэрэжэ ошобо ха.

Ихинаад япан тэрэ сагта хадаа Ахайн аманда һууһан гэхэ. Хоёр сэсэн харгуйн холынхи, уһанай утайнхи, һура һураһаар Ахайн аманда хүрэбэ ха. Тиигээд хүнэһээ һураад ехэ сэсэндээ оробо ха. Ехэ сэсэниин гэртээ пууба. Мэндэ амар хэлсээд, ехэ сэсэниин хоёр бага сэсэшүүлһайн иижэ пураба тэхэ:

— Юу голой хүбүүд, хаа голой ашанад байната, юунэй һу-рагаар энэ холо ерэбэбтэ, юунэй суугаар энэ газарта мордо-бобто? — гэжэ.

Тиихэдэнь дунда сэсэниин иижэ хэлэбэ гэхэ:

— Бидэ хоёр нэгэ харагшан үнеэ буляалдаад байнабди. Энэ нүхэрни буляалдахадаа иижэ хэлэнэ: "Энэ үнеэ угүй болгоһоор жэл болбоб", — гэжэ. Би хэлэхэдээ иинэби: "Энэ унеэн хадаа хү-рээ соомни үнеэнһээмни гарһан юма", — гэжэ. Тэрэ буляалсаа-емнай хахалажа үгэхэ хүү оложо ядаад танда ерэбэбди. Таа маниие хоёр тээшэмнай хахалажа үгыта?

Ехэ сэсэн нэгэ багтай шэбшэд гээд, хэлэбэ: ' — Буляалдаһан үнеэнэй эхэдиинь дсарагтун.

Хоёр сэсэд гэр гэртээ харяад, унеэдээ туугаад ошобод. Ехэ сэсэн буляалдаһан үнеэень баряад, борьбын минаадаба. Тиихэдэн хажуудан байһан эхэн мөөрэбэ. Тэрэ үнезнэй мөөрэһөөр ехэ сэсэн хэлэбэ:

— Энэ мөөрэһэн үнеэн буляалдаһан үнеэниитнай эхэн. Ши, бага, сэсэн, үнеэгээ аба! — гэбэ.

Тиижэ ерээд ехэ сэсэнэй гэртэн орожо таамаг хүүрнүүдии хэлсэжэ, таршагаар хэмнэн зугаалабад, һайхан хүүрнүүдии хэлсэжэ, һараар хэмнэн зугаалабад. ШШ.

Ндйрляжа байхадаа бага сэсэниин иижэ һураба гэхэ: — Бага наһандаа нэгэ үдэр хээрэ хонидии адуулажа ябабаб. Тиижэ ябахадамни хажууда мни дурбэн хун ерэбэ. Мэндэ амар хэлсээд нэгэнинн хэлэбэ: "Бидэ эсэгэйн дурбэн хубуудэб-д*. Эсэгэмнай ухэхэдээ дурбэн хубуундээ нэгэ дохолон сагаагша гуу улеэһэн байба. Тэрэ гүүгээ бидэ хубааһан байба бди иижэ: ехэ ахамнай толгойен абаһан юма, гурбан бага хубуу-диин нэжээд хул а балан байгаа. Мунөө болходо тэрэ гуумнай хээрэ бэлшэжэ ябаад, хунэй хурээ бала даража ороод, таряа эдеэ. Тэрэ таряанай эжэн манһаа потрав нэхэжэ байна. Дуу-мэйн ноедууд тэрэ хэрэгые шуугээд, иимэ тогтоол га р га а юм: душэн пууд талха тулэхэ гэжэ. Тэрэ душэн л у уд талхайе бидэ хайшан гэжэ хубаажа тулэхэ юумабди? — гэжэ. — Тэрэ хэрэ-гиие тани ойгоор хайшан гэжэ илгаха хэрэгтэйби? Ехэ сэсэн, хэлэжэ угыга", — гэбэ. Ехэ сэсэн нэгэ бага доошоо хаража һуутаад хэлэбэ:

— Бага хубуундэ дохолон хул тудаһан байгаа, тэрэ хубуун юма тулэхэгуй юм. Дохолон хул таряа гэшхээгуй. Ехэ ахань' хоёр, хуби тулэхэ юм, юум гэхэдэ: толгой баран бэеые мэдэжэ абадаг юм, хоёр дунда хубууд арбаад пууд тулэхэ юма, юм I гэхэдэ һайн хулнууд муу хулиие шэрэжэ ябаһан юма.

Тэрэ илгабариие хоёр бага сэсэнүүд зүбшөөбэ. Тиижэ зу-гаалажа һуугаад, ехэ сэсэн дунда сэсэнһээн иижэ һураба: щ.

— Ахайн Ирхудэй толгой Улаан Залаа Мэргэн Дэгэйн мэдээндэ байдаг байгаа. Өөһэн тэрэ дайдые эжэлээд, та ига да ябаһан ангуудын баһа эжэлэдэг байгаа юм. Тэрэ тайгадаа агнажа ябаһаар, Улаан Залаа Мэргэн Дэгээ хубуун нэгэ та рил эреэн буга хараба ха. Номо һаадагаа абаагуй юума ад, гэртээ ошобо ха, номо һаадагаа асараха гэжэ. Тэрэ һамаандан Ту-иэршиин хубуун Бара тургэн тэрэ бугайе харбажа унагаага^ад, шорложо эдихэ гэжэ шамдажа байба ха.

Дунда сэсэн өөдөө хаража, нэгэ мирад гэжэ хэлэбэ гэхэ:

— Тэрэ бугайе нэгэ харбалгайн* газарта барижа үгөөд, Улаан Залаадаа харбуулжа, оноо хадан буугаен өеһэндэ үгэхэ.

Гурбан сэсэшүулнүүд туүниие зүбшөөбэ. Түүнэһээ хойшо болходон гурбан сэсэн нэгэдэжэ, нэгэ газар һууба ха. Сэсэниин ехэдэ, сумэгэниин бүдүүндэ гурбалдайн гурбан* сэсэн бутүүе тааха, бухэлиие намнаха юмад сууда орожо, сойда хатаража байгаа юм.

Нэгэтэ Гурбалдайн гурбан сэсэнүүдии гэртээ һуухадан, хоёр һамаган оробо ха. Мэндэ амар хэлсээд, тэдэ һамагад хэлэбэ:

— Бидэ хоёр базанадабдн, хоюулаа аха дуу хоёрой памага-дабди. Хоюулан иэжээд нэжээд хүбүүтэй байба бди. Тэрэ хоёр хүбүүднай эрээмэ сасуу хоёр байгаа юм. Нэгэ 1?уни хоюулан хүбүүдээ тэбэрээд унтаһан юмабди. Нэгэнээмнай хүбүүн углөө бодоходомнай үхэшэжэ байгаа юм. Үлэһэн нэгзэ мүнвө болоходон буляалдажа байнабди. Гурбалдайн гурбан сэсэЯЯН.

Манай хэрэг илгажа угыта.

Гурбалдайн гурбан сэсэн тэрэ һамагадые үлэһэн хүбүүея асаруулба. Ехэ сэсэниин тэрэ хүбүүниие абаад, һэлмэеэ баряад далайба, хоорондоогуурин хахара сабшаад, нэжээд нэжээдээр.

Угэхэ гэжэ. Тиихэдэн үнэи эхэн хэлэбэ:

— Хүбүүемнай аланхаараа, энэ һамганда угэгты! — гэжэ. Тиихэдэн нүгөө һамганиин хэлэбэ:

— Сабшагтуй, хэндэшье хүртэйгүй байг! Гурбалдайн гурбан сэсэн тэрэ һамагадай хүүриүүд дээрэһээ.

Илгажа, хүбүүе сабшахагүй гэһэн һамгандан үгэжэ табиһан гэлсэхэ.

53. ГУРБАЛДАЙН ГУРБАН СЭСЭН.

Гурбалдай гээши хун гурбан хүбүүтэй байгаа'. Тэрэ гурбан хүбүүн худмури хээ.

Убэй гэртээ һуу һууһаар эсэгэеэ далан улаан үхэри идежи дуу-

Ьашхоо. Тиихэдэ дүү хүбүүниин ахаһаан һурана:

— Аха, аха, хаанапаа ерээбши?

Ахан хэлэнэ:

— Хуйтэн голой сэлеэнһээ ерээб.

— Хүйтэн гол гэжи голоһоо гараһан горхоо хэлэныштаа?

— Голоһоо гараһан горхонши һаан, тураг шубуун дэбзжи гараа үбэй има.

— Тураг шубуун гэжи тугаар гараһан бульжуиуурай хү-бүүн бульбурайхани хэлныштаа?.

— Бульжумуури хүбүүн бульбурайханшни хадаа хаан хүү-"и алтан орьег дээрэ һуужи, хоёр даляараа газар хадхажи байһиима.

— Хаан хүнн алтан орьег гэжи харса хүни урса хэныйш-

Таа?

— Харса хүни урсаши һаан хоёр нохой хоёр эрхиндэн.

һУугаад, дуу дуугаа дуулалдаа үбэй байһиима.

— Хоёр нохой гэжи хоёр нохоёо нойтон гөлгө хэлныштаа?

— Хоёр нохойн гөлгөнши һаан, Шингэлтүйн дабаан өөдэ дөшен пүүд туулга даажи гараһиима.

— Шингэлтүйн дабаан гэжэ бог-һаг адхаһан болдогоо хэл-ныйштаа?

— Бог-һаг адхаһан болдогши һаан, ялгайн ябар халхала-

һИима.

— Ялгайн ябар гэжи үглөө үдэшин шируу хэлныйштаа?

— ҮГлөө үдэшын шируушии һаан, хоёр сэсэн хүүр хэлсэ-жи байһаар хэлэеэ хөлдөөшхнһиима.

— Хоёр сэсэн гэжи хоёр хэлхеэ тульмага хэлныйштаа?

18'

5.

275.

— Хоёр хэлхэй тульмагши һаан, хэлхэ хүүр дутаа үбэй има. Тиигээд гэртэпээн Хартагай хаани нэрэ өдөр ошохомнай.

Гэжи төхөөрэбэ. Төхөөрөөд ошоо. Ошоходон айл байгаа. Ехэ хубуунннн тэрэ айлда ороо. Ороходон, гэрэй эжин гэртээ убэй. Гэртээ убэй байхадан, ахаһаан хоёр дүү хүбүүниин һу-раба: '

— Ямар хунээдэ орообши? — гэжи.

— ӨРөөһөн нюдээ өрөмдөк хүнээдэ орооб.

Тиигээд саашаа ябана. Баһа нэгэ хүнэй гэр байхада тэндэ дунда хүбүүниин оробо. Дунда хүбүүнһээн һурана:

— Хэнээдэ орообши? — гэжи.

— һОрһон дахатай хунээдэ орооб.

Бапа саашаа ошоходон нэгэ гэр байгаа. Тэндэ бага хүбүу" ниин оробо. Тэрээнһээн һурана:

— Хэнээдэ орообши?

— Сагаан морьтой хунээдэ орооб, — гээ.

Тиигээд саашаа ошоходоо тэрэ ороһон улаһаа хүсээ. Хү-сээд, урайн ороходоо, ахан хэлэнэ:

— Энэ минии ороһон гэри эжин.

— һАйши гээд таняабши? — гэхэдэн:

— Нюураа угаагаад, угаадаһаа хушаа үбэй иима, тэрээ-гүүриин таняаб.

Нүгөө хүбүүгээ хүсээд, дунда хүбүүниин хэлэнэ:

— Минии ороһон гэри эжин ЭНЭ. t.

— һАйшан гээд таняабши?

— һОрһон дахаяа һэжирээд өмдөө һэн, тэрээгүүрин таняаб.

Урайн ороод инеэлдээд ябана. Гурбатхи хүүгээ хүсээд, бага хүбүүниин хэлэнэ:

— Минин ороһон гэри эжин энэ, — гэбэ.

— һАйшан гээд таняабши?

— Сагаан морёо унахадаа ильбээд унаа һэн, тэрээгүүрии таняаб.

Тиигээд Хартагай хаанаа нэрэ өдөр зугаалаба. Зони тархада тэрэ гурбан хүбүүн хаандаа заагаа: — Энэ гурбан хүбүүн мани урай орходоо шоглоо һан, — гэжи.

Тиихэдэн хаан һураба:

— Яахадаа урайн орходоо шоглообта? — гэжи. Тиихэдэн ехэ хүбүүниин хэлэнэ:

— Би энэ хунээдэ ороо һам, ороходом хэнээдэ орообши гэжи бэшимни һураа һан. Тиихэдэн өрөөһэн нюдэ өрөмдөг хунээдэ орооб гэжи хэлээ һэм, Һайшин гээд таняабши гэхэдэ, нюураа угаагаад, угаадапаа хушаа үбэй иима. Тэрээгүүрин таняаб гэжи хэлээ һэм. Тиигээд танихадам, бэшимни: "Аха зоб хэ-лээш", — гэжэ инеэлдэжэ урай ороо Һамди.

Нугөө хоёр хүбүүд ушараа хэлэбэ.

Хартагай хаан тэрэ гурбан сэсни табяад, хоАнопоон тагнууд.

Гаргаа. Харьхадаа юу хэлсэхиимааб гэжи.

Ехэ хүбүүниин хэлэнэ:

— Хартагай хаани гээшэ ямар хара хүни зүһэтэвби? Нүгөө хоёриин зүбшөөжэ, дунда хүбүүниин хэлэнэ:

^ — Энэ аршин ямар хүни амтатайб — гэжи.

Нүгөө аха дүү хоёриин:

— Бэди б ah а тиижэ һанаа һамди, зүбтөө,—гэжэ.

Бага хүбүүнийн хэлэнэ:

— Энэ мяханнин яахадаа нохойн мяхани амтатайби? — гэжи.

Тиихэдэн нүгөө хоёриин баһа зүбшөөнэ. Хоёр тагиуул тэхэ-рээд, хаанда тиижэ хэлсэнэ гэжи хэлсэһэн хүүриин барни хэлэнэ. Тиихэдэн хаан тэдээни татуулаад пурана:

— Яахадаа би хара хүни һүрэгтэй байхымби?

Тиихэдэн эхэн хэлэнэ:

— Би шамайе хара хүнэһээ олоһиим.

— Архим яахадаа хүни амтатай байхым?

Эхэн хэлэнэ: ftjjm.

— ҮХэһэн хүни хуурсаг дээрэ ургаһан модойн асаржи сорго.

Хэжи архи нэрээ һэмди.

— Мяхан һайши гээд нохойн мяхани амтатайимби? — гэхэдэн:

' — Хонид манай тахалжа үхэһиима, нэгэ бугшаа үлэһэн но-

Хойёо хөхүүлэжи тэжээжи ехэ болгоһиимди.

Тиигээд Гурбалдайн гурбан сэсэн зөбтө гараба. Тиигээд хаан хэлэнэ:

— Би тани туршахам. Та талда гарагтуй.

Талда гаргаад гурбан дабхар торгоор алтан бэһэлигээ орой-гоод гурбан дабхар хобто соогоо хээд, газаапаан гурбан сэсэн хүбүүгээ асараад:

— Зай, юу хадалгаа би? — гээд пурана. Ехэ хүбүүн хэлэнэ:

— Гурбан дабхар хобто байна.

Дунда хүбүүниин хэлэнэ: — Гурбан дабхар хобто соо гурбан.

Дабхар торгон байна.

Бага хүбүүнһээ һурахадан хэлэнэ:*

— Гурбан дабхар торгон соо алтан бэһэлиг хадагалаатай.

Байна.

Тиигээд гурбан сэсэн гэртээ харьхаяа гараба. Ерэжэ ябахадаа нэгэ изии нэгэ хамсуйяа өмөдөөд, нүтөвдөө үмдөө убэй аран-

Га дээр аарса хэжи байна. Өөһэд пурана:

— Хай, сагаагши үнеэ харайт?

Тэрэ изии хэлэнэ:

— Харааб, мэнэ урайхантнай Хартагай хаани гурбан хара буха хай сагаан үнеэндэ хамар дээрээ баалгажи, ханшар дээрээ шээлгэжи ябажи ябана… ш.

Тэрүү изиидээ тороод саашаа ябана.

Нэгэ хүяээдэ ороно. Тэрэ хүнээдэ гэртэн хүн убэй, нэгэ ба саган байна. Тэрэ басаганһаа һурана:

_ Биде холойн харгуйн улад байна бди, манда идехиимэ убэй Тоотогой хоёр үндэгэн, тухурюуни нэгэ хүзүүн бии бай. на, тэрээни болгохо барюулаа үбэй тогоон танда байнуу? Тиихэдэн хэлэнэ:

— Барюулаа үбэй тогоон бии, баабайһаан айнаб, үндэрөө убэй тогоон бии, инбииһээн айнаб.

Гннхэдэн, һурана:,

— Баабай иибии хай ошоһиим? Басаган хэлэнэ:

— ӨөРьёо гэртхн идеэи хүнээдэ идехэеэ ошоо, үлүүр бэеэ эбэшэнтэй андалдахаяа ошоо.

Тээнинн таагаа убэй байшоо.

54. ЭСЭГЫН ГУРБАН ХҮБҮҮН.

Урайниин эсэгын гурбан хүбүүд байдаг байгаа. Тэрэ гурбан хүбүүд Монголдо.

Нүүхэмнай гэжэ түхөөрбэ. Түхөөрөөд, тэдэш |ябаа. Ябана… ябана… Нэгэ нүүһэн хүни бууса дээрэ орожо ерэбэд. Тэрэ нүү-яэн хуни бууса дээрэ орожо ерээд байхадаа, бэеэгэн хүбүүн-һээн һуранад:

— Эндэ ямар хүн һуугааб? — гэжэ.

— Хара морьтой, хара хоньтой, хара нохойтой хүн һуу-гаа, — гэбэ бэеэгэн хүбүүниинь.

Тэрэ гурбан хүбүүд саашаа ябабад. Ябана… ябана… Тиигээд нэгэ пая нүүжэ ябашаһан бууса дээрэ оробод. Тэрэ бууса дээрэ ороод байхадаа, тээли хүбүүнһээн һуранад:

— Энэ бууса дээрэ ямар хүн һуугааб? — гэжэ.

— Шара морьтой, шара хоньтой, улаан үнеэтэй хүн эндэ hyyraa, — гэжэ тээли хүбүүниин хэлэбэ.

Теэд тэдэ хүбүүд саашаа ябабад. Ябана… ябана… Тиижэ ябаһаар, нэгэ пая нүүжэ ошоһон бууса дээрэ тудажа ерэбэд. Тэрэ бууса дээрэ ерээд байхадаа, ехэ хүбүүнһээн һуранад:

— Эндэ ямар хүн һуугааб? — гэжэ.

— Сагаан морьтой, сагаан хоньтой, сагаан үнеэтэй хүн э" Дэ Һуугаа, — гэжэ ехэ хүбүүниин хэлэбэ.

Хүбүүд саашаа ябабад. Ябана… ябана… Яба ябаһаар ерэ* *эДээ, нэгэ һая нүүжэ ерэһэн гэртэ тулажа ерэбэд, Тэдэн нээ-Рээшил бага хүбүүниин хэлэһээр хара морьтой, хара хоньтой, *аРа нохойтой хүн байгаа. Хара моринһоон һая ерээд бүтүү УУрал гаража байгаа.

Энэ хүбүүмнай эүб хэлэһэн байбахним, — гэлдээд cat-Шаа ябабад. Ябана… ябана… Яба ябаһаар тэдэш нэгэ пая П.

Жэ евэпэн хүүдтэ оробод. Тздэн тээли хүбүүни хэлэһээр шара морьтой, шара хоньтой, улаан үнеэтэй хүн байгаа.

— Тээли хүбүүмнай баһа зүб хэлэһэн байбахиим, — гэл-дээд хүбүүд саашаа ябабад. Ябанад… ябанад… Тиигэжэ яба-һаар, нэгэ һая нүүжэ ерэһэн гэртэ тулажа б aha ерэбэд. Ехэ хүбүүнэйн хэлэһээр тэрэ хүн сагаан морьтой, сагаан хоньтой, сагаан үнеэтэй гэр байгаа.

— Энэшни ехэ ахаймнай хэлэһэн тудабахиим, — гэлдээд тэдэ хүбүүд саашаа ябабад. Хаанаһаан тиижэ хэлэһэн хүүр-яуүшын тудаба гэхэдэ, тэдэшни бууса дээрээ унагааһан даа-хяинь хаража хүбүүд тааһан байгаа. Сэсэн мэргэн хүбүүд байһым байгаал даа. Тэрэ хүбүүднай теэд саашаа ябабад. Ябана… Ябана… Яба ябаһаар хаанай гэртэ хүрэжэ ерэбэд. Хаанда хүрэжэ ерээд, гэртэнь оробо. Гэртэнь ороходонь тэдээ-ии сагаалаад, абаашша хаашхаба. Хаалгаад һуухадаа тэдэ гурбан вер соогоо зугаалнад:

— Энэмнай хара хүн аад, хаан ороод һуунахиим, — гэжэ хэлэнэ нэгэ хүбүүниин.

— Архиһаан ямар хүни амтан гарааһам, — гэнэ нүгөөдэнь.

— Мяханһаан ямар нохойн амтан гарааһам, — гэжэ гур-бадьхи хубүүниинь хэлэнэ.

Иижэ хэлсэжэ Һууһайн хаани хүлһэншэд дуулаад, хаанда хэлэбэ. Хаан тэрээни дуулаһамээрээ уур сухал боложо, бое одогоноо суглуулжа асараад һураба:

— Эдэ хүбүүд яахадаа иигэжэ хэлсэбэб? — гэжэ.

— Хаае хардаад, анханда шинии үбгэ эсэгэ хаа ороһон-хиим, теэд хара хүн хаа оробо гэжэ илгараад байгаалам. Ган тасуур боложо, үнеэд хожороод, хүрэнгэдэ үһэн орохоёо бо-лёод байхадан, эзыш хүрэнгэдөө хүхэнэй үһэ һаажа хэһэниин хүрэнгэ хүни амтатай болоод байгаалам. Теэд тэрээвһээн хойшо хүрэнгэёо эдьхэхэдээ, хүни үһөөр эдьхэһиимэ, теэд хүни амтатай байгаагой яаханби хүрэнгэ. Үбһэ хулаһаар дутаха-даа, үбгэ эсэгэшни үхэр одоһаа нохойн мяхаар эдеэллэжэ бай-һыма, тэрэшни теэ нохой амтатай гэжэ илгараад байгаалам, — тэжэ бөө одогошын, мэргэд түргэшын тэрэ хаандаа хэлэжэ үгэбэд.

Тэрээни мэдэжэ абаһамээрээ, тэрэ хаан хүбүүши сэсэйи ойлгоод; "Хаалгаатай хүбүүши табижа, наашан намда асараг-туй", — гэбэ. Тэрэ хүбүүши гаргаад, хаанда асарба. "Байс, эдэ хүбүүши сэсэйи үшөө туршаад үзэхым байна", — гэжэ хаан ойндоо' һанаад, тэдээнһээн һураба.

— Дайда дээрэ гурбан улаан юум?

— Ялгада ургаһан шүнэһэн улаан, Яргалтай хүни шарай улаан,

Ябарта үлеэлгэһэн үнэгэн улаан, — гэбэд тэрэ хүбүү-

Шын.

— Дайда дээрэ гурбан сагаан юум? — гэжэ хаан һураба.

— ҮТэлхэдэ үһэн сагаан,

ҮДэхэдэ шүдэн сагаан,

ҮГхэдэ яһан сагаан, — гэжэ хүбүүд хаанда харюу үгэ.

Бэд.

— Дайда дээрэ юһэн хүхэ юум? — гэбэ хаан.

— Хасуурһан хүхэ, нарһан хүхэ, тэнгэри хүхэ, уһаи хүхэ, ногоон хүхэ, — гэбэд. — Үбэлдөө хагдархай хуша хүхэ. Үбэл-дөө хүхөөр байха бурюу хүхэ. Бурюу гэжэ ногоон үбэлдөэ ходо хүхөөр байдагшымаа.

— Архиин арбан гурбан эдьхүүргэ намда нэрлэжэ үгэг-ты, — гэжэ хаан тэрэ хүбүүдтэ хэлэбэ. Тэрэ хүбүүшын нэр-лэбэ.

Архиин арбан гурбан эдьхүүргэ гэжэ:

Ургажа байһан ногоонһоон, Ургажа байһан модонһоон, Хурдан морьни туруунһаан, Мэргэн хүни эрхэйһээн, Мэдэдэг хүни хэленһээн (бэшэ юумын).

Абажа эдьхэһэн байна архи, — гэжэ хүбүүд хаанда хэлэбэ.

Хаан хүбүүши иимэ сэсэн мэргээр харюу хэлэжэ үгэхэдэнь ехээр баярлаад, адаһа мал, мүнгэ юумэ үгөөд табиһан юм.

Гэлсэнэ.

55. ҺАНААМГАЙ АХАДҮҮНЭР.

Эртэ урда нэгэн сагта бэлэй. Эхэ эсэгын гурбан хүбүүд байгаа. Хамта ябадаг һэн. Нэгэ һайн cap шахамалтай байтарань, тэрээнииень гэнтэ абашаба, үгы болошобо. Гурбан ахадүүнэр:

— Сарнай яашаба гээшэб, хулгайшан, магад, абаба гү? — гэлсээд, — тэрээниие хайшан гэжэ олохо ушартай болооб, — гэжэ зүбшэлсэхэдээ:

— Таалсаад олоё, — гэлсэбэ.

— Зай, тиигэе. Таабари хэлэ, хэлэ. Ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсээд, аха хүбүүн эхилжэ хэлэбэ:

— Нэгэ хүрзэгэр хара хүн ябаба, — гэбэ. Хоёрдохи хүбүү-нвинь хэлэбэ:

— Хүрзэгэр хара тула тэрэшни боршигор нюуртай байха ёһотой. (

Гурбадахи хүбуүн хэлэбэ:

— Хүрзэгэр хара аад, боршигор нюуртай тула тэрэшни Бор-шитхо гэжэ хун гээ, шэ.

— Мун Боршитхо сарымнай хулгайлба, тэрээниие бэдэржэ олоё, — гэлсээд, гурбуулан Боршитхо гээшые бэдэржэ ябаба.

Холо газар бэдэржэ ябатарань, нэгэ хүрзэгэр — хара аад, боршигор нюуртай нэгэ хүн ябаба.

— Та, хэн гээшэбта? — гэбэ. —;

— Би Боршитхо гээшэби, — гэбэ.

— Аа, тиимэ һаа, та бидэнэй шахамал cap хулгайлһан хүн мун, — гэлсэбэ. в.

Боршитхо:

— Яагаад намайе хулгайда хабаадуулаабта, — гэхэдэнь:

— Бидэнэр таабари таалсааД мэдэбэбди, — гэхэдэнь, Бор-

Шитхо сэсэн үгэдэ бэрхэ байһан тула тэдэниие дүтэ уауулЩщ.

Гуй, торгоохо байба. Тиихэдэнь гурбан аха дүүнэр:

— Бидэнэр мэдэһэн байхабди, ши абаһан байнаш, — гэжэ Боршитхыё барижа хүлеэд, хуули яаманай газарта абаашаба.

Тэндэ ошоод:

— Энэ бидэнэй cap хулгайлһан хүн мүн тула энэ хүнһээ сарые бидэцэртэ түлүүлжэ үгөөд, энээниие хэһэлтэдэ оруул-

Хые гуйнабди, — гэбэ. Боршитхо хэлэхэдээ:

— Эдэ гурбан намайе хардахан багадаад, бэеыемни хүсөөр хүлижэ, сохижо зобооһондоиь, эдэ гурбаниие хинамжада аба-

Хые гуйнаб, — г гэбэ. Щщ.

Заргын ноён асууба:

Таанар энэ Хүнэй хулууһаниие яагаад тодоруулаабта?

Гурбан ахадүүнэр хэлэбэ:

— Бидэ гурбуулан таабари таалсаад мэдэбэбди.

Боршитхо хэлэбэ:

— Энэ гурбан уймар тэнэгүүдһээ намайе сүлөөлөөд, эдээ-

Нине хинамжада абаха ушартайт.

Заргын ноён хэлэбэ:

— Таанар маша тэнэгүүд гээшэт, таалсаад мэдэбэбди гэжэ гэмгүй хүниие барижа эндэ асарһантнай буруу ябадал гээшэ. Таанар анханай тэнэгүүд һэн тула гэмгуй орхигдохот, энэ ху-

Ниие хулгайлба гэхэеэ зогсогты, тиигээд ябагты.

Гурбан ахадүүнэр:

— Бидэнэр мэдэпэн байхабди, эрхэ бэшэ энэ Боршитхо ху-

Луужа абаһан байха, — гэлсээд һалангүй байба.

Тиихэдэнь ноёдууд зүбшэлдөө:

— Эдэ гурбанда юумэ нюугаад таалгуулха ушартай байна, агад мэдэхэ байгаа һаань, Боршитхыё мушхэжэ болохо байна, — гэжэ зүбшэлдөөд, тэрэ гурбан ахадүүнэрые харанхы гэр-тэ хаагаад, урда зүгтэ нэгэ үхэһэн гахай газарта булаад, баруун зугтэ нэгэ үндэгэ газарта булаад, хойто зугтэ нэгэ шэрэм тогоо газарта булаад, тэдэ гурбан хүбүүдые гаргажа асууба:

— Зай, урда зүгтэ газар доро юун байна бэ?

Гурбан хүбүүд нэгэ газарта урда урдаһаа харалсажа һуу-гаад:

— Таабари ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсэбэ.

Нэгэниинь хэлэбэ:

— Тэрэшни хүрзэгэр хара юумэ байбал, нэгэ үзүүрынь шан-тагар байха ёһотой бэзэ, — гэбэ. Гурбадахи хүбүүн хэлэбэ:

— Хүрзэгэр хара аад, нэгэ узүүр шантагар тула тэрэтнай.

Гахай гээшэ, — гэбэ.

— Зай, баруун зүгтэ юун байна бэ мэдэгты, — гэбэ.

Мүн хүбүүд гурбуулан:

— Ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсээд, ргэниинь хэлэхэдээ:

— Монсогор сагаан юумэ байна, — гэбэ. Хоёрдохн хүбүүн.

Хэлэбэ:

— Монсогор сагаан тула нэгэ талань хушуутай бэзэ.-* гэбэ. Гурбадахи хубуун хэлэбэ:

— Монсогор сагаан аад, нэгэ талань хушуутай тула тэрэ бол ундэгэн гээшэ бэзэ, — гэбэ.

— Зай, хойто зугтэ юун байна бэ? — гэбэ. Мун лэ:

— ТШи хэлэ, ши хэлэ — гэлдээд, нэгзниинь хэлэхэдээ:

— Нэгэ тунтэгэр хара юумэ байна, — гэбэ. Хоёрдохй хубуун хэлэбэ:

— Тунтэгэр хара тула нэгэ талань хонхогор байха бэзэ, — гэбэ. Гурбадахи хубуун хэлэбэ:

— Тунтэгэр хара аад, нэгэ талань хонхогор тула тэрэ бол тогоон гээшэ бэзэ, — гэбэ.

— Зай, энэ Гурбан нюуһан гурбан юумыемнай сум таажа, Ж танижа мэдэһэн тула Боршнтхо, магад, эдэнэй cap хулгайл-һан байжа боЛолтой байна; — гэжэ Боршитходо шанга хэм-^ л жээ абажа мушхэхэдэнь:

— Хулуужа абаһамни унэн байна— гэжэ хэлэбэ.

Тэрэ гурбан хүбүудтэ Боршитхоһоо сарыень тулуулээд, Боршитхые хэһэлтэдэ оруулаад, турмэдэ хааба гэдэг.

56. БОДОМЖОТОЙ ХҮБҮҮН.

Нэгэ хун түрэлхидтөө айлшалжа ошоод, унажа ябаһан элжэгэеэ үүдэндэнь үяа.

һЭн ха. Тэрэнь алдуураад, бэлшэжэ ябашоо гэхэ. Бэдэржэ ханша хайшаа харайжа ябаһаар, харгыда ябаһан хүбүүнһээ.

Асууба: 1 11.

— Элжэгэ хараагүй гүш?

— Ямар? Зүүн нюдэ һохор, хойто хүл дохолон, арбай та-ряатай хуушан ногоон туулмаг ганзагаланхай һэн гү?

— Мүн, мүн, эгээл тиимэ…

— ҮГы, би хараагүйб, — гэжэ хүбүүн х^арюусаба.

— Юу хараагүйб гэжэ? Ши мүнөө һая зүһөөрнь хэлээ ха юмши! — гэжэ тэрэ хүн халдаба.

Тиигээд хүбүүе барижа, судьяда абаашаад, элжэгэ хулуу-гаатэжэ мэдүүлбэ.

— Намай һохор гээ гүт! Би харгыгаар ябаһан мүр хараа һэм, — гэжэ судьяда хүбүүн элирхэйлбэ. — Буруу тээхи хойто хүлөө дутуу алхадаг аад, гүнзэгыгөөр гэшхэдэггүй байхадань, дохолон гэжэ мэдээ һэм. Харгын баруун талын ногоо хирбэ-дэг байгаа. Зуун талын ногоо харадаггүй хадаа зүүн нюдэ һохор байгаа ёһотой. Модо шудархадаа, ногоон һэбэрдэһэ үлөөһэн, арбай таряа гоожуулһан байхадань, хуушан соорхой туулмагтай байгаа гэжэ мэдээ һэм, — гэбэ.

Судья эдэ бугэдые дуулаад байхадаа, элжэгэеэ алдагшые хараагаад, тэрэ хүбүүе табиһан юм.

57. АМАНДАА ААГТАЙ 'ЩШ ТАРХААС.

Уряа нэгэтэ онигорхон нюдэтэй Олзой хаан ехэ ундхарай хурэхэлэ зондоо иимэ зар тунхаг тарааба: хэн минии үнэншэхөөр х>да лаар хэлэжэ шадахаб тэрээндэ би аягаар дуурэн алта Н хэб — гэпэн тунхаг байба.

Зар тунхагай дорьбоогоор Малаасагай малшвнь онигорхон нюдэтэй Олзой хаанайдаа ороод: "Хаан баабай минии эсэгэдэ ута урга бии юм пэн. Тэрэ. ургаараан баабаймни ог-торгойн одоһуудые, тэнгэриин мэшэһы худхадаг юм һэн", — гэхэдэнь:

— Ай, тэрэшни даа, юухан байхаб. Минин хаан баабай.

Да aha а нэрэхэдээ, газаагаа һуугаад, наранһаа носоодог юм.

һЭн. Тиимэ ута голтой дааһатай бэлэй даа.

Тиигэжэ хэлэхэдэнь, Малаасагай малша угэ хүүргүй га-

Заашалба ха.

Зар тунхагай дорьбоогоор Олёодой оёдолшо онигорхон нюдэтэй Олзой хаанайда ороод: "Хаан баабай, байза усэгэл-дэр тэнгэри Дуугарһаар, огторгойн оёдолые шуурасарань дуу-гарабал. Үдэшэ орой болосоро тэрээниие удэжэ хадхажа бай-шабалби", — гэбэ. I v.

— Хари, ОлёодоЙ оёдолшомни ехэ һайн хэрэг хэжэ Оутээ-жэ ябаһан аад, ганса муусара хадхаа хаш. Тугаар үглөө хура шэдэрэн, шэдэрэн байгаа пэн, — гэбэ Олёодойео наада барин Олзой хаан. I Ц.

Оёдолшо Олёодой дуугай бо^ож%газ^а^ЯЛгын тотгой-Зар тунхагай дорьбоо дуулаһаар, Таряата жалгын толгой.

До, будаа хадажа байпан Таряаша Тархаас^/^н.

"Хос-тое" байсара абяа гарган IBBB.

Онигорхон нюдэтэй Олзой".Hj "eS байсара.

— Уу! Таряаша Тархаас юун торхоео шэрэжэ ерээбши? — гэжэ һураба.

— Абасаяанэхэжэ ерээб, — гэнэ- в! угэсэтэй.

— һЭ, юун абаса. лэзээ, i.

Болоһоноо мэдэнэгүйб, г гэбэ хаан мартажархёо гуш?-

— Энэ торхоор обоисо алта НК| |

Гэнэ. Н.

— Худалаар бу хэлэ.

— Худалаар хадань, аягаар дуурэн алта намда үгэ?

— Худалаар бэшэ, үнэхөөрэн!

— ҮНэ. хөөрөөн хадань, торхо алтыем үг1.

Онигорхон нюдэтэй Олзой хаан,' таряаша Тархааста үгэ хүүрээрээн боогдоһондоо алаг зүрхэндөө һанаһан аягатай алтанһаан иигэжэ һалаһан юм гэлсэгшэ.

58. ДАЛАН ХУДАЛШАН.

Далан худалшан хоёр нүхэдтэйгөө аянда ябатараа гал үгыдэбэ. Хажуудань холо бэшэ утаатай айл харагдаба. Далан худалша нэгэ нүхэрөө галда эльгээбэ. Тэрэ нүхэрынь ошожо, энэ айлайда оробо. Ороходонь гэр эй эзэн һуужа һууба, "Гал эрижэ ерээб", — гэхэдэнь тэрэ үбгэн хүбүүе:

— Зоо шорга руугаа жолоо зүһүүлээд угэ. Тиигэбэлшни гал үгэхэб, — гэнэ. 'щ|

Жолоо зүһүүлээд тэрэ хүбүүн үхэшэбэ. Нүгөөдэ нүхэрөө Мүн лэ баһа тэрэ айлайда эльгээбэ. Нүгөөдэдөөл адли үхэ-шэбэ. һүүлдэнь далан худалша өөрөө ерэжэ:

— Галда эльгээһэн хоёр нухэдни хаанаб? — гэжэ гэрэй ззэнпээ асууба.

— Зоо нюрга руугаа жолоо зүһүүлһэн хойноо гал абахат гэхэдэмни зүһүүлээд лэ үхэшэбэд, — гэбэ.

Мүнөөхи хүбүүмнай:

,— Гал үгыт? — гээд эрихэдэнь:

— Жолоо зүһүүлээд гал абахаш, — гэбэ.

— Би далан худал үгэ хэлэхэмни, тиихэдэмни та намайе худал үгэ хэлэнэш гээд хэлэхэгүйт, хэлээ һаа, та өөрөө намда жолоо зүһүүлжэ үхэхэт, — гэбэ хүбүүн.

Хоюулан зай зүб болобо. Далан худалшан хөөрэбэ: —: Би өөрьшгөө түрэһэн эсэгэһээ түрүүн газар дээрэ түрөө хүмби.' Үбгэн абынгаа тэмээдыень адуулаа хүмбн. Тиигээд тэмээдэйм нэгэ тэмээн далайн саада бэедэ гарашаһан юм. тэрзэниие асарха хэрэгтэй байһан юм. Тэмээгээ абаашаха гээд саанань гаража шадабагүйб. Сабшадаһа табяад гараха гэбэб, тийхэдэ тэрэмни даабагүй. Хялгана таһалаад далайда табиһамни, хялгана намайе дааха байба. Тэмээндээ ошон гэхэдэмни, тэмээмни ботоголжорхёод байба. Ботогоёо тэмээндээ ашаһамни даабагүй, тиихэдэн ботогон дээрээ тэмээгээ тээгээд 'үзэһэмни, ботогомни тэмээгээ миид даагаад ябашаха байба. Тэмээгээ туужа ябатарни, захадамни нэгэ сагаан мо-ритой хүн ерэбэ.

Тэмээн морин хоёроо хараад, агсалдая гэбэб тэрэ хундй Агсалдабабди. Морёо унаад гэртээ бусажа ябатарли, морим-ии найга найгаһаар ябаба. Гэдэргээ харан гэхэдэмни, мори-иоймни һуүлһээ үндэр гоё модон ургашоод, тэнгэриие зура-жа, мориием зобоожо ябаба. Ургажа байһан модоёо дамжажа узэбэб. Дамжа дамжаһаар тэнгэридэ гарашабаб. Тэнгэри дээрэ гаран гэхэдэмни, байгаһан ухэрнууд болзоргуй олон байба. Захаһаань шэлэн байжа эдпбэб, тиигэбэщье һаа садаха-гуй байбаб. Харин байтаһанай баруун туя эдеэд лэ садаша баб. Тэндэһээ бууха аргаяа бэдэрбэб. Байтаһан ухэрнуудэй ' нгээ арһаар аргамжа мушхабаб. Аргамжаяа тэнгэриһээ уяад доошоо буубаб. Буужа ябатарни аргамжамни богонидобо. Энэ удэр талаан болоходоо, ундэр гэгшын нэгэ хун талха хиид-хэжэ байба. Михшшэһээнь шагтагалдаад буушабаб. Бууха-даа шабарта шаагдашабаб. Шабарһаа гаража ядажа байха-дамни, нэгэ Хайлгана шубуун ерээд, шэхэн соомни ундэгэл-жэрхнбэ. Шэхэн соохи ундэгыемни шарахан унэгэн хулуухаяа ерэһэн байгаа. Да б гэжэ һурэхэдэнь, унэгэнэйнгөө һүүлһээнь бариһан тулада шагтагалдаад орхибоб. Шабарһаа гаргаадЦ үнэгэнэймни һүүл таһаршаба. Тэрэнэй һүул сооһоо һонин гэ- 1 дэг бэшэг гаража ерэбэ. Энэ бэшэгыень абаад уншахадамни:

— Минии аба шинии абаһаа мунгэ абаха ёпотой байгаа юм байна. Тиигээд би үри шэрэ үгэхэ мунгыень эрижэ ерээб, — гэхэдэн, мунөөхн хүниннь:

— Бу худалаар хэлэ, минии аба шинии абада нэгэшье ури ялагуй, — гэбэ.

Одоол баян хун мэхэлэгдэжэ, боосоогоо алда ад лэ өөрын-гөө зооһоо жолоо зүһүүлжэ үхэшэбэ.

Далан худалшан аймшагтай дорюун баян хуниие мэхэл-жэ, эззд зөөрииень, гал болои бусадынь абаад, гэр нютагтаа бусаа һэн.

59. ДАЛАН ХУДАЛ.

Уни үнгэрһэн сагта, нэгэ ехэ шэруун,

Fasxa хнрзага хатуу хуулитай хаан байгаа'

Нэгэтэ мүнөө хаанда найр зугаашье, наадан хатаршье, аоата агнууришье, албата зоншье залхуутай болоно. Юушье,< хэниишье хараха дурагуй, ехэ уйдхартай болоходоо: хаа хаа-на айл тииргэн бури, нютаг орон бури, иимэ зар гаргуулна:].

"Хэн хун хаанда далан худал, нэгэшье унэн ушар opyyj лангүйгөөр, торон норонгүй хэлэхэб, тэрэ хун тэмээнэй ашаа зэргын алта абаха. Хэн толгойдоо шор татажа, хэлэжэ бай-һаар уг-маг гэжэ нэгэшье үнэн үгэ хүүр оруулаа болбол ами~] дыгаар газарта зоолгожо, хойто удэрнь толгойн сааза хүлүүл-жэ, зольбо нохойн хоол хүнэһэн болохо", — гэжэ зар тунхагч тараба ха.

Зар дуулаһаар худа лш ад хаана яанаһаа хаанай ордон тээшэ болоно. Зариманиинь хомхой ёродоо, зариманиинь нэрэ|> соло олохоо һанажа, зариманиинь үгытэй ёродоо эндэ ерэбэд ха. Тэдэнэй дундаһаа хэнииншье хаанай ой ухаанда оромоор унэн үгэ хүүр бүри оруулангүй, далан худал хэлэжэ шадаба-гуй. Олон хүн тэмээтэ ашаа алтанай түлөө амяа хороолгог-добо. һүул тээшэ далан худал хэлэхэмни гээшэдшье олдохоо болйшобо ха.

Нэгэтэ, 'арагуй армаахитай, үбдэг соорхой үмдэтэй, хүхэр-шэһэн шэг шарайтай хүл нүсэгэн хүбүүн хаанай хадамал мүигэн бартаае хонхиргобо. Хаанай хара түмэр гэнжэдө баи-һан бааһар нохойд "һам-һүм" гэлдэнэ, хаһаг харуурынь хо-рнно Энэ хүбүүн энээи тойрон харагдаа үзэгдөогүй һэн. ондоо хари газарай хубүүн ха гэлдэһэниинь, бог шорой хамаа-ша һамганай, баяшуулай тугал буруунуудые харааша үбгэнэ" хүбуун болобо ха.

298.

Хүбүүн, шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаанай харуур-

Нууд бодолгогүйгөөр бадаран һураба.

— Би хаанда далан худал хэлэжэ үгэхөе ерээб, — гэжэ хамараа хушалан байжа харюусаба.

Хаанай харуур үнөөхи хүбүүе хүлһөөнь толгойдонь хүрэ-сэр харасагаагаад, бүдүүлиг бодолгогүйхэнеөр:

— Элүур мэндэ дээрээ, ээм дээрэхи толгойёо иүр ээмһээн һалаадүйдэнь арли эндэһээ, — гэжэ хүлөө дэбһзбэ.

— Би ашаата тэмээн алта абаха һанаатайб. Намайе хаанда хүрэсэр оруул, — гэжэ урдаһаань омолгохоноор "ёрд" бай-сара хэлэбэ.

Заахан хүбүүнэй зориг ехэтэй байхадань, хаанай харуур гайхаһандаа тэрэ хүбүуе хаанда оруулба ха.

• Борсогорхон хүбүүнэй боһого алхажа ороходонь, хаан най-ман зүһэнэй гадартай ноохолой дэрэ дээрээ энэ удэр ехэ уур-тай, ехэ уйдхартай уримжагүй тангайжа хэбтэнэ. Үүдэниинь хоёр тээ байһан удаалагшадань хаанһаань айһандаа хүлөө-шье хүдэлгэнэгүй, нюдөөшье сабшалнагүй. Алтан толи дээрэ амтатай эдеэ, мүнгэн хүнэгтэй унда ээм мүрэ дээрээ табяад асарагша зарасадань хүлөө үльмэ дээрээ үндэлзэн һардшье-гүүлэнгүн эдеэ унда хаанаа урдахи шэрээ дээрэ зөөнэд.

Хаан нэгэшье табагһаа шэмхэшье эдеэ хоол эдинэгүй, ар-за хорзоһоо нэгэшье дуһаа амсаиагуй саашань бологуулана. Удаалагшадань айһандаа шуһагүй нюуртан болошоод байна.

— Шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаан орон дээрээ шэ-шэрсэрээ хашхарна.

— Түгэд хуулитай түшэмэл хаан, би шамда далан худал хэлэжэ үгэхөө ерээб, — гэбэ тэрэ хүбүүн.'

Хаан тэрэ хүбүүнэй "ярд" байса харюусахадань, уур ехээр уурлажа, оошо ехээр булхайлгажа, арбан араатай алмаз тол-гойтой тулгуураараан далайнл.

— ҮХэһэн, газарай хара бэдьхэ, ши мэнэ гэһээр тархияа таһара сабшуулхаяа һанаа гүш? — гэжэ зангана.

— Түгэд хуулитай түшэмэлЧ1 хаан. хуушан үгэ хүүртэ бии юумэгшэһэн: алаха адуунай шуһыень абадаг юм, алаха хү-нэй үгз хүүрыень абадаг юм. Минни толгойе таһара сабшаа-дуйдөө үгэ хүүрыем шагнажа, намда тэмээн ашаан болохо алта угэхэ гэжэ зарлиг үгыт, — гэбэ.

Хаан тэрэ хүбүүнэй харюу барюугүйхэнөөр үгэ хуүрээ хэ-лэхыень гайхаһандаа, саг зуура хэлэ амалүй болосороо бүг-лэршэбэ. Мэдээ ороходоо уурлаһан бэеэ барин, мэдүүлэнгүй-хэнөөр:

— Зэ, хэлэ! Би шагнажа һуунам.

Горигүйхэн хүбүун хаанай урда байгаад, далан худал хэлэжэ эхилбэ ха.

— Түгэд хуулитай түшэмэл хаан, мунөө хэлэхэ ушарнн болобол үниин униндэ үсэгэлдэр болоһон юумэ. Тчнгчри тэрэ сагта тохой эмээл дорохн тохомһоо ехэ бэшэ байһаи юм.

299.

Тэбхыжэ байһан тэгшэ газарай тэмээнэй мүр. улаһаа ехэгүй.

Байгаа юм. Бн тэрэ үедэ эхэһээн энэ дэлхэй дээрэ гараагүй байһан аад лэ, арба хүрэжэ аша хүбүүнэйнгээ адуу манажа, амаа тэжээжэ ябагша бэлэйб.

Тэрэ сагта, нэгэ үдэр, ама ангайма халуунда азаргаар ада-һаа упмуурта уһалхаа асарбаб. Уһан дээрэ хүрэхэдэм, упав гэлннжэ хурэшэһэн байба гээшэ.

Мүльһэ соолохом гээд, сорбогой һүхөөрөө сабшажа сабшажа* нэгэшье хурга соолонгуй, ганса һүхэеэ эриие биллажар-хибаб.

Яажа хээжэ соолохо бэлэйб гэжэ үдэрэй һанаан, һүниин зүүдэн болон байһаар ехэ ониһотой ухаан ойндом ороо; ээм дээрээ байһан толгойгоо таһара татажа абаад, хүзүүнһзэнь бүхэсөөр баряад, бни хүсөөрөөн далайжа далайжа сохибоб.

Түгэд хуулитай түшэмэл хаан! Юун болоо гэжэ һананаб-та? Сохимсаром, гэнтэ мүльһэн дээрэм һеөл ехэ соолгон га-рашаба. Тэндэһээм зуугаад морид нэгэ зэргэ уһалан садан гаража, нугөө зууниинь уһалан байлай.

Моридни уһалажа садаад, мүльһэн дээгүүр бэлшэшэбэ. Адуугаа харангүй байгаад, ажаглахадам, адуун. соохи ами зүрхэндөө һанаһан алагша гүүмни үгы байбал. һорһон дэгэлээ тайлажа хаяад, дээрэнь хулһан тулгуураа хадхаад, тэрээк дээрээ гаража 'харахадам, алагша гүүм харагданагүй.

Тулгуур дээрээ яһан эшэтэй хутагаяа хадхаад, дээрэнь гараад хараашалхадам, юуншье харагданагүй. Уруу ДУРУУ болохолоороон зүрхэндөө хадхаад ябһан зүүгээ абажа, хута-га дээрээ хадхабаб. Баһа балсар балсар абиран дээрэн гаража, зүүнэйнгээ һүбөөрнь хараад үзэбэб. Ай даа! Ами зүрхэнд дөө һанаһан алагша гүүмни хара далайн хара байса дээрэ^ ёндойжо байна. Уһан боро унаган уһанай долгий дээгүүр|| ольторог т^йрон оодоржо, хөеһэ бутарса гүйжэ ябана.

Мэтэр гэһээр тулажа ябаһан тулгуур а ар а ан онгосо, хута-гаараан һэльбүүр хэжэ ольторог тээшэ тамарбаб. һайнаар тамаржа ябантараа онгосом хөөһэндэ тороод хэлбэлзээд, шэн-гэжэ захалбаб.

Ядахадаа яһан эшэтэй хутага дээрээ пуужа, тулгуураа-раан һэльбүүр хэжэ, ямаршьегүй тамаран хоёр гурба саб* шалха зуура ольторогто хүрэжэ тулабаб.

Алагша гүүгээ арай гэжэ аргамжадан барижа унаад, унагаа урайгаа барижа далай дээгүүр, далайн салгидатар хатар-габаб. *

Алагша гүүн дээрээ зугаалжа ябасарамни, тэрэмни дол-гиидо торожо бүдэрөөд, шэнгэжэ захалба. Одоо яаха бэлэйб? Нюдэ сабшалха зуура унаган дээрээ пуугаад, алагша гүүгэз-урдаа баряад, нүгөө эрье дээрэ һэггуй гарашабаб. Тиигэ тии-гэһээр саашаа ябажа, бэлшэжэ ябаһан моридтоо хүрэбэШ Моридни долоогоно соо бэлшэжэ байна.

Гулгэлжэ байһан долоогонодо гүүгээ уяжа бансарамни".

Ала дороһоомни арбан хүлтэй туулай гарашаба. Хойнопоояь улдэбэб. Хүсэгдэхөөр бэшэ хурдань гээшэнь яаха аргагуй. Номоёо дэлижэ харбабаб. Үүдхэм үзүүрээрээ үбсүү уруувь сохёод арһашье гэмтэйнгүй гэдэргээ унашаба. Үүдхынгээ оны-ень урагшань, бухюуень хойшон баряад дахин харбабаб. Юун гэжэ һанабат? Тэрэ үүдхэм туулайе ходо харбан гарашоо пэн.

Туулайнгаа арһые үбшөөд, өөхыень мяханһаань һалгаа-гаад, гал түлихээ хормой соогоо хатаһан аргал түүбэб.

Алагша гүүгээ харан гэхэдэм, юумэһээ үргэһэн айһан ян-затай газар сабшан хамараараа "хард-хорд" гэнэ, тиигэжэ байһаар хада өөдэ шэрэгдэжэ гарашаба.

Гүүгээ долоогонойн бургааһанда уяаб гэжэ һанаад, гушан һалаа эбэртэй гуранай эбэртэ уяжархиһан байгаа хаб. Тэрэнээ һүүлдэнь мэдэбэб. Мэндэн һандан хойноһоонц гүйжэ шан-дааһанаа шангада арай гэжэ хүсэжэ, алагша гүүгээ тайлажа асарбаб. Бусаад ерэн гэхэдэм хатаһан аргални хааш хаашаа дэрбээд, үүлэн доогуур ниидэжэ ябашаба, амаа ангайн хара-һаар хаража байшабаб. Аргал гэжэ суглуулһамни амиды бу-гаргана шубуун байһан бэлэй. Дахин хуурай аргал суглуулжа, дала хүрэһэн даахитай нохойдоо даажа ядасарань ашажа асарбаб.

Оо, даа! Одоошье галаа түлибэб. Шэнэ тогоогоо тодхожо туулайнгаа өөхэ хайлуулха гэжэ согсойжо һуунам. Мэдэн гэхэдэм, тоһом дуһан дуһан гоожожо захалба. Яаха бэлэй! Үтэр түргэн оёоргүй тогоондоо өөхэеэ хэжэ хайлуулбаб. Шэм-хэшье өөхэн үлэнгүй хуу хайлаба. Тэрэ тоһоо үхэрэй гэдэһэн соо дүүрэн шудхабаб. Тиигээд мяхаа шанажа садатараа эди-хэм гээд, амаа тамшаахам гэхэдэм, амамни үш, амаа толгой-тойень соолго соолоһон газартаа марташхиһан байбаб,

Гашуудаһандаа арай уйлан алдабаб. Хайшан гэхэ бэлэй? Үни удаан шэбшэнгүй, мяхаа гараараан баряад хоолой уруу-гаа шэхэжэ, хото уруугаа оруулбаб. Бодохоёо болисоо эдеэлээд нэгэ гуталайнгаа түрөөдэ гарайнгаа нэмжэгэ аршибаб. Нү-гөөдэ гуталайм түрөө нэмжэгэгүй үлэшөө.

Амархаяа унтабаб. Хүлыем дайрахадан һүни һэрибэб, дуу шуун, хүхиргөө хайхиргаан, һүгэлсөө налшалдаан. Харан гэхэдэм, хоёр гутални нюдарга табилдажа байнад. Шагнаад үзэн гэхэдэм, нэгэ гуталам нүгөө годоһоо: "Энээииие эди, энээниие эди! Амса, энээниие эзэнһээн хүртэһэн нэмжэгэнээ түлөө, эдеэгүй намһаа эди", — гээд тажага улаан нюдаргаа-раа нэмжэгэдүүлээгүйнь нэмжэгэдүүлһэнээ нюдэжэ байна.

Бодоод гуталнуудаа һалагаажа, гомодһондонь хэлэбэб: — Уурлахаа боли, мүнөө эрэжэ юуншье болохогуй, энэ дай-дада гарахаһаан золгуй гараһан байгаа хаш даа, — гэбэб.

Хоёр гуталаа хоёр тээгээ хээд, хоорондонь орожо дулааха-наар унташабаб. Нэгэ тээһээн хүйтөөр һэрьехэдэнь һэрэбэб, нэмжэгэдүүлээгүй гутални үгы. Намдаа муулаһаи бэеэрээн.

Тэргндэжэ арлишаһан байгаа. үрөөһэн гуталаа хоёр хүлдөө угалаад. һаатажа байнгүй, тэргндэһэн гуталаа бэдэржэ яба-

Шабаб.

Гуйжэл ябанам: үдэр соо бүри амарангуй гуйнэм. гутал.

Хүсэгдэхээр бэшэ. hapa соо гүйнэм. хараһан хүн үгы. амарангуй гуйгүйһөөр жэл болгобоб, олдохоор юумэ бэшэ. тиижэ ябаһаар нэгэ айлда хүрэбэб. тэрэ айлдам ехэ хүхюун нанр-зугаа боложо байна. мэдэнгүй ябаһаар найршанай эрэд дундань орошобоб. эдеэ угаа баряашад айлшадай урда гүйл-дэжэ байгаад тэбшэтэй мяха, түйсэтэй арза табина. ажаглан харан гэхэдэм, алаг нюдэм тэһэрэг! түгэд хуулитай түшэмэл хаан! хэн юун минии нюдэндэ харагдаа гэжэ һананат? хоол зөөгшэдэй дунда тэргидэжэ арлипан минии гутал хуу тоһо нэмжэгэн, уһа саһан болоһон юм гүйлдэн байна. би гайхаһандаа "ай халаг!" — гэжэрхнбэб. гутални миниингээ дууе таниһаар урдаһаам эрьежэ ха-раад, бахардаһандаа толитой. мяхаа унагаахаа һанаба. гутални мэнэ гэһээр сохюулхам гэжэ һанаад, мэндэн һандан гуйжэ байгаад, намаяа зөөлэрүүлхэ гэжэ толи толёор мяха намдаа асараад орхнно. асарха бүреэ ходо: "намайе заа нэмжэгэдхээ нэмжэгээ хайрлааһэнш, май, эди, хаха хомхой ха-руу эзэм, энэтоли соохии хуу эди!" — гээд лэ ходо нэгэеэ хэ-лээд арлина.

Намайе тойруулан, мяхан болдогоор хүреэлжэрхибэ. тэрэ мяхыень хоолой уруугаа шэхэжэ үрдихэ аргамгэй боложо, гуталаа толгойдоо эльгээбэб. толгойем мэтэр гэһээр асаржа байрадань табиба. шүдэдни үни удаан амарһандаа айхабтар хурса болонхой. тиимэһээ яһа уһашье танингүй бутара ха-зажа, одоошье садасараа эдеэлбэб.

Хоер гуталаа үмдеөд, моридтоо тэхэржэ ерэбэб. мяха эднһэндээ амаа ангайма халуунда тэсэжэ ядан ехэ адгажа, \ һөөл ундаа хүрэһөөр уһан дээрэ ошобоб. Эрье уруу буугаад, соолгон дээрэ тонгойжо тонгойжо далаяа дарбайса, духаяа обойсо уһа уубаб. өөдөө бодохом гээд бодожо шадабагүйб. үгы, яахадаа бэемни шулуун хүндэ болошобоб гэжэ һууса-раа, һуун һуун ойлгобоб; уһа уужа һуухадаа доодо бүтүү һахалаа долоон алда тула загаһанай шүдэндэ хүрэмэлдүүлэ-жэрхёод һууһанаа гэнтэ мэдэбэб. ядаа гэжэ тулатайя татажа абабаб. <т.

Долоон алда тулаяа нэгэ ухари шубуугаар андалдабаб. оо! түгэд хуулитай түшэмэл хаан! танда хэлэхэ хэрэгтэй! тэрэ ухарим томо гээшэнь аргагуй. хоёр бүхэнтэй хотогой тэмээнһээ үндэр, тон гүнзэгы худагһаа тонгойнгүй уһа уудаг ухари 'шубуун байгаа юм.

Гэдэргээ гэдыжэ һууһан хаан, далан худалаа дабаагүйхэ-нөөр дүүргэхэнь ха гэжэ бодоод, алтаа хайрдаһандаа энэ хүбүүе торогоохом гэжэ тулгуураараан түс байсара алаабхи оёор сохин: "Тэрэ худагайнь оёор гүйхэн байгаа аалам?" —

Гэжэ һүрэ дарамаар хашхарна.

— Гүйхэншье байжа болохо, яахадааб гэхэдэ, үглөө хая-һан шулуун үдэшэ болоходо оёортонь хүрэдэг юм, — гээд бүрн.

Торонгүй тэрэ хүбүүн харюусана.

— Тэрэ сагта үдэр богонихон байгаа бэшэ юм гү? — гэжэ.

Хаан асууба.

— Богонишье байхадаа б. айгщ яахадааб гэхэдэ, шинии эсэгэ минии эсэгын хони хулуужа ябаһаар баригдаад, үһэеэ нэжээдээр үбтөөлгэжэ захалһан хун үдэшэнь улаан сууха.

Толгойтой болоод гэртээ ошоһон юм.

— Худлаар! — гэжэ хүхирһөөр хаан абяагаа хатащаба. Таһархай оторхой хубсаһатай хүбүүн:

— Түгэд хуулитай түшэмэл хаан! Минии өөрынгөө нюдөер хараһан юумэ иимэ байнал даа. Хэрбээ хүнһээ дуулаһанаа хуу барани хэлээ хадаа захадань гараагүй үтэлхэ һэм, — гэжэ дүүргэбэ.

— Энэ хүбүүндэ, мүнгэнэйм һан сооһоо нэгэ тэмээнэй. жүдхэхэ ашаа алта үгэгты! — гэжэ хашхарһаар нэгэшье хүүр.

Хэлэнгүйгөөр хоёр хоноод, хон гэжэ үхэшэбэ ха, тэрэ түшэмэл.

Хаан.

60. ЗҮНМЭРШЭГ ҮБГЭН.

Зүнмэршэг, тала руу түйжэ ябаа, тарай.

• — - Ш-"е" Щ.

Наныцажа байһан улаһии хажууда ошоо.

— Юу шүдхэри эдеэ наньшаба ууттаа? — гэжэ hyp аба.

— Хүүни тарай наньшажа байхые харжа байгаад юу пу-ранаш, — гэжэ хэлээд, барьжа абаад сохижо сохижо хаяа.

Гэртээ бархирһаар ерээ.

— Юундэ бархираабши? — гэжэ һураба памганиинь.

— Ябажа ябаһаар тарай наньшажа байһан улаһии хажууда ошооб. Юу шудхэри эдеэ наньшажа ууттаа гэжэ һура-һамни тэдэ ехэ уурлаа. "Хүүни тарай наньшажа байхые харжа байгаад юу һурнаш", гэжэ хэлээд, барьжа абаад сохижо сохижо хаяа.

— Поог помощь гэжэ хэлхэеэ яана гээбш, тарайнтнай хэр унастай байнаб гэжэ һурахаяа яана гээбшэ, — гэжэ' памганиинь хэлэбэ.

— Бай, тиижэ хэлэхэмбай, — гээд һөөргөө түйшэбэ.

Тэрэ газартань тарай наньшажа байпан улад угээ, хормуу-шан ябажа ябаба. "Поог помощь, — гэбэ. — Тарайнтнай хэр унастай байнаб?" — гэжэ hyp аба. "Юундэ хүүни хоримоор яоажа байхые хаража байгаад, һорёо һонжообш". — гэжэ бапа наньшаба.

Бапа бархирпаар гэртээ харижа ерэбэ. — Айл дээрэ айл нэмэгты, хун дээрэ хуу нэмэгты, гал дээ-VLJJtL нэмэгты гэжэ ҮРөөхэеэ яана гээбш, — гэжэ һамганиинь "Г Бай, тиижэ хэлэхэм, — гээд һөөргэншөө гүйбэ Нэгэ тарай хатаажа байһан обин дээрэ ерээд: "Айл дээрэ.

808.

Ойл нэмэгты, хун дээрэ хуу нэмэгты, гал Шт Ж Ж.

Эбайгаад галынь аһаагаад хуу обтш!^^^

Г9 1 Дээрэһээ болобуу, дороһоо болобуу rafl! 1.

Болобуу гэжэ байгаад унтараахаяа Щ.

Ниинь хэлэбэ.

Н — Тиижэ унтараахам. — гээд баһа һөөрэншөө гүйбэ Нэгэ мангад гахай хуухалжа байгаа. Гал түлтөөд гахай.

О я улгэдтеэд, хотиго шубгэ асарха гээп гэйтй* nnnVtm,

Улгэдтеэд, хотиго шубгэ яЙ58Р*гаВДал Ш.Дээрэһээ болобуу lAotl^jfc?" вЗйЯ.

Обуу", — гэжэ байгаад тэрэ галынь Н В 1.

— Айлаараа эдихэтнай гу аШ| УнтаРгаадтиба. байна гу, туранхай байна ^Ш^^^^Ш 1 тартаи ямганиинь. "Урахаяа яана гээбштаа —

Гаа.

", Л.

Иаи"" — I *.

Гэбэ һамганиинь.

Баһа һөөргэншөө гүйшэбэ үбгэниинь.

Нэгэ ноён баажа һуугаа. Хажуудань ошоод- ИШ эдихэтнай гү, амяараа эдихэтнай гү, тарганШШ хай байна гү", — гэжэ баянда хэлэбэ " | туран".

Тэрэ баян: "Бааһа эдихэ гээлшэ!" — гээд гуйжэ бодоод буулгажа унагаашхаба. 1 уодоод,

61. ЯМБА ЕХЭТЭЙ ХАТАН.

Урда сагта ямба ехэтэй хатантай нэгэ. хаан һууһан юм ха. Хаанайнгаа гэртээ.

Бии үгыдэнь хатан болоһониинь элдэб ааша гаргажа, хаанай нэрэ турыень хухалдаг болобо.

Хатанай тэрэ бугэдэ муухай ааша гаргадагыень ахалагша адуушаниинь үнэн сэхээр хаандаа дууһан хеерэжэ угэдэг байба.

Энэ яяр яндан адуушаниие заал паа угы хэхэ байна гэжэ хатан һүни үдэргүй бодолгодо хатажа, мяха маряагаа гээжэ,

Арһа Я!пандаа ороно. 1 ___|Ш _аоп.

Нэгэ үдэшэ хаанай хатан дайрамтаар яаха аргагүй болон, ёолон ёохойлон, оро Д^ис^Р^эүрлэ^^ харина, тэхэринэ. Эмшэ ламанарые асараад эмшэлуулнэ туһа болоногүй.

Хаан һанаагаа ехээр зобоно:? я ар_

— Зай. хатамни, иигээд байхадаа я алта! ю "ЩШШ гаар шамайгаа эмшэлүүлээ хадамни эдэгэхэ байна.

һУраба; I | "ли хатаншии гу-энэ хое-

— Ахалагша адуушаншни гу, алi хаi дэ зундэмни.

Ройшни нэгэниин заал һаа үхэхэ оавп *ц" ввдве үн-харагдана. Тэрэнэйшни амиды оа1ига*ү. бОЛОХогуй, — дыхэ аргамни һалаа. Ямаршье эм дом намда туп.

Гэбэ. I Щ байха ахалагша адуу.

- ҮГы, шимни юугээ хэлэнэш? Аха байнад тэрэнэймни.

Шанаа алаха гэхэдээ, алаха 1ВНИ хүлэгүүД олошоржо, аша туһаар адуун һүрэгтэмни хурда j нэрэтэй сю-, хаан нэрэмни холын сууда гаража. "Р ШЖ1 гэбэ fЩ лотой боложо байпанаа маРтаха rPv али адуушаншни гу?

— Хатаншни шамдаа досоо *м ү,харашаба. гээд, ямба ехэтэй хатаниинь ОУРУУ.

— Тяихэдээ мха болонобиб? — гэжэ хаан ехэ һанаа зо-бонгёор ас\тба.

— Наха хээхэеэ өөрөө мэдэ. Албата зондошни энээн шэнги.

Адуушан олдохогүй байһан юм гу? Хаан хунэй хуулинь гар-таа бэшэ юм гу? Үбшэн гээшэ шинии шиидхэбэриие хүлеэжэ байха бэшэ. Энэ сагтаа ами бэеыемни абарха шадалтай хадаа абаря. үлэ тиибэл яанаш. Зүрхэмни хөөрэжэ, амимни саглажа байна, — гээд, ёолохо ёгшохонь улам бури ехэдэнэ.

Ахалагша адууШанаа алаха гэхэдээ, нэгэхэншье зэмэ зон-до хээгуй хуниие алахань бэрхэтэй байһан дээрэһээ хаан яа-хашье аргагуй болоходоо:

— Хабшуу хадын хундыдэ хуурай модо ехээр обоологты. Хэн хун тэндэ уридшалан ерэнэб, ямаршье хун. банг, тэрэниие саб шуурэжэ абаад, галдажа орхихот. Хэрбээ минии захирал-тые гүйсэд дүүргэжэ шадаагүй һаатнай, таанадые бултыет- най тэрэ туудэбшэ соо шатаахаб! хэьэн худзлмэрнпнгөө урые тэрэ сагтаа тургэн элшээр намда дуулгахат, — гэжэ барлагууд-таа иимэ шанга захиралта гаргаба.

Хаанай барлагууд тургэн дундаа тухеэрээд, заажа угэһэн газартань ошонод. Ойн модые узуураарнь унагаажа, үзүү-. рээрнь хирбэжэ сомоод, огторгойдо хурэмэ улаан "туудэбшэ I табяад, ямар зэмэ хэһэн хун урид ерэжэ, энэ улаан туудэбшэ соо шатажа, шандаруу болохо ааб гэжэ хаанай барлагууд ху-леэжэ байна.

Хаан ахалагша адуушанаа хэды хайрлабашье ha а, хара хэ-.4 рэгээ хүсэндэнь оруулха баатай болоһон дээрэһээ тэрэнээ дуудуулжа асараад:

— Барлагууд түлеэ тайрахаяа ойдо ошобо. Тэдэнэй хэжэ бакһан худэлмэрииень һайн шалгажа абаад ерэлши. — гэбэ. Ахалагша адуушан тургэн дундаа мордоод, хабшуу хадын I х'унды тээшэ харайлгаба.

Тиигэжэ ябахадань, нэгэ Һамтан харгы дээрээ тодожо гараад:

— Залуу хубууя, морёо зогсоогты даа, — гэбэ.

Морёо зогсоогоод: — Юун бэ? Ехэ яаралтайб, — гэбэ.

— Эрэмни сэрэгтэ мордоһоор гурбан жэл болоо. Хэрэг-шээхэдэ төөлэй хундэхэ эрэ хун дайралдабагүйл. Үхибүүднп мяха эдне гэжэ амар заяа үзүүлхэеэ болибо. Төөлэй хундэжэ, хайраа хүргыт, — гэжэ тэрэ эхэнэр гуйжа байба.

Адууша хүбүүн забдагуй ехэ яаралтай ябаба шье ha а, орожо төөлэйень хундэхэ гурим заншалаар хундэжэ үгөөд, гара-хаяа панана.

— ҮГы. та нэгэ бага хүлеэгыт! Шүлэгүй мяха эдидэггуй, шүрбэһэгуй дэгэл үмдэдэггүй юм. Болоһон эдеэнһээ буруулха-гүй, бууралай угэһө-э бушуурхахагүй юм гэжэ үгэ бии агша, — гэбэ гэрэй эзэн эхэнэр".

— ҮГы, битнай ехэ яаралтай ябаһан хүи гээшэб. Хожом ябахадаа амасуужаб.

ЯВ?* Яаража ябаһаар ядардаг юм. Хожом болоходо шЦ&^

Дог юм. Залуу хүбүүн "хуушанай эсэгэ үбгын ёпо гурамые 6ү*> эбдыш. Нэгэ аяга щулэ барижа хайрлыш, — гэжэ малгайн шэнээн мяхатайгаар аягатай шулэ барина.

Яагаашье амандаа агтаи, хэлэндээ хэдүулгэтэй һамгаи гээшэб гэжэ хаанай адуушан хүбүүн һанажа һуугаад, яараи байжа аягатай шүлэиһөөнь амасан, малгайн шэнээн мяхыекь маймаран һуужа эдибэ.

Нүхэрни намайгаа мэхэлбэ аа гү гэжэ хаанай хатан үбгэи-дөө этигэл ядаад, адуушан хүбүүнэй галдуулхыень хоёр ню-дөөрөө хаража абаха байна гэжэ хара һанаандаа бодоод, хун-дэ мэдүүлэнгүй мордожо абаад, утаа бааяжа байһан ой тээшэ моринойнгоо шадалаар' харайлгаба.

Адуушан хүбүүнэй тэндэ халуун хоол барижа һууха һам-баанда, хаанай хатан тэрэ айлай газаагуур унгэржэ гараша-ба. Түүдэбшын галда хатанай дүтэлжэ ерэхэтэйнь хамта, хаанай барлагууд зэмэтэй хүн гээшэмнай энэл һалхи налхин һа-муу ябадалтай һамган байба алтай гэжэ һанаад, хаанайнгаа хатаниие саб шүүрэжэ баряад, бархира бархиртарнь туудэбшэ соо хаяжархёод: "Хара һанааниинь халуун дүлэнөөр дэгдэбэ алтай, манда үлүү ажал гаргаһанайнгаа туһые үзэбэ хаш", — гэжэ хаанай барлагууд энеэлдэжэ байба.

Адуушан хубүүн арай гэжэ тэрэ айлһаан мултаржа гараад, хабшуу хадын хүнды соогуур моринойнгоо шадал соо табнлуулжа ябана. Хүрэхэ газартаа хурэжэ, дутэ ошоходонь, түүдэбшын улаан дүлэн мушхаран, арьяаг нарһанай оройдо хүрэн алдажа байба.

— Энэ юун брлооб? — гэжэ адуушан хүбүүн гайхан асууба.

— Түүдэбшын галда түрүүлжэ ерэһэн хуниие барижа абаад. галдажархёоройгты, гэжэ хаан манда хатуу шанга захиралта үгөө һэн. Бидэ тэрэ захиралтаар хаанай хатанай ту-рүүлжэ ерэмсээр, энэ түүдэбшын галда арюулжархёобди, — гэжэ барлагууд харюусаба. Н.

— Ай, нохойл! Яаба хээбэ гээшэбтэ, нухэдни! Намайе ша-тааха гэһэн байгаа ха юм!~гээд, адуушан хүбүүнэй туудэбшэ тээшэ дүүлихэдэнь, барлагууд барижа:

— Нүхэр, яажа байнаш! Хоёр хуниие шатааха гэһэн захиралта угы'л! — гэжэ хорин байбад.

Барлагууд хаанда орожо:

— Хаан аба, танай захиралтые гуйсэд хусэндэнь оруулаад ерээбди, — гэбэ.

— Тиигээл һаа болоо. Ошожо байгты, — гэжэ хэлэхэтэйгээ хамта, адуушан хүбуунэй ерээд байпые обёорон хараад:

— Юу?! Худалаар бү хэлэгты! — гэжэ урагшаа даб гэбэ.

— Хаан аба, хдйрлагты! Танай захнралтын ёһоор түрүүл* жэ ерэһэн хүниие шатаажархёобди.

— Хэниие?

— Танай хатаниие.

Хаан сошопон яйһандаа гэдэргээ унан алдаад: — Үгы, ши яаламшя?! — гэжэ адуушан хубуун тээшэ шан-гаар хараадтнна.

_ үНдэр турэлтэ хаан аба, хэшээгты иамайе. Харгы зам дээрэ һуудаг нэгэ гэрэй эзэн эхэнэрэйдэ хуушанай эсэгэ уб гын еһо гуримаар төөлэй хундэхэ гэжэ байһаар, нэгэ бага хожомдошобо гээшэлби. Тиигэбэшье туудэбшэ тээшэ дуулихэ-дэмни, эдэнэр барижа абабал, — гэбэ.

— Тон зуб! Хоёр хуниие шатааха гэһэн хаанай зүгпөө за-хиралта угы гэжэ хорижо, барижа абаа һэмди, — гэбэ барла-гууд.

— Тэрэ зуб, — гэжэ хаан дуугараад, унн удаан тархияа ад-хан бодолгото болон байһаар: "Бодолгогуй захиралта бу гар-гаг, боложо бай ha и эдеэ бу орхиг!" — гэжэ халаг хухы болоод, ухэдхэн унашоо гэлсэдэг юм.

62. СЭСЭН ХААН.

Урда сагта Дотор Монгол, халхын монгол, Халха дурбэн аймаг эдэ бүгдэ ман-

Жа хаанай мэдэл доро байһан юм.

Хаан Манжань Бээжэн хотондоо оруулжа сайлуулһан юм ха. Монголой дурбэн хаанда нэрэ соло ухын тулда. эдеэнэйн-гээ гэртэ оруулаад, заан һэльмэртээ шэрээ дүрбүүлэндэнь табиһан байха юм. Тиигээд аягын һуури һуба асаржа табихадань, хаанай бэлэг гэжэ панаад, нэгэниинь гарт" барижа маани татаба, нүгөөдэнь хүзүүндээ үлгэжэ, хаанай хайр болобо гэжэ 'һанажа һууба. Гурбадахинь үбэртөө хэжэ, бэлэг аба-баб гэжэ һанажа һууба. Эгээ залуунь гурба оройжо кольцо хээд, шэрээ дээрээ табиба.

Удан угэй домботой сай, мунгэн һууригүй аягатай сай асар-

Лай.

Дээд сагай хундэнь сай аягалхадань, аягань халаад, һуу-Ригуй аягаяа табиха газараа оложо ядажа, гараа халан һууба. Хоёрдохидонь аягалхадань, гараа халаажа, үбдэг дээрээ.

Табяад ihyy6a.

Гурбадахинь табиха газараа оложо ядажа һууба ха. Залуу.

Иөөсидэнь аягалхадань, сайгаа абаад ууба. оройһон һүба дээ-

Рэ. табиба.

Манжа хаан энэ бүгэдыень шэнжэжэ һууна.

^Айлуулжа дүүргээд: "Манай урда байрада хари холын на шан бии, дуу гардаггуй, юм", — гэбэ. тиигээд газаа гад-ду жа гарахадаа, тэдэ дурбэн тэрэ гэртэ оробо ха. Хүүнэй мэнл мҮ"льһэ саһаар хэһэн хүн һууна ха. Үбгэн ноёаиинь.

Гяп?эшэлжэ захалаа ха, залуу ноёниинь тойроод мэндэшэлэнгүй.

"Ралсаа ха.

Рил??Хи1н бусажа, эдеэнэйнгээ гэртэ ороно ха. Баһа нөөхи һуу-

™Даа һууба ха.

Тиихэдэнь Манжа хааниинь һураба ха:

— Тэрэ айлшантаймнай уулзажа хөөрэлдэбэ гут! Үбгэн ноёдынь:

— Угэ-хэлэхэгуй юм хаям, — гэжэ захалабад. Залуу ноё-няннь угэ тудажа абаад:

— Угэ хэлээ хамнай, таанар дуулабагуйт, — гэбэ.

— Дээдэ холын хун хамнайб, — гээ хамнай, — бусаха са-гаа үнгэршоод һуунам, — гээ хамнай.

Хабарай орой саг болоһон байба ха. Тиигээд уһа саһаар хэ-һэн хун байһаииинь багсаажа хэлэһэи байна,

Эдеэ асараба. Эдеэ асарахадаа, дээдэ захайн ноёндонь шабараар хэһэн ухэрэй толгой асаржа табиба. Удаадахи ноёндонь шабараар хэһэн гахайн толгой асаржа табиба. Гурбада-гаар ноёндонь шабараар хэһэн хониной толгой асаржа табиба. Дурбэдэхи ноёндонь шабараар хэһэн мориной толгой асаржа табиба. щ!

— Эдеэ бариит, — гэжэ айладхажа байнад. Доодо ноёниинь дээдүүлээ хараад ла һууна ха. Дээдэ ноёдынь неэхэ гэжэ уураг, шэхыень эмдэжэ һуунад ха. Залуу ноёниинь:

— Моринш дайратай гу? — гэжэ эдеэ баригшадаһаан һу-раба. Тиихэдэнь:

— Дайратай, — гэжэ хэлэбэд.

— Дайрыень аба, — гэжэ хэлэбэ ха. Дайрыень аба гэхзп| дэнь, нэгэ оньһоор неэжэ угэбэ. Тиихэдэнь амтан эдеэниинь хэрэгеэлтэеэ хуу байба ха. Тэрэ уедэ хааниинь нэрэ хайр үхэеэ багсаажа һураа ха. Эдеэлжэ дүүргэһэн хойнонь бэлэг хай-ралха үедөө, хаан дээдэ захайн ноёндо бэлэгээ үхэдөө, Түшээ-тэ хаан гэжэ нэрэ соло үгэбэ. (Түшээд лэ һууха ноён байна даа гэжэ хаан һанаа). Хоёрдохидонь бэлэгээ баряад, Сайн (һайн хун) хаан гэжэ нэрэ угэбэ. Гурбадахидань бэлэгээ уг-хэдөө, Баа ноён гэжэ нэрэ соло угэбэ. Дүрбэдэхидэнь, залуу-^ Дань Сэсэн хаан гэжэ нэрэ соло бэлэгтэйгээр угэбэ. Тэдэ бугэ-дэ бэлэгээ абаад, Монголдоо бусахаяа мордобод.

Мордоһоной хойно Манжа хаан эмээлтэй хууе эльгээбэ ха. Намнажа хусээд: Хаан иигэжэ 'һуруулба ха гэжэ хэлэ, — гэбэ.

— ҮНэн худалЧ хоёр хаана байдаг бэ? — гэжэ. Тэдэниинь дуугай ябана ха. Залуунь иигэжэ хэлэбэ:

— Унэн худал хоёр гээшэ хундэ байдаг юм, хоорондоо ду-рюу зайтай юм.

Тиигэжэ хэлээд, саашаа мордобод ха.

Хаандаа бусажа, тэрэ хүниинь ерэжэ, хэлэһэниинь хэлэбэ.

— Зуб лэ даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.

— Шэхээрээ хазатай дуулабаш һаа, нюдөөрөө харахадаа зуб гэжэ һанаха юм ха юм даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.

Нюдэи шэхэн хоёр дурюу зайтай байха юм.

Залуу монголой хааниие сэсэн хаан гэжэ шэнжэЬэн байха.

Юм:

63. ХОЕР БАЯН.

Урдын урда сагта нэгэ ехэ баян хүн байгаа ха. Тэрэ баяни | малиин бэл-

Шэхэдээ ара талаараа дуурэжэ, заха үзүүрын, хойто таладаа харагдажа байдаг байгаа ха. Баян хүн бардам, барлагуудтаа шэрүүн, мёри юумэ унуулхаяа хайрлажа, ябага нюсэгээр тэ-дээнээ адаһа мал даа намнадаг байгаа.

Ходо зобожо тулижа ябхадаа, хүлһэншэ ябаһан хүбүүшын хороо баяндаа бусалжа: "Амьдынш газарта үһөөгөө абаагой һаа, альбани газарта тоосоогоо абахабди", — гэжэ хэлсэдэг байгаа.

"Хундэ хортой, хартайгаар ябаһан хүндэ хараар хүртэ-дэг", — гэжэ буряад зон хэлсэдэг, муншье тиимэш байжа болоо. Тэрэ баян хэдэн һамгатаяа хамта һуугаад, үхибүүтэй боложо шадабагуй. Нэгэтэ тэрэ баянда холын нютагпаа нэгэ.

Баян айшаар ерэбэ., п".".".,".

Тэдэ хоёр баян бэе бэедээ бардамлаха' һанаатай. мэеэрхэл.

Дэнэ, шадалН эрдэмээ бэе бэедээ ф^^ШШшорд тумэр хаяжа улайлгаад, улаан "w^^^ffil байса долёоно. Тэрээнээ долеогоод иүгөө баяндаа Р Нүгөө баяниинь гартаа абан гэхэдэн, тэрэнь могии.

Даран хэбтэбэ. нээн баяымши, харуу-

— Зай, эрдэмышни харабаб, хэды ига.

Лыш, — .гэбэ айшаар ерэһэн ЩИ асарагты, энэ хундэ.

— Адаһа малымни булинь туужа ар харуулагты! — гэжэ баян бярлагууд* ц хадэн тэ,

— Адаһа малышни бултыень ^^МЩ хэтэйбши, тэдээнээ харуулыш, — '^ марта а б, — гэнэ нүгөө-

— Олон тэхэтэйб, тэдэнээ тоогынш с Дэнь.

31. Бурятские народные скаэки.

— Минин олон хонид, ямаад соопоон тэхэдымни хуу ил-гаад наашан туугаад ерээрэйт, — гэбэ баян барлаг хүбүүдтээ.

Тиихэдэн барлагуушын олон тэхэ туугаад ерэбэ. Айшаар ерэһэн баяниннь хараад байжа-байжа хэлэбэ: "Энэ хоёр хүү-рн оньһо шэнжэ мэдхойдаа ямар нэрэ солотой һуудаг баян гээшэбшэ", — гэжэ хэлээд, айшалжа ерэхыень уряад, гэр тээ-шээ гэшхүүлбэ.

Нэгэ худы болоод байхада мүнөөхи уригдаһан баямнайл айшалжа нүгөө баянда ошобо гэхэ. Ошоһоор тэрэ бардам баямнай нүгөөдэеэ баһа дайраад абана: "Баям гэжэ хэлэхэш, ада-па малшни үсөөн, дайда талашни багын байна даа. Хүбшэтнай минии һамгани ханщарһаан нарин.

Адуу малшни, алга зөөрншни.

Хуреэ дээрэхи са1һандли, Хүнжэл дээрэхи бөөһэндли.

Хүн зоншнн.

Хара голой бургааһандли, Хатаһан шубууни далидли, Улаан голой бургааһандли, Үхэһэн шубууни далидли".

Тиихэдэн нүгөө баяниинь хэлэбэ:

Эрхим баян — эрдэм бэлиг, *$м Дунда баян — үхи хүбүүд, Адаг баян — адуу мал.

— Бишни долоон тэхэтэй хүүм, — гэжэ долоон хүбүүдээ тэрэ баяндаа харуулба. Долоон хүбүүшын хараһаар, нүгөө баяниинь өөрынгөө мууе мэдэжэ, дуушье гараагой мориндоо һуугаад гэр тээшээ ябашоо.

64. ПОП ЗЭМЭДЭ ОРОБО.

Нэгэ пои хапай нэгэ айлай һамганда ерэ-дэг болоо. Тэрэ һамган нүхэртөө сэхынь.

Хэлэнэ:

— Энэл поп ерээд лэ палахаа болёо, — гэжэ. һамганайнгаа хэлэхэдэ нухэрэн иигэжэ хэлэнэ:

— Бидэ энээниие мэхээр зобооибди. һамгандаа хэлээ хиим:

— Хапуусайн ехэ боошхо асара. Тэрээи соогоо ехэ анги ноо-һо, пурээ хахадсаан хуртэр хэ, — гэбэ.

— Тэрэ боошхо соогоо мылэ ооторбо хоёры этьхэ, — гэнэ.

Хурэнгэ тэньи болгожо, — гэбэл даа һамгандаа. Тиигээд лэ:

"Нухэрни тээрмэдэ талха татахамни гэжэ хонон ябаа гэ-. жэ хэлээрэй", — гээд һургана һамгаяа.

Муяөөхя попшни ерээд лэ баабайн угээ байха л а ар памган-тайн орондон ороод лэ хэбтэбэ. Тэрэ зуураа баабайн ерээд I уудээ тушэгэнуулнэ.

һАмган бодожо уудээ неэжэ угэхэн.

Попшни:

— Яахамниб? Хаана хоргодохомниб? Яахамниб? — гэжэ луг харайна.

— Боошхо соо ороод һуу, — +-гэнэ һамган поптоо. һамгакай хуурээр боошхо соо ороод, пурЭэ соо һуушхоо.

Тэрэ нухэрэнь һамганайигаа уудэ табижа ухэдэн газааһаа. оржо ерээ хиим даа.

һАмтан нухэрйөөн һурана:

— Щи ямар тургэн ерээбши? Хонон ошопон аад ла? Поп шаганаад ла байна боошхо сооһоо.

— Биш тээрмэдэ хурээгуйб, санхаташооб. Тэхэрээб тиигээд, — гэнэ баабайн. Тиигээд лэ сээжэеэ тэбэрээд, санхата-шооб гээд пеэшын дэргэдэ няалдаад байба.

— Хуйтэн уһа хэжэ үгыш! Уһан һайма гэжэ хэлсэдэг һэн, — гэнэ һамгандаа.

һАмганиинь уһа угөөб гэжэ мунвөхи мылтэй ооторбоёо асаржа угэнэ. Тэрэннин баабайшии уушхаба. Удангуй тэрэн һеершөе гараба (мылэ хадаа). Эрэд боошхо соо бөөлжэбэ, попын тархи руу. Тиигээд лэ тэрэ баабаЙшйя шэшэб*;&Ив*Я.

Шээл хаяжа байна даа, баһа попой тархи щЦ Шэшзһэтэеэ, бөолжэһэтэеэ хуу гаражал байна.

— Юундэ хапууСтатай боошхо соогоо бөөлжэбэштаа? Ха-пуустаяа гэдхээхэм гэжэ оруулаа һэм, — гэнэ памганиин. >

Тиигээд лэ удангуй тэрэ т\амган унэр танар болоходоиь, боошхоёо эрэмгэдуулжэ гаргана гаэаантан. Тэрэ хорголһон попшни арай гэжэ боошхо сооһоон гаража, шэшэһэн бөөлжэ-һэн, пурээ болошоһийма гарша арлина.

65. АЛАШАА ДАНДАР.

Урдын нэгэ сагта, шажан бурханай дэл-гэржэ байхын уедэ байгаа. Буряад орон-һоо хоёр хүбүүд Баруун Жууда эрдэм ном шудалхаар эльгээг-дзһэн байгаа. Эгээ һайн багшын шаби болоод, ном һудар узэ-жэ эхилбэ. Ном узэхэдээ тэдэ хоёр аргагуй бэлигтэй байжа" хэдэхэя жэлэй унгэрһэн хойно Баруун Жуугай һайн гэдэг гэб-шэнуудһээиь улуу эрдэмтэй боложо, ехэ тургээр суу да гарабад. Улад зондонь Баруун Жуугай нара һара хоёр гэһэн хундэтэй'; нэрэтэй болоо ха.

"Эрдэмтэйшье болообди, һураһан эрдэмээ буряад орондоо ошожо, арад зонойнгоо дунда тарааха болбобди", — гэлдэн зуун хойшоо зуглэн, ута заидаа мордобод.

Айлһаа айлда, нютагЬаа нютагта ороһоор лэ Монголом Хоб-то Уляаста нютагта хурэжэ ерэбэд. Хонохыи, унжэхын саг боложо, нэгэ орбогорхон гэртэй монголойдо оробод. Үгэйтэйхэн айл янзатай, убгэн монгол хугшэнтэеэ байба.

Тэдэ хоёр мэндэшэлээд, хонуулыт гэжэ гуйба. Хонохыешье мояголойхи зубшөөжэ, "дээшээ, дээшээ" гэжэ шэрээ табяад, эдеэнэй дээжэ — сагаан эдеэгээр хундэлбэ.

— Зай, хоёр залуушуул, хаанаһаа хайшаа зорибот, — гэжэ монгол убгэн асууба.

Залуугайшье омог болоо юм гу, эрдэмэйшье омог болоо юм гу. "Буряад орондоо бусажа ябаһан Баруун Жууда "Наран дара хоёр" гүулэһэн эрдэмтэй уладбди", — гэжэ борбогорхон уйгэяиие, угытэй иоиголые тэдэ хоёр баһангяар харюусаба д.

Тиигэжэ хэлэхэлээрнь убгэн монголой зуһэ шарайнь зари-гад гаһэядэл боложо, ямар нэгэн шэнэ хусэ зорит нэмэлэндэл, дорюун янзын хоолойгоор "Шасарым асал!" — гэжэ хугшэн-дөө хашхарба.

Ноояо тооһон болошоһон шасар малгайгынь арһа худэһэ.

Нэп хоорондоһоо ухэгээр дуурэн бэдэржэ, хугшэяиинь гарта*

Жа угэбэ.

ҮБгэншье шасараа үмдөөд, тасха абаад тэдэ хоёр эрдэмтэй залуушуулда шойрой ном хаяжа эхилбэ. Хоёр-гурбан үгээр.

Яахын аргагуй тэдэ хоёрые боожорхибо.

— СагнаЙ хайшаа болошоо гээшэб? Залуудаа хадаа Баруун Жууда һуража байхадамни минии дээдэ тээ 4–5 хун бав-гша пэн, теэд та хоёр мүнөө "Наран, пара" гүүлэһэн эрдэмтэй улад байгаад, убгэн намда гурбан угээр юуидэ хаагдаба гээ* шэбта? Бурхан шажамнай һүнөө гээшэ гу? — гэжэ хэлээд убгэн монгол уйлажархиба. Монголойдо хоноод, һайнаар хүидэ-лүүдээд, хоёр залуушуул замдаа үдэшүулбэ.

"Энээн!һээ хойшо хуниие мэдэнгуй омогорходогоо, дээрэл-хэдэгээ болие, ямаршье хун ябажа болодог юм байна "хүнэй саада тээ хун, хүлэгэй саада тээ морин", "даахи дор хүлэг, даха дор хүбүүн" гэһэн үгэнүүднай ёһоороол унэн юм байна" гэжэ тэдэ хоёр залуу эрдэмтэй хүбүүд алдуугаа мэдэрэн гэм-шэбэд.

Хоёр. залуушуул Буряад орондоо амгалан һайн хүрэжэ, эрдэм бэлигээ арад зонойнгоо дунда дэлгэрүулээ һэн гэлсэдэг.

Тэрэ убгэн монгол Алашаа Дандар гэжэ нэрэтэй хун бай-tiaH гэдэг. Баһал тэдээндэл адли Баруун Жууда ном һудар үзэжэ, хэмшээггүй ехэ эрдэмтэй болоһон, улад зонойнь дунда шадабари бэлнгээрээ суурхапан хун байгаа хаш.

Тннхэ үедэнь Баруун Жуугай ламанарай хоорондо \пввтэй ангинууд боложо таһараад, бэе бэедээ хоролхон, ном хаялсан арсалдадаг байгаа юм ха. Алашаа Дандар хадаа эрдэм ехэтэй байһан тула нэгэшье хуниие урдаа табингүй, үгэшье хэлүү-лэнгүй боожорхидог байгаа. Тэрэнэйнь тухай багшань мэдээд, нэгэтэ Дандартаа хэлэбэ:

— Заа зуухан, зарим газартань зорёоя алдажа үгэхээ яанаш, б aha оройдоошье урма зориггүй хүниие хаажархиха гээшэшни буруу гээшэ.

Багшынгаа хэлэһэниие дабаха ёһогүй байжа, Алашаа Дандар зарим гаэартань зорёок алдадаг болоо һэн гэлсэдэг.

Алашаа Дандарта боогдодог, хороо бусалдаг уладай хоо-рондоһоо "Алашаа Дандар баруун шойроор тэндэ, зуун шой-poop тиихэдэ тиимэ юумэ алдаба, ухаан бодолынь һамууржа, эрьюутэшөө", — гэһэн хоб жэб тараадтиба. Муу юумэн модон һалаатай, уданшьегуй Алашаа Дандар энээн тухай дуулаад-хиба. Тиимэ муухай хобой тараад байхада Алашаа Дандаршье хороо бусалаад, баһал хуушаараа хуниие урдаа табингүй хаа-жархндаг болобо.

"Багшын угэ дуулаагуй зэмэтэйб" гэжэ мэдэрээд багшадаа:

— Танайнгаа зарлиг дуулаагуйлби, ямар үйлын үрн амса-ха гээшэбиб, багшамни, — гэжэ муулартайгаар, толгойгоо И хин, үбдэглэн байжа хэлэбэ.

— Багшын зарлиг дүургээгүй хадаа, ном һудараа хаяжаЧЦ маха бодо бзеэрээ худее гэртэн болохо болоош! — гэжэ баг-шань шэрүүнээр харюусаба. — Эхэнэршни болохо хун зуун хой*

То зүгтэ үлгыдэ хэбтэнэ!

Алашаа Дандар аргагуй ехээр хэдэн хоног уйдаба. "Хайч шаа гэлтэйб? Яалтайб! Юун гзһэн ехэ бузар юумэ болобо гээшэб.' — гэжэ һанахадаа ондоо юумэн толгойдснь ороногүй. Иимэ ехэ, бухэ гэгшын зангилаатай асуудал сээжэдэнь зара бэдьхэ болон дуушаба. һуулэй һүулдэ, хэдэн хоног уйдаһа-найнгаа һуулдэ бусайдаатай зангилаагай үзүурыень олоһон| дол, нэгэ иимэ бодол нанаадхиба:

"Гэртэй болоо һаа, эдихэ хоол, хубсаһа хунар бэдэр-һээр лэ, тэнгэриин удэр бури нугэл хэхэ байнаб, тиигэнхаар, тэрэ мании эхэнэр болохо нарай үхнбүүе алажархёод, нэгэл нүгэл хэжэрхёод лэ, хадын хумэгтэ ошожо, наһанайнгаа дүүрэтэш бүгзэлдэ (һуужа, нүгзлөө амһахаб". Иимэ бодолдо абтаад бай* хадаа сээжэнэйнь хара бэдьхэ аргааханаар хайлан һалажа байһандал болобо.

Шара зурхайгаа зуража, үлгытэй басаганай турэһэн нютаг, гэр байрыень олоод, хутагаа хурсадаад, туреэдээ хээд, зуун хойшоо ябашаба.

Яба ябаһаар Монголой талада хүрэбэ… Шара зурхайнгаа. ёһоор нэгэ эшэгээ гэртэйхэн айлда оробо. Ороходонь эхэ эсэгэ хоёр гэжэ залуушуул байба. Үлгытэй үхибүүн унтажа хэбтэнэ. Тэрэ ухибуүе хараад, "одоол энэ юм ха юм даа, ямар сүлөө-гөөр алаха гээшэб" — гэһэн бодолдо эзэлэгдээд, сүлөө гара-хые хүлеэжэ ядан, хараһан тээшээ харашоод һууба. Еһоороол эрьюутэшэһэн хүн шэнги асууһан асуудалда харюусаншьегүй уруугаа харашоод, гэрэй эзэдэй газаа досоо гарахые ажаглан. аууба. Нэгэл һамбаа гараадхиба. Алашаа Дандар хутагаа гаргажа, үлгытэй үхибүүе хадхаад лэ хутагаашье 'һугалжа абангүй, хэндэшье харагдангуй гуйжэ ябашаба.

Гүйгөө, гуйгөө, тэрэ нютагай нэгэ хадын хүмэг хүрэтэр гүй-: бэ. Заахан балгааһан гэр баряад, тэндээ бүтээлдэ һуушаба.

ҮХнбүу алаһан нүгэлөе амсаха хүсэлэнтэй Алашаа Дандар аяар хорёод шахуу жэл тэрэ хадынгаал хүмэгтэ бүтээлдэ һуу-жа, ном йудар уншахаһаа гадна, өөрөө нилээхэн олон номуу-дые бэшэн, дүегүүдые гаргаба.

Намарай саг. Ногоо, бургааһан шаралжа, ой модон эреэл-жэ байба. Ургамалай үрн жэмэсынь болбосоржо байһан, бай-гаалиин эгээл гоё үдэрнүүдэй нэгэниинь байгаа. Тэрэ уедэ шан- гахан аадар мүндэртэйгөөр шудхаба. Тэнгэриин сэлмэһэн хой-но, мүндэртэй аадарта дайралдажа, хүрэжэ үхэхын наада тээ болотороо даарашаһан, норошоһон хубсаһатай, хорёод шахуу наһатай сэбэрхэн урихан шарайтай, жэмэс түүжэ ябаһан басаган бүтээлдэ һуужа байһан ламын балгааһан гэртэ дулаа-саха һанаатай орожо ерэбэ. Тиимэ хайратай басаганай орожо ерэхэдэ, бүтээлд" һуужа байһан хүн хадаа "ба>һа буян болохо юм һза гу" гэжэ бодоод, Алашаа Дандар гал хулөө түлижэ,

Басаганай хубсаһыень тайлуулжа, хатаахаМгетай Ш|ШИ Нюсэгэн басаганай баруун далан дээрэ ашагүйхэи һоръбо.

Харагдаба.

— Эхэнэр хүн аад лэ, далан дээрээ юун гэһэн ехэ һоръбо-

Той гээшэбши? — гэжэ лама гайхангяар һураба.

— Мэдэнэгүйб даа, манайхин хэлэхэдээ "шинии нарай бай-хада нэгэ эрьюу лама хутагаар хадхаад, хутагаашье абангүй ^уйжэ ябашаһан юм" гэлсэгшэл даа, — гэжэ басаган панва амарханаар харюусаба.

Тиигэжэ басаганай хэлэхые дуулаад байхадаа ламын хуу-ха толгойнь үрзыжэ "Ай бурхан!" 'гэжэ наманшалаад: сҮйлын-гөө үриһвө ахалхагүй юм" гээшэмнай иимэ байгаа юм байна гэжэ нэгэ ехээр һанаа алдан, өөр. ынгөө ябаһан түүхэ тэрэ ба-сагандаа эхинһээнь заха хүрэтэрнь хөөрэжэ үгэбэ.

"Багшымни хэлээшэ эхэнэрни шн гээшэш. Шамайе алаха гэһэн эрьюу ламашни би гээшэлбн", — гэжэ басагандаа ойл-гуулба. Тэрэ хоёр бэе бэеэ ойлголсожо, убгэ Ьамган хоёр боложо," айл болоһон байгаа.

66. МЭХЭШЭ ЛАМА.

Нэгэ муушаг лама ябаад, олон хоног гэ-дэһээ үлдэбэ. Тэрэ ламые ном уншуул-ха гэжэ нэгэ айл уриба. Уншуулха гзһэн номыень уншажа ша-дахагуй байба. Нэгэ һайн эдеэлхын хэрэгээр тэрэ лама м$дэхэ мэдэхэгуйшье haa, ном уншаха баатай болобо. Ном баряад аман соогоо губэнэбэ. Тэрэ айлай уладай шагнахада лама он-доохоноор уншаһан шэнги үзэгдэбэ. һайтар шагнаад узэхэдэнь "хулганаа ухэсэн, ухэсэниинь я асам? Үхэг доогуур шэдээсэн" гэжэ байжа мартаад шангаар уншажа байба.

Тиигэжэ байхыень айлайхи дуулаад, ламые намнажархи-пан юм гэлеэгшэ.

67. СУУСАН ХҮГШЭН.

Урайхада Үнгэйн голдо гурбан лама ехэ мунгэ зөөрн олоһон байна эмнэжэ. Тиигээд наашаа, гэр тээшээ ерэхэ болоод ябана. Суусан гэжэ эзы тэрэ зөөриин буляахам гэжэ шэбшэнэ. Тэрэ хугшэн мэдуулэн-гүй хойноһоон ябана. Яба ябаһаар ерээд, тэрэ гурбан лама эдеэлхэеэ һууна гал тойроод. Суусан хугшэн хуу хубсаһаа тай-лаад, угаа мухайма мүльсөөд ерэнэ ламануудии һууһан газарта. Хүрөөд ерэхэдэн, гурбан лама хуу зөөриёо хаяад, гуйл-дэшэнэ. Солоо ороод, бэе бэеһээн һуранад:

— Ши юу хараабши? — гээд нэгэншш һурана. Тиихэдэн нугеедэнь:

— Би толгойсон гэжэ хараальби, — гэжэ хэлнэ. Гурбатьхн.

Ламан: — Би жоргойсон гэжэ хараальби, — тэнэ. Тиижэ хэлсэн байсарань, Суусан хугшэн алта мунгээнь абаашажа, Үнгын.

Голдо байдаг уладтаа үгөө һэн ха.

68. ГУТАМШАГАН ГУРБАН ШАБГАНСА ТУХАЙ.

Тэрэ гурбан шабганса маани уншажа һууба. Тыжэ тэрэ гурбан шабгансын һуухада, сонхоорон нэгэ ямаан онгоошхондо дарбайһан.

Саарһа эдихэ гэжэ хоёр хул дээрээ бодоод, улыжэ байба. Тыгээд тэрэ шабгансын нэгэниин ижэлжэ ядаад:

— Тадеэ, яагаа ямаан гээштаа, — гэбэ.

Тыхэдэн хоёрдохи шабгансан бапа ижэлжэ ядаад:

— Дуугархагуй гэлсээ пэн губди? — гэбэ. Баһа гурбадахи шабгансан һуужа байтараа:

— Бил дуугараагуйб! — гэбэ.

Иижэ гутамшагай гурбан шабганса гэжэ нэртэй болобо.

69. ГУРБАН УХААТАИШУУЛ.

Тархидаа тархайтай хун, нюдэ муутай *, хун, ульхиитэй аматай хун — эдэ гурбан.

Боосолдобо ха! Боосолдоходоо: тархидаа тархайтай хуниин тар-хияа һабардахагүйб, ульхиитэй аматай хуниин амаяа долёо-хогуйб, нюдэ муутай хуниин нюдөө нюхахагуйб гэжэ боосолдобо.

Тархидаа тархайтай хуниин-эжэлжэ ядаад:

— Иимэл эбэртэй гүрөөһэнэй гаража ерээ һаа яахабша? — гэжэ арбан хургаяа арбайлгаад, тархи дээрээ эбэр шэнги болгожо, хоёр барбаадайгаараа толгойгоо маажажа байба.

Тиихэдэн нюдэ муутай хуниин:

— Би иигээд буудахаб, би иигээд буудахаб, — гэжэ нюдэеэ хоёр гараараа ээлжээгээр аршажа байба, — иигээд оуудахао,

Иигээд буудахаб, — гэжэ.

Ульхиитэй аматай хуниин: ШшЯ ямаа.

— Тэрэ зөб, тэрэ зоб, — гэжэ хэлэеэ гаргажа байгаад, амаа.

Долёожо байба. S |

Тиигээд хэниинш боосоогоо алдабагуи.

70. ӨӨДЭНЬ ХАЯҺАН ШУлуу" ж _Д^ЭРЭ УНАДАГ.

Огшол зөөридөө дашууржа, хоргоопоёо хатааһан хобдог хомхой, хатуу харуу.

Амбан ноён һуудаг байгаа.

Нэгэтэ амбан ноён атар тартан хониной һүүжэ мүлжэжэ һуутараа, тэрэнээ газарта унагаажархиба. Үлөөдэһэ дутаада-һа эдидэг үлэн хоОһон барлагынь арадань адаглан хаража бай-тараа, газарта хэбтэһэн мяхан тээшэ даб гээдхибэ.

— ҮДэр унаһан, мяха өодэнь үргэдэггүй юм, — гэжэ ноён дуугараад, барлагые ёгтолон, зэбүү хүрэмөөр эльгэ хатаба ха.

Барлаг ноёнойнгоо шэг шарай шэртэн, шоо үзэн шобто ха-раад, араа шүдөө хам зуужа, абяагүйхэн газаашаа гарашана.

Амбан арад зонһоо алба суглуулха һанаатай, барлагтаа удэ-шүүлэн, хазаар морёор гэртэһээ мордобо. Холохонош ошоо. Талын тунга ногоон соогуур бүншүүлжэ ябаһан моринойнь.

Хүл дороһоо торхируунууд "дэрд" гэТ\Дп^япяйһаГмо-Шубуунһаа үргэжэ хажуу тээшээ халба һү^"раЛи мо рин дээрээ зоболгоёо даажа И амбан тогтонгүй. ара.

Дэргээ алдалшалай. 1 аи ШШ амиды гол-

Эльгэ зүрхөө эбэртэрээ бүглэрэн унаһан амбан.

Тойхон абяа гаран: $|j. Щ Лплобо ха.

— Амбанаа абарыш, — гэн рЩШ Hi хэлээ л — Үдэр унаһан мяха өөдэнь YP^^aJ даб гүүлээд. бэлэй-гээд, барлаг хүбүүн ЩЯ.

Гэдэргээшье харангүй хараа далда орош f эдилгэ аба-

Альгадахадаа арбан, ташахадаа ШН шэхээрээ шагнан. Даг амбан нүгэлөө нюдөөрөө Щшт болон хосорион үльгэр тала хээрэ таршаа хорхойн НШ тҮҮхэтэй агша.

71. ХАЙШАН ГЭЭД НЭГЭ ХААН ӨӨРЫНГӨӨ СЭН.

Нэгэ хаан намда ямар сэн үгэгшааб гээд нэгэ хэдэн хундэ иимэ захиралта угэ-

Бэ. Тэдэнь ехэ муухан болошоод ябажа ябабад. Тиигэжэ ябатараа нэгэ угытэй үтэлһэн убгэнтэй уулзабад.

Тэрэ үбгэн тэдээнһээ хуу һуража абаад, иигэжэ хаанайда ошоод хэлэбэ:

— Ши хаан нэгэшье сагаа хүрэхэгүйш. Юундэб гэхэдэ, шамайе абаашаад худэлгэхэдэ, юушье, нэгэшье сагаанай юумэ хэжэ шадахагүйш. Шинии богоол, барлагуудта сэн оройдоо угэй гээшэ. Юундэб гэхэдэ, тэдэнэр үглөөнһөө абаад удэшэ болотор пара, жэл соо худэлнэ.

Иигэжэ тэрэ убгэн хэдэн зониие абараа пэн.

72. ХУЛГАЙША ХҮБГУН.

Гурбан хубүүтэй үбгэ һамган хоёр ажа-һууһан юм ха. Ехэ үгэйтэй ядуу ажа-һуудалта". айл байгаа. Гурбан хүбүүдынь томонууд боложо, юундэ иимэ ядуу һууна гээшэбибди, гурбуулан ондоо тээшээ ошожо ажабайдалда һуража ерэе. Тиигэжэ эхэ эсэгэ хоёртоо хэлээд, холын аянда мордобод. Ябаа… Ябаа… Гурбан һалаа харгын бэлшэр дээрэ ерэжэ, тэдэ гурбан ондо ондоо тээшээ таһарха гэжэ зубшэбэд.

Эгсэ жэл болоһон хойно, хойто үдыдэ, энэ газартаа уулза-хабди гэжэ зүбшөөд, гурбан тээшээ ошобод. WL.

Аха хубууннинь дархан болоо. Мүнгэшье нилээхэн Суглуу-лаа. Дунда хубууннинь ноён болоо. Баһал нилээхэн ехэ мун-гэтэй болобо. Дуу хубууннинь аргагуй бэрхэ хулгайшан болоо.

Тэрэ гэһээр жэл унгэржэ, гурбан хубууд уулзаха болобо. Хэлсэһэн сагтаа, хэлсэһэн газартаа хубууд уулзаба. Хоёр аханар гоёор хубсалшаһан дуу хубуугээ түрүүшээр таняа-гуй. Зай юун болообши гэхэдэнь, тэрэнь хулгайша болооб гэбэ. Аханарынь гайхалсаба. Гурбуулаа гэртээ ерэбэ. Ерэхэдэнь — эхэнь үхэшэһэн, абань арайхан гэжэ хул дээрээ байба. Абаяа хубсалуулаа, эдеэлуулээ. "Ехэ хубуумни дархан болоо, дунда хубуумни ноён болоо", — гэжэ хүршэнэртөө һайрхаба. Ойрхон байдаг баян хун һураа: "Бага хүбүүншни юун болоо гээшэб?" — гэжэ. Тиихэдэнь убгэн дуратай дура-гүйгөер: "Хулгайща болоо", — гэжэ харюусаба. "Хулгайшые угэй- хэхэ болоо, энээнһээ хойшо намда амар жаргал үзүүл-хэеэ болёо" — гэжэ баян хун бодобо. Тиигээд: "Бага хубуугээ намда эльгээгыш", — гэжэ баян хун убгэндэ хэлэбэ. Бага хубуун баянайда ошобо. Баян хун хэлэбэ:

— һАйн гэгшын хулгайшан болоо байнаш, хоюулаа боос хэе. Би хара азаргатайб, тэрэмни амбаар соогоо газааһаан суургатай, хоёр хун һахюултай байха, ши тэрэ азаргыемни һүииин хахадта хулууха ёһотойш.

Хулгайша хубуун. баянай хэлээшээр — һүниин хахадта хара азаргыень хулуухаар түхеэрбэ. Үхэһэи эжынгээ хубсаһаар эхэиэрээр хубсалаад, хоёр домбо архи абаад, таяг тулаад, гуйранша шабганса болоод баян айлайДа оробо. Гуйгаашай болоод, газаа досоотуурхииень хуу хаража абаба. Үдэшэлэи харанхышаг болоходо баһал тэрэ айлдаа хонуулыт гэжэ Wf" заахи харшынь үүдэ түрьюулбэ. Гуйранша шабгансаһаа ха-шараад, харшан соогоо оруулаад, гэрэй хаяада солоомо дэб-

Дижэ угэбэ.

Тээ хахад һүниин дүтэлхэ багта хоёр харуулшадта хандан хэлэбэ: "Тугаар тээ тэндэ ябаһамни паар моритой улад ха-жуугаарамни гүйлгэжэ гарахадаа, энэ хоёр домботой мэшээг унагаажархёо, юумэнэй гоожосогоожо байхада абаһамни энэ хоёр домботой шэнгэн юумэ байба, таанарта хэрэгтэй һаань абыт, хэрэггүй һаань адхажархихам". Тиихэлээрэнь нэгэ ха-руулшанайнь һонирхоод харахадань, архи байба. Хүхеэд, ну-хэрөө дуудаба. Домботой архиие нэгэ нэгээр амаа олоигуй уужархибад.

һүНиин хахад багта харуулшад хоюулаа гонзойлдожо унашоод, эз. э мэдээгүй хэбтэбэд. Тэрэ һамбаанда эхэнэр хуб-саһаяа тайлажа хаяад, харуулшадай' хажууһаа түлхюурыиь абажа, амбаарынь неэжэ азаргынь гаргаад, газаа тээһээнь баянай сонходонь ошоод, азаргыень харуулба. Баян хун тэрэ һүниндөө унтабагүй.

ҮГлөө үглөөгүүрынь азаргаяа унаад, баянайда харуулхаяа ошобо. *Баяншье досоогоо хара бэдьхэ ургашоод байһан мүр-төө "һайн", "һайн" гэсэгээн шүдэнэй сагаа үгэбэ.

Досоогоо хара буугаад байһан. баян хүн хоёрдохиёол мэ-хэлэгдэхэгүйл байхаб гэжэ бодоод, баһа шэнээр боос хэбэ. "Би хадаа түйсэ соо мүнгэ хэжэ хабхаглаад, соихо дээрээ табяад, һахижа һуухаб, ши тиихэдэ бапа һүниин хахадта мүнгыем хулууха ёпотойш", — гэжэ баян хун "одоол мунеа шамайе тонгойлгохоб даа" гэһэн һаналаар сээжээ дүүргэжэ, баяртайшаг шэнгеэр хэлэбэ. — г-*Щ.

Хулгайша хүбүүншье зүбшээжэ, мүнгыень хулуухаар тү-хеэрбэ. Тэрэ нютагтаа һаяхан үхэһэн хүнэй хүүр задалжа гаргаба. Тэрээнээ өөрынгөө хубсаһаар хубсалуулаад, һүниин хахад багта баянай гэр тээшэ үхэһэн хүнээ шэрээд ошобо. Харахадань, баян хүн сонхондоо буу бариһан, түйсэтэй мүн-гэеэ алдангүй харашоод һууба. Аргааханаар маряа маряа-һаар сонхо доронь ошоод, үхэһэн хүнээ сонхын дорохи харан-хыһаа бултайлгаба. Баян хүн гэнтэ хубсатай үхэһэн хүнине харахалаараа — толгой руунь буудажархиба. "Одоол алааб даа, — гэжэ баян хүн хүлһэншэдтөө, — алуулһан хүниие абаа-шагты", — гэһэн захиралта үгэбэ. — Тэрэ һамбаанда түйсэтэй мүнгыень абшаба.

Азаргаяаш, мүнгэеэш абхуулһан баян хүн хороо ехээр бу* салаад, баһа дахин боос дурадхаба. "Би һаяар басагаяа ха-дамда үгэһэнэйхиие гэжэ ехэ хорим түрэ хэхэмни, ноёд һайд ехэ олоор айлшад сугларха байха. Тиихэдэ ши нэгэ шалдаган, хүниие тэрэ уладта харуулха ёһотойш. Тиигээ haa минии зверине хуу абахаш", — гэжэ баян х^щ^хэлэбэ.

Хулгайша хүбүүншье зүбшөобэ. Ямар хуниие, хайшан гэжэ мэхэлхэ гээшэб? Ямар арга мэхэ һанаха гээшэб? Хулгайша хүбүун хэдэн хоног бодолгото болобо. Баян хүнэй хорим тури ойртожо байба.

Тэрэ нютагай хадын хүшэгтэ хэдэн жэл бүтээлдэһуужа бай-пан лама байгаа. Тиимэ ламыел мэхэлхэ болоо гэжэ хулгай-ша хүбүүн бодобо.

Ехэ гоёор тэргэ хүүлээд, тэргэ дээрээ заахан гэр барюулба. Заахай гэрээ яла сала болотор алта мүнгөөр гоёогоод, бурха-дые залаад, досоонь зулануудые бариба. Хоёр хара азарга тэргэдээ хүллөөд, хорим болохо үдэшэлэн ламын һуудаг хада тээшэ гүйлгэбэ. Юумэнэй хонгир шэнгир гэхэдэ ламашье га-заашаа хараба. Харахадань — яла-сала болоһон, газаа досоо-гүй бадарһан гоё гэгшын тэргэдэ хоёр хөө хара азаргад хүл-лөөтэй, боожондонь — орхимжо хэдэрһэн залуу хүн газаань байба. "Танине бурханай орондо абаашаха гэжэ эльгээгдэһэн хүнби, — гэжэ томоотой янзаар эрхи баряад, маани уншаса-гаан хулгайша хүбүүн һууба. — Буян хэһэнтнай ехэ байжа, энэ бодо маха бэеэрээ бурханай орондо ошохо болоот".

Ламашье этигэжэ, тэргэдэнь һуухаяа һанаба. Хулгайша хүбүүн хэлэбэ: "Газар дээрэхи хубсаһаар ошожо болохогүй, гаисал орхимжо эрхи хоёроо абагты".

Ламашье хубсаһаа хуу тайлажа хая ад, тэргэ соонь орхим-жоо нэмэрээд, эрхиеэ баряад һуушаба. Үүдыень хаагаад, мо-рёороо гүйлгэжэрхибэ. Баянай газаа ерээд, хорим боложо байһан гэрэй үүдэндэ зэргэшүүлжэ байлгаад, тэргэ дээрэхи гэрэй ^үдэ неэбэ. Харахадань һаруул, гоё хубсаһатай улад найр наада хэжэ харагдаба. Халта харахалаараа "диваажан гээшэмнай энэ ха юм" гэжэ бодоод, тэрэ лама тэргэнэйнгээ үүдээр дуүлин, хоримшодой үүдээр гэр руунь орошобо. Орхимжо хэдэрһэн шалдаган хүнэй гэнтэ орожо ерэхэдэ, улад зон сошоһондоо дэлбэ һүрэшэбэ.

Хулгайша хүбүүн тиигэжэ баян хүнһээ боосоогоо эдибэ. Хэлсэһэнэйнгээ ёһоор баян хүн зөөриеэ хуу үгэбэ гэлсэгшэ һэн.

73. ОРОСЫН ХААНАЙ ХАРА ХУЛГАЙШАН.

Оросын хаанай хара хэсуу бэрхэ хулгайша байгаа. Манзын хаанай орондо ошожо, мунгэн баанхы тонохоо ошобо. Тиижэ ябажа ябахадавь.

Урдаһаань нэгэ хүн ерэбэ.

— Ши хэмши? — гэжэ асууба тэрэ хулгайша.

— Би Манзын хаанай шара хулгайшаб, — гэбэ,

— Та хэн гээшэбтэ? — гэжэ асууба тэрэ хулгайша.

— Би оросын хаанай хара хулгайшаб, — гэбэ.

Хоёр хулгайшад уулзаба хаюмбибди даа гэжэ хөөрэлдэ-бэ. Оросын хаанай хара хулгайша асууба:

— Ши хэр пайн хулгайшабши даа. Юу хулуухадва бэр-хэбши?

— Би гэмгүй пайн хулгайшаб даа. Үндэгөө дараад һууһан шубуунай үндэгын хулуугаад абхадамни мэдэдэггүй, — гэжэ хэлэбэ.

— Та хэр пайн хулгайшабта? — гэжэ шара хулгайша асууба.

— Би башмаг гутал үмдөөд ябаһан яба гаи хунзй гута дынь Ула ханди татаад абшахадамни, мэдэнгүй нюеэгэн улаараа.

Ябашадаг байна. Хара хулгайшан хэлэбэ:

— Шинии тэрэ шубуунай үндэгэ хулгайлжа абахышни ха-Рахамни. Шубуу бэдэрэе. Упанай захын шубуун олдохо гээшэ *0 Али хүдөө шубуун түргэн олдохо гу, — гэжэ зүбшэлдэжэ еРээд _ упанай захадахи түргэн олдохо хадаа, — гэлдэбэ.

Упа зайжа шубуу бэдэрбэ. Тохорюун шубуун үндэгөө дараад Һуужа байба.

*- Зай, нүхэр, тэрээнй үндэгые хулуужа абхышнн харахам-ни" абалдаа, — гэбэ.

Ш J^aPa хулгайша ехил аргааханаар гэтэбэ. Гэтэжэ ябаха Дараа гуталаа тайлажа хаяба. Оймоһоо тайлажа ябажа с*

Гэбэ, Мүлхнжэ ошоод лэ хоёр хул хоорондонь хоёр үндэгэ байһанаа нэгэ ундэгиин хулуужа абшаба. Үндэгын хулуужа.

Абаад, гэдэргээ бусажа, хара хулгайшадаа харуулба. Ундэгыи хулуухы хаража, хара хулгайшап һайн хулгайша гээшэш гэбэ. Шара хулгайша хэлэбэ:

— Танай тэрэ хүнэй гуталай ула хулуужа абахые харахам-ни, — гэбэ. Тиижэ хэлэжэ байхадан, башмаг гуталтай нэтэ хун замаар ябажа ябаба.

— Тэрэ хүнэй гуталын ула хулуужа абал даа, би харахам-ни, — гэбэ.

Хара хулгайшан бэедээ абажа ябадаг эрнтэ мүртэни: нэгэ хутагы ехэ хурсадажа, хиб торгондо оройжо абаад ябадаг байба. Ерин дээрэ хилгааһа табихада таһаржа унадаг, иимэ хута-га байба. Тэрэ хутагаа барижа башмаг гуталтай хүн тээшэ ошобо. Ошоод, ябаган хүнэй мүрэн дээрэнь гараа табижа ябаад хөөрэлдэнэ. Ябаха зуураа гуталайн улые ханди татажа абшаба. Баһа нүгөө мүрэн дээрэнь гараа табижа ябаад, тэрэ талын гуталын ула ханди татажа абшаба. Улаа абаад бусажа ерэбэ. Тэрэ ябаган хүн мэдэнгүйгөөр нюсэгэн улаараа ябашаба саашаа.

— Сайн хулгайшад уулзаа байнабди даа, — гэжэ хөөрэл-дэн байба.

Хара хулгайшан хэлэбэ:

— Би танай Манзын хаанай мунгэ баанха тоножо абхаяа.

Ябжа байнаб. Хоюулан эблэжэ абхамнай гү? — гэбэ.

— ҮГэй, абжа болхогүй, шулууи гэртэй юм даа. Хара хулгайшан хэлэбэ:

— Абжа болхо арга байха.

— Хайшан гэжэ абха арга байнаб? Абха арга байбал абаял, — гэбэ шара хулгайша.

Тиилдээд шара хулгайшынгаа байра тээшэ ябашаба. Хара хулгайша хитадын пүүзэнһээ (лавка) ехэ проволхо хулуужа абжа ерэбэ" Тэрэ түмэрөөрөө шара хулгайшантаяа хоюулан мүнгэн баанхын шулуун гэрые прооволхоороо оройжо эхилбэ. Оройһоор байһаар хахад һүни болжо гэшхүүр хэжэ орхибо. Гэшхүүрээрээ гэр дээрэнь гарба. Гэр дээрэһээ онгэйлгохо арга байба. Онгойлгоод, шара хулгайшые досоонь оруулба:

— Ши мунгэ абаад үгжэ бай, би дээрэһээ абжа байһууб, — гэбэ.

Хара хулгайша үүр сайтар нилээдгүй мүнгэ абба. Үдэр болхо болходо гэшхүүрээ хуряажа абаад, шара хулгайшындаа ерэбэ. Нэгэ сүүдхэ үнгэрбэ. Хоёрдохи сүүдхэдээ үдэшэһээ эхи-лээд, үүр сайтар абба. Гурбадахи сүүдхэдээ үдэшэһээ эхилээд абжа байтарын Манзын хаан мэдэжэ, дороһоон ехэ шара са-буу будажа орхибо. Шара хулгайша досоонь ороод, — абжа у гэжэ байһан аад, тэрэ шара сабуунда няалдашаба. Яажаш тэрэ сабуунһаа һалажа гарха арга үгэй байба.

346.

— Биш эндэһээ Һалажа гарха аргамгүй, иигээд дүүрээб.

Тдрхкимни таһалжа абжа үзэ.

Тиихэдэнь хара хулгайша нрооволхынгоо түмэрөөр тар" хццнь таһалжа абба. Шара хулгайшынгаа һамганда ерзжэ.

Ряэнэ:

— Манай мүнгэн баанха тоножо байһые Манзыи хаан мэ-дэжэ, шара сабуу билаажа орхиһон байба. Тэрэ шара сабуу-ань шара хулгайша няалдашоод, яажаш һалажа гарха арга байбагүй. Тиижэ байхадаа намда хэлэбэ:

— Минии тархиимни тапалжа аба даа, — гэжэ хэлээ һэн, — Тиигэбэл бидэ хоёр баригдахагүй бэзэбди даа.

Шара хулгайшындаа хоножо байба. һуни гэнтэ һэреэд:

— Манай харшымнай воротаада тамга даржа орхибо ха. Тэрэ зандаа хара хулгайша гүйгеөд гарба. Харахадань.

Тамга "дараа гаи байба. Тэрэ тамгынь хурса хутагаараа адли* 11 ханаар һиилэжэ зорожо абба. Тэрэ һүниндөө тамга абжа ябаад, бүхы хуиэй харшын воротаае тамгалжа оохибо. Манзыи хаан үглеөгүүр бодожо ерээд, тэрэ тамгаараа бариха гэһээнь бүхы айлнуудай воротаа тамгатай байба. Барижа болхо арга байбагуй. Манзын хаан бэшэг тарааба. Бүхы зоноо хуу суг-ларха гзһзп. Хара хулгайша шара хулгайшынгаа һамганда хэлэбэ:

— Зониие суглуулаад ажаглажа табиха гээ ха даа. Суг-ларһан зоной хоорондуурын үүлинсэ гаргаад, шара хулгайшын бэеые олон зоной дундуур ширээд ябахань гээшэ даа. Тиихэт дэнь бидэ булта ошоод байха ёһотой байнабди. Тэрэ шарч хул-гайшын ширэжэ ябаһан бэеые хараад, шннии досоошни аягуй болжо. нюдэнһөөшни уһа адхарха гээшэ аагү? — гэжэ шара хулгайшын һамгаНһаа асууба.

— Туйлгүй адхархал ха даа, — гэжэ хэлэбэ. 8.

— Тиигэбэл нэгэ арга байна, — гэжэ хара хулгайша хэ-' лэбэ.

Хара хулгайша базаарта ошоод, алтан блюудсэ хулуужа асарба. Асараад хэлэбэ:

— Ши энэ блюудсые олон зоной дунда ошоод байхадаа, тархи дээрээ табяад байгаарай. Тэрэ шара хулгайшын бэеые вөрьшгөө дэргэдүүр ширэжэ ерэхын үедэ, туйлгуЙ нюдэнее уһани гарха болоо юм хада тархин дээрээ байһан алтан блюу-Дсээ шулуун дээрэ тэһэ унагаажархёорой. Халаг хухай табижа, шара хулгайшын бэеые харангуй, хайран алтан блюудсэм Даа, аба эжымни юрөөл табижа үгэһэн блюудсэ һэн юм даа. Тэһэ алдзжа орхибоб даа. Ямарш уршагтай юумэтнай бэ, ори бархи табижа байгаад ла, блюудсэнэйнгээ тэһэрһэй уйрхэйе тҮүжэ абһаар үнгэргөерэй.

Манзын хаанай тэрэ ажаглуулжа табнһан тухай юу ойл-г°гдоһон мэдэгдэһэн юумэгүй үнгэрбэ даа.

Тиигээд дахин Манзын хаан хара хулгайшые хүндын ёһоор Урюулба. Тиихэдэнь хара хулгайша ошобо. Ошоходоиь1ШН.

347.

Зын хаан нэгэ гэрые ехэ гоёор һуудал бэлэдхэһэи байба. Хү-' дын шэнээн здэбхитэн һайн нухэдые суглуулжа һуулгаад, ос-тоолын хундэтэ эдеэгээр хундэлжэ, архи та мхи уулгажа ехэ сэнгуулжэ байба. Хара хулгайшаниие тэдэнэй дэргэдэ оруулг жа. остоолын хундэтэ эдеэгээр архи тамхяа барижа, ехэ xylite дэлбэ. Тэрэ сугларһан нухэдууд архи ууггаад, һогтожо мэдээ табижа унажа байна. Хара хулгайша дутуушаг һогтоод, унаг-ша болжо хэбтэжэ байна. Тэрэ сугларһаи нүхэдүүдтэ мэдээтэЙ' һууха нухэд байбагуй. Булта мэдээгээ алдажа унташаһан байба. Тиигээд байхада нэгэ хун орожо ерээд, хара хулгайшын хахад һахалынь хурса хутагаар абжа орхнбо. Үбэр хармаа-наарнь дууртэр мунгэ хээд, гараад үүдынь суургалаад яба-шаба.

Тэрэ гэһээр хара хулгайша бодожо ерээд, һогтожо унашоод хэбтэһэн нүхэдүүдынгээ һахалыиь хурса хутагаараа хахал-хвХ хад болтор абжа орхнбо. Үбэр хармаанаараа дүүрэн байһан мүнгые тэрэ хэбтэһэн нүхэдэйнь убэр хармаандань тон адли-хан хубаагаад хэжэ орхибо.

Удаа хойто тээнь ерэжэ суургаа онгойлгожо, хара хулгай-шые бариха гэһээй тэрэ байһан чүхэдынь хахад-хахад һаха-лынь хуу абташаһан байба. Бултанайнь үбэр хармаанда ад-лихан мунгэн байба. Хара хулгайшые барижа болхо арга байбагуй.

Тиигээд тэдэ нүхэдүүд мэдээ орожо ерээд, "хахад-хахад һахалнай хайшан гэжэ абгашсо гээшэб. Үбэр хармаандамнай' мунгэн яагаад бии болшобоб". Тон ехэ гайхалсаад тараба.

Дахин Манзын хаан хара хулгайшые хатуу шэрүүнээр| "Ерэ наашаа!" — гэжэ татуулба.

Хара хулгайша тэрэ гэһээр ошобо.

— Ши нүхэр, хулгайша нухэр 'байбаш Даа. Минии мүнгэн баанхые ши тоножо аббал хаш даа, — гэбэ.

Тиихэдэнь хара хулгайшан хэлэбэ:

— Юундэ намайе хулгайша гэбэт? Би хулгай хэжэ шада* даггуйб. Намайе хариин оронһоо ерэһэн байхадамни хулгай! гаар хардажа гүшэрбэ гээшэ аабта. Минии хулгай хэхые юугээрш мэдээгуй аад ла, ямарш фаактагүй аад, намайе харда а гээшэт! — гэжэ хэлэбэ.

Тиихэдэнь Манзын хаан:

— Би шамаар хулгай хүүлэхэмии, — гэбэ. — Найман түшэ-мэлнүүдые нэгэ гэртэ һуулгаад, өөрынгөө малгайе тушэмэл-нүүдынь rap дээгүүрынь гурбан сүүдхэ ябуулхамни. Ши тэрэ малгайе гурбан сүүдхэ дотор хулгайлжа аб! Абжа шадаагуй хадаш Шинии тархиишни таһа сабшажа абахаб. Абжа ша-даал һаашни, найман түшэмЭлнүүдэй тархиинь таһа сабшажа хаяад, шамада хахад зөөригөө үгөед, корооль хаан болго-хоб, — гэжэ) хэлэбэ.

Тиихэдэнь хара хулгайша:

— Хулгай хэжэ шададаггуйб. Намда тиимэ хатузЩидааии.

Юундэ угэбэт, — гэжэ хэлэбэ.

— Яанаш даа, хулгайлжа абаа хадаа аба даа, угэй хадаа бай даа. Хэлэпэн үгэеэ бусааха аргамгүй; — гэжэ Манзын хаан.

Хэлэбэ,

Хара хулгайша — Түшэмэлнүүдынгээ һууха гэрынь заажа угэгты. гэжэ хэлэбэ.

— Тэрэ гэртэ һууха юм даа, — гэжэ хэлэжэ угэбэ.

Тэрэ гэһээр хара хулгайша базаарһаа нэгэ хуршааг (хитад архи) хиТад хара архи хулгайлажа асараад, тушэмэлнуудын һууха гэрһээ үргэлжэлүүлэн шара хулгайшын гэр хуртэр хаан-шан архияа зурылгаад адхажа орхибо. Шара хулгайшынгаа поол доропь нүхэ малтаад, адхаһан хара архинайнгаа үнэр дагажа ябаад, газар доогуур нүхэ малтажа, малта малтаһаар ябаад, найман түшэмзлнүүдэй һуужа байһан гэр доронь ошожо орошобо. Хурса хутагаараа поолынь аргаахан зорожо, гарай багтахаар нүхэ гаргаад, тэрэ нүхөврөө хаража шагнажа һууна. Найман /гүшэмэлнүүд тэрэ гэр дотороо Манзын хаанай-малгайе гар дээгуурээ тойруулжа байба. Тиигээд хөөрэлдэнэ тэрэ түшэмэлнүүд:

— Хара хулгайша манай эндэ ерэжэ, Манзын хаанда тар-хияа таһа сабшуулхань хадаа. Бидэ малгайгаа хулуулгаха-гүйбди. Манай тархи таһархагуй дээ. Газаагуурнай нилээд үгэйхэн харуулнууд хаража байгаа хадаа. Бидэ гурбан суудхэ дотор хаанай малгайе гарһаан алдажа хулуулгахагуЙбдц, — гэжэ хөөрэлдэхынь хаража шйгнажа һууна.

Нэгэдэхи суудхэ үнгэрбэ. Хоёрдохи сүүдхэ болжо байна. Хоёрдочиш сүүдхэ үнгэрбэ даа. Гурбадахи сүүдхэдээ хахзд һүниһөө — хрйшо түшэмэлнүүд һажажа захалба. Бултанайнь нюдэ^ аняатай болшобо. Хаанайгаа малгайе гартаа баряад нилээдгүй үни һажажа, нэгэнэйнгэ? гар дээрэ табижа байхынь хаража һууиа. Гар дээрээ табюулһан түшэмэл мун оөригүй гартаа баряад пажажал байна. Тиигэжэ байхада гарай багта-ха нүхэи тушаа ойро хаанай малгай ерэжэ байхынь хараад, хара хулгайша тэрэ нүхөөрөө гараа гаргажа һарбайгаад бай-хадань, нэгэ түшэмэлынь гар гэжэ һанаад, хара хулгайшын тар дээрэ табижа орхйбо. Тэрэ малгайе һуга татажа абаад, хара хулгайша шара хулгайшынгаа гэртэ ерэбэ. Түшэмэлнүүд нойрһоо һэрнжэ, хаан&йнгаа малгай яабаб гэжэ тон ехэ Щ диржэ, олжо ядалсаба. Хара хулгайша хулгайлажа абшаба гээшэ гу? Тархяа таһа сабшуулха саг ерэбэ гээшэ гү? — гэжэ айлдажа зобожо байбад ха.

— Энэ гэһээр шара хулгайшын байрада ошожо, хара хулгайшын лабтан хулуужа абаһые мэдэжэ ерэе, — гэжэ хөөрэл-дэбэ.

Тиигээд шара хулгайшында ошожо харахадань хара хулгайша хаанай малгайе хулгайлажа абапаниинь эли байжа,

Барижа хаража һууба.

Аь.

Тэрэ гэһээр Манзын хаан найман түшэмэлнүүдынгээ тар-хнинь таһа сабшажа хаяад, хара хулгайшада хахад зэериеэ үгөөд корооль хаан болгобо.

74. ХУЛУУША ДУРБААН.

Хулууша Дурбааниие хаани инь ерэ гүү-лэбэ. Хаан һураа:

— Ши хулууша гууш даа?

— Хулуухалби даа, — гэнэ.

— ҮНээрээ хулууша болбол энэ шагаабартаа столоо табяад, стол дээрээ мунгэн аяга шанагаа табяад, хажуудань лампа аһаагаад, түүнэй хажууда һахяад һуухаб, түүным хулуужа абааш даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.

— Тиижэ, хулуухаб, — гэжэ Дурбаан хэлэбэ.

ҮДэшэлэн Дурбаан тиимэ үхээшэнэй хүүртэ ошоно. Нэгэ һаяхан үхэһэн хүүе үргэлээд ерэбэ. Хаанай шагаабарта ерээд харана. Хаан булта юумэ табяад һахяад һууна. Шагаабарынь модоор соо сохёод, үнөөхи үхэһэн хүнэйгээ гар хиигээд ap-балзуулна. Хаан гарынь таһа сабшаад хаяжархиба. Толгой-ень оруулаад монсогошуулна. Толгойень таһа сабшаба хаан. "Одоол Дурбааниие алабаб даа", — гэжэ хаан дотороо бодобо. Тиижэ һанаад, "дахин хэн ерэхэ һэм", — гээд ламп а а ун-тараагаад, хаан ошожо унташаба. Хаанай унтапан хойно Дурбаан һэмээхэнээр ороод, аяга шанагынь абаад ябашаба. Хаанай хойто үглөөнь бодоходО аяга шанагань үгы байба. Дурбаанайда ошоходон, Дурбаан хаанай аяга шанагаар ндеэл-жэ һууба. Тиигээд хаан Дурбааниие ерэ гүүлнэ.

— Зуун шарые зуун хүүгээр сахюулнаб, түүниие хулуужа абааша, — гэжэ хаан Дурбаанда хэлэбэ.

— Яаха.һэм даа, хулуухаб, — гэжэ Дурбаан хаанда хэлэ-

Бэ.

Шараа дундаа хээд, зуун хүн тойроод байнад. Нэгэ тахяа абаашаад шарын дунда табихадань, тэрэнь бархирба. Тиихэ-дэнь шарнууд бутараад харяалдаба. Нэгэ шарынь абаашаад, Дурбаан алажархиба. һүүлдэнь Дурбаанайда ошоходо мя-хаяа улгэжэ отолжо байба.

75. ГРИШКА.

Гришка гэжэ үншэн хүбүүн ябаа. Мал-

Гаяа хээсэш саана ябха. Нэгэ мангад, нэгэ еврей ерэбэ.

— Юу хэжэ байнаш? — гэжэ һураба.

— Хулуужа һуржа ябанаб.

Гришкэеэ тэргэндээ һуулгаад, гэртээ асарба.

— Малгаарша нэгэ үнеэ хүлтэ асар, — гэбэ.

— Би хулуухаб, — гэнэ Гришка.

Мангад хоёр пастух табина хархын. Хайшан гэжэ хулуу-хаимааб гэжэ-. Модон соо орохолоорон үнеэеын хоолойн хадхаад, һүүлиин абаад ама руун шихэнэ. Үнеэн гүйгээ, хахажа үгхэеэ һанана.

— ҮНеэниин үнеэгээ идеэ, зай, мяха абахатнай, али мүнгэ абахат? — гэнэ. Үнеэгээ худалдаад абаба.

— Азаргайм хулуужа шадахыт? — гэбэ.

— Азаргытнай абажа шадахаб, — гэбэ.

Хара азаргаяа сара'й соо оруулаад, гурбан харуул табина.

"ҮүЛэн үбээдэ уһан хаанаһаа грршхым", — гэнэд гурбан харуул. ДээрэһээН унаа. Гартаа метла а баряад, метлаа үгөө. Шагаабарта ерээд хонсиргоно Гришка.

Ьүү, хэды морин унаад һүернэ. Азарга үбээ. Тиигээд азаргаяа һөөрэгшын худалдвад абана. Гурбан үдэр срок үхэб:

— " Зай, ши минии изын хубсаһай хулуужа шадахыш, —

Г™ЙаШка орои ДОР °Р°0Д хэбтэнэ- Хүгшэниин талхаа һай-nvifS' ^*!?00 амһаР со° хээд табина- Изы эрэ хоёр орон-aw ороод хэотэнэд. Мүноөхи шанага сооси хилеэмэйн идхуүр-гэйи адхаа орон соон.

"Все.

һүНи болобо. Үбгэ һамган хоёп J I дороо шүдээ. Гришка хубсаһайн IH ПМаад ЯШ лоороон эрэ эмэ хоёр: "ХулуугааS ябашо°- И§ШШ.

Саашаа утархай пара cob 1Яя Ы* ^ < хыш", — гэжэ. СР<* В "Изыйим хулуу.

Изыеэ паар мориндо һуулгаад МШ хын. Гришка харгы дээр боймолдоодВi11 Hi.

— Ээ, Гришка үхээ, — гэлдээя ШШI Ерхэдэн Гриппе Ш^ЩШ^Ш 1.

Бежаадлаа", — гэлдээд ошоод харанаi Тэп,1#"ШШ ка гурбан паар мориндо һуугаад, изыен ГРИШ".

Тиижэ үншэн хүбүүн үнеэтэй, НКШИН ложо, изы абаад, баяжаад арляшоо. ЭЗаргатай' хУбсаһатай Щ.

76. МУУ БААНСИ.

Убээтэй ядуу хун байна. Ган гэхэ нохой.

үБээ, газар гэшхэхэ адуу үбээ. Өөрёо.

үЕ наһан соо һүхэеэ барижа, модо щабшажа ажал хэдэг байгаа пан. Хаа хаана айл тииргэндэ байсан дайдымайе хэнз. Модошо дархан болоо пан. Ехэ бэрхэ модошо дархан гэжэ хаа хаана дуулдана, тайшаа убэгэн муу Баансийи hypraa-ран дуулажа, татуулажа асараа пан. Муу Баансн ержэ, тайшаа үбэгэнһөө һурана:

— Яахай намай татуулааш?

Тайшаа үбэгэн хэлнэ: Шж пяохан гэ-

— Шамай ехэ бэрхэ һурагта гарапан модошо дархан.

Жэ дуулаа һам, — гэбэ. хойно- "Гоёор.

ТЙ" Муу Баанс, тайшааЩ|НИ байсан барихам", — гэнэ. тэрэ ШВШЙ барина, модоо халба. Тэрэ Муу Баанси байсанииьЩНИв! ехэ гоёор заһажа байба. Нэгэ хоер плраииi д шж болно ехэ байсан бодхоожо байба. ШШ" ожо ерэхэм", — гэжэ тэрэ һайн үдэр Муу ЩщШш^ЯЯ хэлнэ. тайшаа үбэгэнһөө һурана. Тайшаа убэгэн.

— Харижа ерыштаа^З^НшШ ""Т" Хт1".

Муу Баанси айл тээшэ ЦШШ тайшаа үбэгэ" Даа. Нэгэ долоо хоноги доторсоо зугаа Щ.

Две хүдэмшэдеө тэхэржэ Щ Щ "уга соогоо хаагаад. т бии байна. Баян хүн гунтаии к Баанси хабхар?лажа идехэм гэжэ шахажа байна ВД баряаД тайш һон хойно тэрэ нуга сооси МШ Ш нуга соогоо унГжа. Үбэгэндөө хүтэлжэ ябана. байна. һайн Щ.

Дан, гунтай үхэриин үбээ болшоощ.

Хуяууша үлдэхэм гэжэ баян хун хойноһоон ябалдана. Үүр сайхын урайхана Муу Баансиие хусэжэ ерэнэ. Муу Баанси ухэрнин хутэлеөд ябажа ябана.

— Зяй, ухэриим яахай хулуубаш, яба, тайшаа үбэгэидэ эаахам.

Саб сагаан болоһон хойно тайшаа үбэгэндэ ерэнэд. Ерээд, баян хун морёо, үхэрээ уяад, тайшаа үбэгэндэ ороно. Муу Баанси ухэриин дасин хулуугаад, харгуй газарта абаашаад, убээтэй ядуу хүдтэ үхэриин алаад хуу хубаажа үгэшхэнэ. Баян хун тайшаа хундэ ороод байжа байна. Тайшаа убэгэн пурана:

— Хаанаһаа ябааш, хэрэгтэй ябайш? Баян хүн хэлэбэ:

— Муу Баанси гунан ухэриим хулуугаал, — гэбэ. — Хойно-һоон улдэжэ ерэжэ эндэ баряалби.

Тайшаа үбэгэн пураба: т$ш.

— ҮХэртанай хаанаб?

— Эндэ газаа уяатай.

— Ябаад харайи, — гэжэ тайшаа үбэгэн хараба. Хараан-гайн ганса мориниин уяатай, ухэриин убээ байба. Тайшаа убэгэн тэрэ баян хүйи хараана, хашана: Л^И.

— Ши намайе туршайш, үхэри бариһан хойно үхэр шинии хаана ошохым? Худалаар хэлээш, — гэнэ.

Тиихэдэн тэрэ баян хүн тайшаа үбэгэндэ хараалгаад: "Худалаар хэлэһэн ёродоо түрмэдэ орохош, — гэнэ. — Улаан бур-гааһан ураг шинии бэшэ, тайгын бургааһан танил шинии бэшэ, нюргайш шуһа гарсара сосёо һаа болихолши худалаар хэлэхэеэ". Баян хун морёо унаад, үхэр үбээеэр гэр тээшээ бусана. Бусапан хойнонь Муу Баанси тайшаа үбэгэндэ ороно. Тайшаа убэгэн һурана:

— Зяа, хэр зугаалжа ерэбэш?

— Баа үбээ, долоон хоног соо зугаалбаб.

— Тэрэ баян хуни гунан үхэри яахай хулуугааш? Тиихэдэ муу Баанси хэлнэ:

— Тайшаа убэгэн, булагай уһа худхаа үбээ хада, булан-хайр гарха үбэйма. Муу Баансиин хулуугаа убээ хада, хулу-ушан хаанаһайм, — гэнэ. Тиижэ тайшаа үбэгэн Муу" Баансида тороод, тажаганса неэгээд, Муу Баансиин толгойе эльбээд: "Энэ байсангаа дуупыштаа", — гээд эльгэбэ.

Муу Баанси тэрэ байсангаа ехэ гоёор барижа дууһаад байхадан, хатуу арсияа үгэжэ, тарган мяхаа идюулэжэ хуб-салуулажа, мунгэ угэжэ: "Тиижэ унаһан гараһан нютагтаа гаража амарыштаа", — гэнэ.

Тиижэ Муу. Баанси хубсалажа, мүнгэтэй болжо, тайшаа убэгэйе торгожо, мүнөө болсо хэлүүлэн дурдуулан байнал.

77. ЯЛА.

Эртэ урда сагта нэгэтэ Яла гэжэ хун тээрмэдэ ошоо. Тээрмэдээ һүня хуреэд талхаяа буулгаад, нэгэ мангадта хонохоёо ошоо Тэрэ квао тира дань, гэрээнь тойроод олон амитад байба Эдэ амитад хулгайшад байжа, амбаарайнь уудые домкраадаар уЬгээд, орхо хуугээ олжо ядажа байгаа. Тэрэ хунэй ойрын ошохо-донь: "Ши энээ уруу оро, биде олзонпоонь хубаалдахабдн", — гэнэ. Яла олон амитадһаа айхадаа саглаасяа үгөөд, амбаар соо оробо. Орходонь, амбаар дуурэн мяха, топо, гульмэ ха-нада улгээтэй байба. Байһан юумыень хуу ообордожо дүүр-гэжэ байхадань, газаа байгаашад юумыень гаргаад, домкраа-даа табижархёод, гуйлдэжэ арилшаба.

Тэрэ хун улээ амбаар соо харанхыда. Амбаар соогуурна УРУУ өөдэ ябжа ябжа эсээд, доошоо һуушаба. Тамхяа татажа байтарни, спичкын гал гүлмэдэнь аһашоо. Амбаарынь хуу дурэжэ захалаа. Үүдэнэй холоод дуржэ унашахаа байба. тэрэ һамаанда Яла гуйжэ ой уруу ошобо. Хунууд шууяа гарган гуйлдэжэ ерээд, унтаргаахаяа забданад. Яла ШШЩЙ шугы, соогуур, харгыгаар. Гэнтэ харан, гэхэдэнь. ^0РГОЙ хүрэтэр галУ дурэжэ байгаа. Тэдэнэй ойро ошобо. Ошходонь Үнөөхи хулгайшадиинь байба. Өөрынгөө мориео танишаоа.

— Мориимни угэгты, ябхамни. "LrtAU ихэбди, — гэжэ.

— Бу мэндэ, бидэ шамда энэ олзоһоон ухзоди.

Нэгэ тоһотой боошхо хооһолжо ВШ гаргаад, тэрэ ху-Яла хүлеэн хүлеэнэ. Тоһотой боошхо о г v'ЖМ$ Ш№ ниие досоонь хээд хабхуултёо." ШОНо тоһоной баД. Тэрэнэй боошхо соогоо пуужа ц к забхараарня Үнэрөөр боошхынь долёожо байба. Щ J алдаад гүйбэ хээд, шоные һүүлһээнь баришаба. шин Щ.

Боошхо хүн хоерые шэрээд. Гүйнэ, гүйнэ һүүлыень табиногой. Хэдышье саг соо гүйжэ ябатараа. боошхонь түгсздэ тороод бадаршоо. Тэрэ хүн гараад, гэртээ моришьегүй, талхашьегүй бусаа юм гэхэ.

78. МОЛОНТОЙ ҮБЭГЭН.

Урдани сагта Молонтой гэжэ үбэгэн яба-Нан гэхэ. Хүйлэн хүхэ бухатай байгаа.

Ха Тэрэ буха унаад Эрлэн хаанда ошохо гэжэ ябаба.

Харгуйгаар ябажа ябахадан урдаһаан Альбаша хара хү-бүүн золгобо. Алтан шарга мори унаһан юмэ.

— Мэндээ, Молонтой үбэгэн! Хаа хүрхэеэ ябаабта, Молонтой үбэгэн?.J.

— Эрлэн хаанда ошожо, газар дэлхэй мэдаээр зарлиг.

Абаха гэжэ ябанаб.

— һМ… газар дэлхэй мэдэхээр зарлиг абахамни гэнэ.

Гүүш?

— Тиимэ, тиимэ, хүбүүдэй үри!

— Бишни бапа тиимэ панаатай ябанаби. Шимни ехээр үбэгэрөөд байнаш. Газар дэлхэйн хаан болжо ялахагүйш. Намайгаа даалгагша болго. Бишни залууб, бүхэб, мэргэм. Шамда а ехэ тупатай байхаби.

— Тэрэ хүүршни ехэ зүбтэй байна даа. Тиибэл хоюулаа хаан болое.

Тиижэ зугаалажа һуутараа, Альбаша хүбүүн. хэлэбэ:

— Минии морин ехэ хурдан, эшэгын мяха эргүүлээгүйдэ, гунан ехэ дайдые гурба эргэхэ, дүнэн ехэ двйдые дүрбэ эргэ-

*Э байха.

— Миниишье буха дан юумаһаа таһархагүй байха юм.

Дэлхэй дээрэ хүсэхэ галдан ганса нэгэн байха даа!

— Уһм, Һм. Энэ муу муухай бухашни юу хүсэхэ байнабн?

Ь°ли, боли, үбэгэн.

Зам, тиигээ пааш, боосоо табилсая.

Табилсая. Юугаар? ГГ" Толгой, толгойгоорон.

ШШ.

— Зай, тиимэ, тннмэ.

Хоюулаа rap гараа барилсажа, боосолдобо. Альбаша. хара хубуун морёо унажа, баруун тээшээ ябаба, Молонтой убэгэн я\ун тээшээ ябаха гэжэ бухая а унаба. Альбаша хара хубуун газар тэнгэри хоёрон тэг дундууран бургэд мэтэ бурэлзэжэ, харабсар мэтэ хабталзажа, арбаад нюрга алад барижа, хо-рёод нюрга ходо барижа, хии мэтэ ниидэжэ, сог мэтэ һүрэ-жэ ябашаба.

Молонтой убэгэн байраһаан занлаагүйгөөр бухаяа үргүү-лээд, зуугшээ яарапан толгойень баруугшан харуулаад байба ха.

Альбаша хара хубуун гунан дайдые тойроод, дунэн дай- j дые эргээд ерхэдэн, Молонтой убэгэн мэн хэмдээ байжа] байна.

— Зай, убэгэмнн, яабабта? Байһан газарта а байһаар бай- < аа гуут?

— Юугаа хэлэнэбши?! Бухаймни толгойен харыш, зуун (тээшээ хаража байһан юумаад, баруун тээшээ хаража бай-нал. Яабабши ннхэдээ? Нааданшни шог — нааданай хун бэ-шэби.

— Дэлхэй тойроод ерэбэб гэжэ, хорон худал' хэлэжэ һо-роһо буу-бур юума эндэ. Сэгтэ Сэмбэр уулайн хормойдон орьёл сагаан буга тала дундуураа таһа харбуулаад, шупаа гаража хэбтээ һэн. Түунн саада тээ, шара далайн (хажууда) шандаган, загал ерэһэн хандагай баабгайда барюулаад шупаа гаража, бааяжа хэбтээ һэн. Туунн саада тээ Арсалан (нэгэ) хуниие улдэжэ ябаа пан. Тэдэни хараа гууш?

— Орьёл сагаан бугышни би харбажа унагаагаа һам, загал эреэн хандагайешни минии буха гуйдэл дундань сүмэрэ мургэжэ орхёо Ьан. Арсаланшни минии муута хуниие улдэжэ Ябаа һан.

Түүниимни мэдэнгүйгөөр хуниие зэмэлэжэ, талада тарбаганам шэхые таһара татажа байналта. Боосоон минии, морёо угэ!

Альбаша хара хубуун морёо угэжэ бухайн абаба.

— Буха мни эжээ танидаг юма. Уняхадашни ябажа угэ-хэгуйбзэ, энэ тумэр балтаар хоёр эбэрынь тала дундуурань сохёорой. Тиигэбэлшни хии мэтэ хиидэжэ ошохо, хэрмэн мэтэ гульдаржа ошохо.

Молонтой убэгэн тиижэ хэлээд, алтан шарга морйёо унажа, харбаһан һомон мэтэ, шүдэһэн шулуун мэтэ ябажа угэбэ гэхэ.

Альбаша хара хубуун бухаяа унаад, тумэр хара балтаа-раа тархи руун буулгаба, тиихэдэн бухан ухэтхэжэ унашаба. Бухаяа ухуулээд, Альбаша хара хубуун баряад саашаа ошо-һониннь тэрэ гэлсэхэ.

79. ХАЙБАЙ МЭРГЭН.

Урай урай Хайбай мэргэн ябба. Даатита боро даагатай, таар тохомтой, тальти эмээлтэй, үнгэрсэг хара башлагтай байгаа. Саашаа болходоо, харуу Хара хаан ахатай байгаа. Харуу Хара хаан ахан болходоо Нугаржан хүбүүтэй, хоёр шэгэшхээхэн басагатай байгаа, харуу хатуу хатантай байгаа.

Түүнэһээн сааша болоод байхада, Хайбай мэргэн нэгэ сай-хан удэшэ Харуу хаан ахайндаа айшалхам гэжэ түхөөрбэ. Даатита боро даагаа асаржа, таар тохомоо тохожо, тальтн эмээлээ эмээллэжэ, унгэрсэг хара бушлагаа абажа, харуу Хара хаан аха тээшээ ябба гээшэ.

Ошо ошоһоор ошоод, ерэ ерэһээр ерээд, харуу Хара хаан ахайндаа ерээд, газаан оржо байба. Морёо уяад, харжа байхадан, харуу Хара хаан ахан хадаа орон дээрээ хэбтэжэ байба. Нугаржан хүбүүниин бурхан шуоуугаа арлигажа пууба, харуу хатуу хатаниин хадаа алда болохо хошхоног арлигажа пууба, ехэ шэгэшхээхэн басаганиин хадаа һартинсагаа арлигажа һууба, бага шэгэшгээхэн басаганиин тарагаа ашилжа пууба.

Тиигээд Хайбай мэргэн хадаа ханяажа ортибо. Ханяажа ортиходон, хүүн ожирбо гэжэ, тэрэ этыхэ уухыймаяа хадал-гана гээшэ. Хатаниин арлигажа һууһан хошхоногоо хамсы соогоо хэбэ, Нугаржан хүбүүниин бурхан шубуугаа таг дээ-Рээ хадалгаба, ехэ шэгэшхээхэн басаганиин һартинсагаа таг Дээрээ абажа хадалгаба, бага шэгэшхээхэн басаганиин тарагаа хормой дороо хадалгажа ортибо.

Тиигээд саашаа болжо байхада, Хайбай мэргэн уудэ татажа, соолдон оржо, хаанай мэндээр мэндэшэлжэ, хатан.

21 БУРятские народные сказки.

369.

Рообоор дороободолжо, шэнэ һонинмай һуралсажа һууба даа лхатая. Ахаһаан һурна:

— Хэр байжайна, юун һонннма бннб? — гэжэ.

— Юуншкэ һонинма убээ даа, — гэнэ.

Харуу Хара хаан ахан Хайбай мэргэнһаа һурна:

— Юун һонинма бннб? — гэжэ. Тиихэдэн Хайбай мэргэн хэлэжэ ортибо.

— Юуншкэ һониима убээл даа. Ганса иигээд танай тээшэ ябжа ябахадамнн, хатаниишни хадаа хамсы сооти хошхоногы шэнээн могой мурымни отолжо гараа һан. Тиихэдэ ехэ шэ-гэшхээхэниишни таг дээрээ хурайһан һартинсаги шэнээн шу-луу абажа, гартн руун шудэбэб. Тарти руун шэдхэдэмни, бага шэгэшхээхэниишни хормой дороо хэһэн тарагындли тартин сайһаар удхаржа унаа.

Тиигээдэл даа сааша, Харуу хаан ахан эдеэгээ мэдэгдэш-лэн хойноо эдеэгээ барни гаргажа шанба. Тогоогоо табъжа, тал а а тульжэ, тогоон соогоо эдеэгээ хэжэ шанжа ортибо.

Тиихэдэн Хайбай мэргэн ошоод тэндэн, хамһалсаһан болоод, тогооин улаан туудэбшэ гал табяадла. Тогоониин ехээр бусалба. Бусалхадан, ехэ шэгэшхээн басаганиин ерээд эдеэгээ абха панаатай ядаба, хамсыгаа, гараа дүрөгкөеэ һанжа. Бага шэгэшхээн басаганиин ерээд абажа ядна эдеэгээ. Хата-ниин ерээд абжа ядна, тэрэ тогоондоо оржо. Тиихэдэ Хайбай мэргэн: "Би хампалсууб", — гээд тогооин баряад, газаа тээшээ гуйжэ гарба. Газаа тээшээ гараад, унгэрсэг хара башлаг соогоо эдеэин хуу хэшхөөд, өөрөөн булгааһандан ороод хэбтэнэ.

Тиигээд булгаапанда хэбтэхэдэн, тэдэшни тэрэ эдеэгээ ад-хаа гээд, датин эдеэ шанхымаад харамнаад, Хайбай мэргэн-Һээн харуу Хара хаан ахан, орондоо барандаа өлөөр унтаба гээшэ.

Унтаад, һүниин утархай болоод байхада харуу Хара. хаан улднэ. Үлдхэдэн тууииин урдуур хадаа Хайбай мэргэн йэрээд, шагнаад хэбтэбэ. Тиихэдэн хэлнэ харуу Хара хаан ахан ха-тандаа:

— Таг дээрэ шагайн шэнээн шара тоһон байгаа һэнээ, тэрээни асарлаа, — гэжэ. Хатаниин һэмээбэйхэнээр боһоод ла, ааляар боһоод, ошоод тэрэ шара тоһоо абаад, таг дээрпээн асараад, һарбайна. Һарбайхадан, Хайбай мэргэн хадаа хаани урда һэмээбэйхзнээр һарбайгаад абаад, шара тоһойн саанаа хээд хэбтэнэ.

Хатанаа орондоо орходоо, хааниин хэлнэ:

— Яагаабши, асарайш? — гэнэ.

— Асараад, угөө бэшаальби! — гэнэ. Тиихэдэн хаан хэлнэ;

— Дуугай! Хайбай мэргэн дуулай, абяабэй бай! — гээд. Тиигээд лэ болёод, датин хэбтэжэ байба.

Датии хэбтэжэ байгаад хэлнэ:

Гаг дээрэмнай^еври байгаа һэнээ, тэрээни дсарШ.

Гэжэ.

Хатаниин боһоод баһа асарна. Асараад, һүниин хабхарта бөөрн һарбайхадан, Хайбай мэргэн топоод, баһа саана хээд.

Хэбтэнэ.

Тигээд, хаан пурба:

— Асарайш? — гэжэ хатаа. Тиихэдэн хатаниин:

— ҮГөө бэшаальби, — гэнэ. Хааниин хэлнэ:

— Дуугай! Хайбай мэргэн мэдлэй, абяабэй бай! — гээд. Тиигээд б ah а үлөвр хэбтэжэ байна. Тиигээшхэ haa харуу.

Хара хаан ахан худы улвер хэбтхэм гэжэ бодоод, неэбэрнуу-дээ барьжа, шулаандаа гаржа одобо. Шулаан соогоо ороод, эдьхэеэ товргэжэ байхадан, Хайбай, мэргэн гараад, "ахайда-мни юун хулуушан оробаабдаа" гэжэ тэрээнээ гаргажа, баа бага нальжа хаяад, эдьхэ уухайен башлаг соогоо саашан хуу хээд, гараадал даа даатита боро даагандаа һуугаад, гэр тээшээ талиижа ябана.

80. БААБГАЙЕ ДИИЛЭГШЭ.

У дэшын наран орохо тээшээ тэгүүлнэ.

Хүбшэ тайга соо дүлии балай. Энэ үедэ залуу һамаршан туламтай һамар үргэлэнхэй, отог тээшээ ошожо ябаһаар, хура бороодо нэбтэ шобто сохюулхадаа, хо-рохо газар хараашалба. Тушаан боложо, хунэй тэбэрижэ хү-рэмөөр бэшэ будуун аялза хуша обёороодхино.

Тэрэ хушын узуур нэгэ талаһаа түймэртэ шатаад, хүнды торхо шэнги хүнхыжэ байба. "Талаан боложо, яагаашье зохнд байра дайралдашабаб!" — гэжэ шэрбэгэдэн алдажа ябаһа-н аад, досоогоо баясан, ара нюргаараа хунды руунь шургаад луушаба. Тэндэ бугшэм, аятай зохид, хоёршье хунэй багта-маар байра байба.

Байн байтараа бар тайга соо хоёр хүнэй мүргэлдэмөөр бад балай харанхы болошоно.

"Намаяа сохом төөреэд, хүбшэ тайгын хунды соо ойн шоно шэнги улижа гэгэжэ, хаана ябана ааб гэжэ нүхэрнн панаан-да абтаад һууна ха", — гэһэн бодолдо эзэлэгдэн һууна. Дү-тэхэи мүшэр намаагай хухарһандал болоод, нэгэ папагар ной-тон нооһотой танигдаагүй адар томо амитан хүнды модонойнь амһарые хабхаглан, мүнөө хүбүү налаад һуушаба.

Хорожо һууһан залуу хүбүүн айһан сошоһондоо хаба ша-дал соогоо хашхараад, нюдаргалан ёборхотойнь зэргэ һабха-гар нооһотой амитан гэнтын аюулда харбагдаһандаа хүбшэ тайгын хүнхинэтэр ехэ муухайгаар бархираа табяад, залуу хүбүүнэй нюуртань бүлеэбтэр шэнгэншэг юумэ билажархиба. Тайга соо гансал хура бороогой шааяха дуулдана.

"Энэ харанхы һүни ямар мухар тоймог ерэжэ, намайе га-саалжа, дайлаха болобоб", — гэжэ мүнөө хүбүүн хараал шэ-рээл табиһаар хүл дээрээ бодошобо.

Халаг хухы болон, хамшыгаараа нюураа аршахадань, муухай үнэр гутаба. "Пэй, пэй1 Ямар зүдэг юумэн дайралдаба гээшэб) Сүлөөтэйхэн байгаал һаа хутагалжархиха байгааб", — гэжэ халаглана.

"Иигээд байхада яалтай гээшэб! Энэ хүлеэгдээгүй уШар тухайда адагууша наадаша нүхэртөө хөөрөө һаамни, хараһан лэ хүндөө хэлэжэ, элэг наада барижа ябахань лабтай", — гэ-һэн һанал бодолдо эзэлэгдэн байха үедэнь дан холошье бэшэ хоёр дахин буугай дуун гаража, харанхы һүниие хаха харбан, хүбшын хүндыгөөр хүүешэнэ.

Нүхэрни намдаа тэмдэг угэбэлтэй гэжэ баясаад, мадага хутагаяа хуйһаань һугалан абажа, баруун гартаа багса баряад, отог тээшээ гэшхэлнэ. Мүнөөхид һонирхолтой ушарынь ой. ухаанһаань юрэдөө гаранагүй. Тэрэнэйнгээ зангилаае за-дадангүй ябаһаар орбогорхон отогойнгоо үрхөөр улаан ошо-ной орьёлон гарахые обёоржорхино.

Отог байрынгаа үүдэ хярд байсара дэлин орохотойнь адли мяхаа маймаран һууһан Бадма үбгэжөөл хүл дээрээ бодон угтаад:-

— Зай, шимни яаба гээшэбши? Али төөрибэ гүш? Юундэ оройтобош? — гэжэ һанаа зобонгёор хэлэбэ.

— Төөреэшьегүйб. Ябаһаар байтарни орой болошоол, — гээд бээрэнги гараараа тобшоо тайлажа ядан байхадань, нү-хэрынь туһалан байха зуураа:

" — Холо ябашоо гүш? — гэбэ.

— Тиигээ. һамар элбэгтэй газарта ороод, тэрээндээ хү-тэлүүлһээр, мэдэнгүй саашаа холо ябашооб, — гэжэ \ залуу һамаршан болоһон ушараа нүхэрһөө нюуба.

— Пэй, пэй! Яагаа муухай үнэр гутанаб! — гээд, Бадма убгэжөөл нүхэрэйнгээ урдаһаа гайхангяар харан гэхэдээ, — Үгы, нюуршни… Унаба, дуһаба гүш? — гэжэ бүри һонирхо-шобо.

"Нюу нюуһаар байтарни, нутарһанай забһараар бултай-балтай! Байра дээрээ балшыса баригдаһан хадаа хэлэжэл һалаха болобо гээшэб", — гэжэ бодон, хүндөөр амисхалаад:

— Хэндэшье хэлэжэ болохогуй, нэгэл һонирхолтдй ушар дайралдашаба, — гэжэ хамар дороо губэд гэбэ.

— һОнирхолтой! Зай, зай, саашань…

— Отогһоо сааша хүүр тараахагүй хадаш…

— Тиимэ ааб даа! Ойн модон гэршэ болуужан гэжэ тан* гаригланаб.

һОниноо эхинһээнь адаг хүрэтэрынь хуу хөөрхэтэйнь ээр-гэ, "үнэхөөрөө гү?" — гэжэ Бадма үбгэжөөл энеэдэһээ барижа ядан, һуга харайн бодошобо.

— Шамда энеэдэн, намда ханяадан. Шамайе иигээд эхнл-хэ гэжэ таажал байгаа һэм, — гээд шүбгэ һүүшэ дээрэ һуу-һаидал, сайгаа салгидхуулба.

Энеэрэн Бялма "й-ам/^лага багя зали абааЛВвмдаад:

Дэшын наран орохо тээшээ тэгүүлнэ. Хубшэ тайга соо дул ни балай. Энэ уедэ залуу һамаршан туламтай һамар үргэлэнхэй, отог тээшээ ошожо ябапаар, хура бороодо нэбтэ шобто сохюулхадаа, хо-рохо газар хараашалба. Тушаан боложо, хун эй тэбэрижэ хү-рэмөөр бэшэ бүдүүн аялза хуша обёороодхино.

Тэрэ хушын узуур нэгэ талаһаа түймэртэ шатаад, хүнды торхо шэнги хүнхыжэ байба. "Талаан боложо, яагаашье зохид байра дайралдашабаб.'" — гэжэ шэрбэгэдэн алдажа ябаһан аад, досоогоо баясан, ара июргаараа хүнды руунь шургаад һуушаба, Тэндэ бугшэм, аятай зохид, хоёршье хунэй багта-наар байра байба.

Байн байтараа бар тайга соо хоёр хунэй мүргэлдэмөөр бад балай харанхы болошоно.

"Намаяа сохом төөреэд, хүбшэ тайгын хүнды соо ойн шоно шэнги улижа гэгэжэ, хаана ябана ааб гэжэ нухэрни һанаайда абтаад һууна ха", — гэһэн бодолдо эзэлэгдэн һууна. Дү-тэхэн мушэр на ма а гай хухарһандал болоод, нэгэ папагар ной-тон ноопотой танигдаагуй адар томо амитан хүнды модонойнь амһарые хабхагл'ан, мүнөө хүбүү налаад һуушаба.

Хорожо пууһан залуу хубуун айһан сошоһондоо хаба ша-дал соогоо хашхараад, нюдаргалан ёборхотойнь зэргэ һабха-гар нооһотой амитан гэнтын аюулда харбагдаһандаа хубшэ тайгын хунхинэтэр ехэ муухайгаар бархираа табяад, залуу хүбуүнэй нюуртань булеэбтэр шэнгэншэг юумэ билажархиба. Тайга соо гансал хура бороогой шааяха дуулдана.

"Энэ харанхы һүни ямар мухар тоймог ерэжэ, намайе га-саалжа, дайлаха болобоб", — гэжэ мүнөө хубуун хараал шэ-рээл табипаар хул дээрээ бодошобо.

Халаг хухы болон, хамшыгаараа нюураа аршахадань, муу If хай унэр гутаба. "Пэй, пэй! Ямар зүдэг юумэн дайралдаба гээшэб) Сүлөөтэйхэн байгаал лаа хутагалжархиха байгааб", — гэжэ халагланв.

"Ингээд байхада я алтай гээшэб! Энэ хүлеэгдээгүй ушар тухайда адагууша наадаша нүхэртөө хөөрөө һаамни, хараһан лэ хүндөө хэлэжэ, элэг наада барижа ябахань лабтай", — гэ-һэн һанал бодолдо эзэлэгдэн байха үедэнь дан холошье бэшэ хоёр дахин буугай дуун гаража, харанхы һүниие хаха харбан, хүбшын хүндыгөөр хүүешэнэ.

Нүхэрни намдаа тэмдэг үгэбэлтэй гэжэ баясаад, мадага хутагаяа хуйһаань һугалан абажа, баруун гартаа багса баряад, отог тээшээ гэшхэлнэ. Мүнөөхил һонирхолтой ушарынь ой ухаанһаань юрэдөө гаранагүй. Тэрэнэйнгээ зангилаае за-далангүй ябаһаар орбогорхон отогойнгоо үрхөөр улаан ошо-ной орьёлон гарахые обёоржорхино.

Отог байрынгаа үүдэ хярд байсара дэлин орохотойнь адли мяхаа маймаран һууһан Бадма үбгэжөөл хүл дээрээ бодон угтаад}.

— Зай, шимни яаба гээшэбши? Али төөрибэ гүш? Юундэ.

Оройтобош? — гэжэ һанаа зобонгёор хэлэбэ.

— Төөреэшьегүйб. Ябаһаар байтарни орой болошоол, — гээд бээрэнги гараараа тобшоо тайлажа ядан байхадань, нү-

Хэрынь туһалан байха зуураа: '— Холо ябашоо гүш? — гэбэ.

— Тиигээ. һамар элбэгтэй газарта ороод, тэрээндээ хү-тэлүүлһээр, мэдэнгүй саашаа холо ябашооб, — гэжэ \залуу һамаршан болаһон ушараа нүхэрһөө нюуба.

— Пэй, пэй! Яагаа муухай үнэр гутанаб! — гээд, Бадма убгэжөөл нүхэрэйнгээ урдаһаа гайхангяар харан гэхэдээ, — Үгы, нюуршни… Унаба, дуһаба гүш? — гэжэ бүри һонирхо-шобо.

"Нюу нюуһаар байтарни, нугарһанай забһараар бултай-балтай! Байра дээрээ балшыса баригдаһан хадаа хэлэжэл һалаха болобо гээшэб", — гэжэ бодон, хүндөөр амисхалаад:

— Хэндэшье хэлэжэ болохогүй, нэгэл һонирхолтбй ушар дайралдашаба, — гэжэ хамар дороо губэд гэбэ.

- һОнирхолтой! Зай, зай, саашань…

— Отогһоо сааша хүүр тараахагуй хадаш…

— Тиимэ ааб даа! Ойн модон гэршэ болуужан гэжэ тан-гарнгланаб.

һОниноо эхинһээнь адаг хүрэтэрынь хуу хөөрхэтэйнь ээр-гэ, "үнэхөөрөө гү?" — гэжэ Бадма убгэжөөл энеэдэһээ барижа ядаи, луга харайн бодошобо.

— Шамда энеэдэн, намда ханяадан. Шамайе иигээд эхил-Х9 гэжэ таажал байгаа һэм, — гээд шубгэ һүүшэ дээрэ һуу-Ьандал, сайгаа салгидхуулба.

Энеэрэн Бадма үбгэжөөл нэгэ бага залн абажа намдаад:

Taps- амитанайнгаа юун байһые һанаарай, — гэбэ.

— Харин тэрэмни юун байгаа гээшэб…

— Зай, зай. Биш хуушанай ангуушан хадаа тухайлжал байнаб. Уряалгуй айлшан а а хундэтэй гөөр хүлеэнгүй, сошоо-гоод тэрьедүулжэрхнһэншни муу байна даа.*

— һЭ! Үшөө хүндэтэйгввр. Мунөөшье хүрэтэрөө үе мүеэм лалганаһаар.

— Таняагуйб гэнэ гүш? ТэрээнтэйШни үглөө танилсуул-хал байхаб, — гээд, Бадма убгэжөөл уитаридаа орошоно.

Залуу хүбүун үглөө эртэлэн бодожо, сайгаа шанахаар тү-хеэрбэ.

— Залуу нүхэр, мэнэ гэһээр сайлаадшье яалайбди. Шаруу-Лаяа асаржа шанаха, шарахаяа мэдэлши.

— һЭ! Манай һенаагаар хаана тиимэ бэлэн шарууһан байха юм.

— Бэлэн үүсэеэ шоно нохойн аманда оруулжархюужаб-ди, — гээд, Бадма үбгэжөөл буугаа шал гажа үзвөд, газаа тээшээ гарана.

Залуу хүбүүн нүхэртөө харгышан боложо, урдань ороод ябана. Уданшьегуй хунды хушынгаа узуурта ерэжэ, эндэ шэ-бээлэн һуугааб гэжэ огсомоор дуугараад, айнги нюдөөр нүхэ-рэйнгөө урдаһаа хараад зогсоно.

— Хура бороодо шэбээлмээр зохид байра олоһон бай-гааш, — гээд, Бадма убгэн тэрэ дороо мүр сараа шэнжэл-бэ. — 'Хаана холо ошоо гэбэш. Энээн тойрон унаһан лэ байха, — гээд. ута һорьмой ногоо набтайса дараад харайһан мүр мүщхэхэдэнь, арба гаран алхамай газарта томоһоо томо үлэг-шэн баабгай харайса дээрээ унашаһан хэбтэбэ., >4.

— Зай, залуу нухэр! Наашаа дутэлэлшн. Хуншуухан унэр-тэй дүхии хаягша нүхэрөө танижа абалшн, — гээд энеэбхилэн байба.

Залуу хубуун харамсаараа:

— Ай, шүдхэр абаг! Энэл шолмо намайе сошооһон бай-балтай, — гэжэ гайхашаа баран байһаар, — үгы, энэ амитан юундэ ухэшэбэ гээшэб? — гэбэ.

— ӨөРөөшье үхөө бэшэ….Шимни гайтайхан лэ хүйхэрзөөн байбаш.

— Яагаад?..

— Нэгэ дахин бадашаад, ёбороод, баабгай алажархихадаа тэмсэлгүй хүсэтэй хүн бай. наш даа, — гэжэ наада бариба.

— Бадма абгай; болнл даа.

— Баабгай гээшэ ехэ* сошомхой, уурганша юм даа. Хура бороогой уедэ бдһа шам шэнги хорохоёо тэндэ пуун гэхэдээ, хулеэгдээгуй шинии хашхараан, ёбороондо. гэнтэ. ехээр. айлан сошоһондоо зурхөө Хахараад унашоол даа.

— Иимэ адар томо бэетэй аад, үхэтэрөө айха гээшэнь һоиирхолтой байна даа! — гэжэ залуу хүб.үүн. убгэн, ангууша-найнгаа хэлэгшые этигээ юм гэхэ.

81. ҮМЭДЭН БҮХЭ.

Урда балар сагта Монголой нэгэ баатар ехэ хүшэтэй байгаад барилдаха хүниие "ложе ядадаг байгаа ха. Далайн хойно ехэ хүшэтэй хүн бии гэжэ дуулаад, тиишэ ошобо. Хэдэн хоног ябажа хурэбэ. Эгээ түрүүн нэгэ дархалжа байһан хүнтэй уулзаба. Тэрэ хүн эмээ-лэй буургэ сабшажа һууба. Монголой бүхэ һураба: — Үмэдэн бүхэ хаана һуудаг бэ?

Дархалжа байгаашань Үмэдэн бүхэ өөрөө мүн байһан юм. ламтая барилдахаяа ерэһэн хун гэжэ Үмэдэн бухэ мэдээд, сабшажа байһан бүүргээрээ "тээ тэрэ байна" гэжэ зааба. Шхэдэнь бажууһан модонһоонь шүүһэн гоожобо. Монголой Оаатаршье мэдэжэрхёод, Үмэдэн бухые һорижо, зэд гааһан-даа тамхи шангаар шэлээд үгэбэ. Тиихэдэншье тэрэнь зэд гааһанаинь хобшогоносо һугшаба 1 Монголой бүхэ хэлэбэ;

V""~" Үмэдэн бүхэ та гээшэ гүт? Тантай барилдахаяа аяар холын Монголһоо ерэбэлби.

Тиихэдэнь Үмэдэн бүхэ хэлэбэ: мины 'Мэ* би ӨӨРӨӨ гээшэб. Барилдаха хүсэлэнтэй ерэбэл,

"Яи, о "Э?ЫТЭ5 ТҮРҮҮН барилдаад узыш, эжыемни хаяа һаа, "амтаи үзэнэ б&зэш.

АпгЙГОЛОЙ б.үхэ Үмэдэн бүхын эхэтэй барилдаад, яахын аргагуй унашаба. Тиихэдэнь Үмэдэн бүхэ хэлэбэ: ваһ1най? ЫД^ЭМНИ унаа һаа "намтай жагсахагүйш даа, барил-

Мп" * хэРЭггҮй, нютагаа бусаха болоош даа. таа бусаһ бүХЭ ЭХЭНЭР ХҮНДЭ Унаад. ехэ муулартай нютаг-

82. БҮХЭ БААЛГА.

Урда сагта нэгэ угаа томо бэетэй, хусэ ехэтэй, ухаа муутай Бухэ Баалга гэжэ хун суудаг байгаа. Тэрэш алгуй ясанай хун гэлдэдэг. Тэрэ хун зондо һаад тодхор табидаг, амар заяа үзүүлдэггүй, адуу ма-лыень хулуудаг бэлэй. Адуунай хорёо соо ороод үнеэ малые вэеэрээ даража унадаг байсан юм. Эдихэдээ нэгэ хони ган-саараа эдндэг сэн. Гэргэн үгыгөөр суудаг байгаа.

Нэгэтэ хүнүүдээр боосоо табяад, хадасаа гэрэйн шэнээн шулуу хамхалжа асараа. Хээгуур хоноод ябадаг, хүнүүдые ехээр аилгадаг байба. Хүнүүд тэрэниие алаха гээд яашье дии-лэаэгуй.

Нэгэтэ далайн саанасаа ехэ хүсэтэй баатар гаража ерэбэ. Амитан зон Бухэ Баалгые ерэсэн баатартай тудалдахыень далайн эрьедэ эльгээбэ. Хоёр баатар хэмнай урид шаахаб гэжэ жээрбэ татаба. Түрүүн далайн саанахи баатар шааха болобо. Тяятээд гурба хоноод уулзахаяа хэлсээд тараба. Гурба xoj а*ад байхада улад зон далайн эрьедэ сугларба. Бүхэ Баалга эрьея дээрэ байгаад үгэнэ, ерэгшэ баатар хажуугаарнь нара уруу гурба тойроод, томо гэгшэ нюдаргаараа Бүхэ Баалгыень тархи дээрэсээ доошонь табижархиба.

Бухэ Баалга нэгэ "ёг" гэжэ дуугараад элсэ уруу aJia'Ja? туласа орошобо. Хүн зон одоош Бухэ Баалгаһаа салабабД гуща санан байтарнь, Бүхэ Баалгань хүлөө арай гэжэ элсэ. сооһоо татажа гаргаба. Тин толгоёо нэгэ эльбээд амарха гэж сууба. Далайн саанасаа ерэгшэ энэ һүүлшымни үдэр r3^f мэдээд, өөрынгөө хүнүүдтэ архи эдеэ асарха гэжэ захироа^ Бултадаа хүн зон архидаба. Тиин наранай орохо багта Дя~ лНЙм саанахи баатар өөрынгөө хүнүүдээр rap гараа барилда-жа һүүлшынхеэ мэидэшэлээд, Бухэ Баалгын урда байжа угЭ'

Бэ. Бухэ Баалга хажуудань ошожо, гартаа пялд байса нёл-боод, баатарай сээжэ уруунь шаажархиба, Тиихэдэнь Бүхэ Баалгынь нюдаргань далайн саанахи баатарай нюргаарынь гараа юм сэн. Ерэгшэ баатар ами голоо табиба,

Энээнэй сүүлээр Бүхэ Баалга урданайхяараа хүн зониие тоножо, бүришье амар заяаень мартуулба. Сүни бүри нэгэнэй хашааһаа үнеэн гү, али морин үгы болошодог байба. Хүнүүд яажа Бухэ Баалгые үгы хэхэб гэжэ арга бэдэрнэ. Энэ үедэ тэндэхи нэгэ ангууша хүн ой тайга соо үшөө нэгэ баатарай гэр хараба. Тэрэнь угаа хүсэтэй ан гүрөопые улаан гараараа барижа эдидэг байгаа. Ангуушан гэртэнь орожо, Бүхэ Баалга тухай дуусан хэлэжэ, абархые гуйба.

— Зай, тэрэнээ намда үглөөдэр эльгээгээрэйгты, — гэжэ Арсалан бүхэ хэлэбэ. (Шэнэ баатарынь иимэ нэрэтэй байгаа).

Ангуушан гэртээ ерэжэ, хүн зондоо дуулгажа, бултадаа сугларан Бүхэ Баалгада ошобо. У хаан бодолоо гүйлгэжэ, арга мэхэеэ гаргажа тэдэнэр Бүхэ Баалгые Арсалан Бүхэ урина гэжэ үнэншүүлбэ.

ҮГлөөдэрынь Бүхэ Баалга хүхюутэй ой уруу ангуушанай заасан тээшэ гэшхэлбэ. Яба ябасаар ерэжэ, Арсалан Баатарай гэртэнь ороно. Ороходонь Арсалан Бүхэ остоол хүндэтэйгөөр угтажа, урда буландаа суулгаад, томо шэл архи табиба. Тэдэ хоёр энэ тэрэ юумэ хөөрэлдэжэ суутараа тэрэ шэл арси дуусан уужархиба. Тиин Арсалан Бүхэ Бүхэ Баалгынгаа согто-сыень мэдэжэ суурисаа бодожо:

— Түргөөр газаашаа гараад ерэхэмни, моримни тасалжа ябашоо үгы юм аабза, — гэбэ.

Бүхэ Баалга гансаараа үлөөд, энэ тэрэ юумыень шэнжэл-жэ харана. Остоолынь шэнэсээр хээтэй, стулнуудай орондо мун лэ шэнэсэн тайрадасад. Хэды саг үнгэрбэ, Арсалан Бү-хэнь орожо ерэнэгүй. Бүхэ Баалга бодожо газаашаа гарахаа туршахадань, үүдэниинь бата бэхеэр хүшөөтэй, хүнэй нээхэ аргагуй. Гэр соогуурынь нэгэ эрьеэд, шэнэсэн модоной тайра-даса абажа, Бүхэ Баалга үүдыень булга сохёод, газаашаа гуйжэ гараба. Энэ уедэ Арсалан Бүхэ томо бүдүүн модо ба-ринхай, Бухэ Баалгые алаха гэжэ хүлеэжэ байгаа бшуу. Тиигээд Бүхы Баалгын гүйжэ гарахатай сасуу тэрэ бүдүүн мо-доороо бии үгы шадалаараа орой уруунь буулгажархиба. Бухэ Баалга тархяа суу сохюулбашье Арсалан Бүхэеэ дороо даража унаба. Арсалан Бүхэеэ диилэжэ, нютагаа бусажа ерэ-хэдэиь, хүн зон ехээр гайхажа:

— Хэр сайн ябажа ерэбэш? — гэжэ асууна.

— Сайн, сайн ябажа ерээб. Гансал тэрээндэтнай тархяа сооро сохюулааб, тархимни ужэжэ байна, — гээд толгой дээрэсээ альганай зэргээр хаташаһан арһа хуулажа, — Сорокам-воронам! — гээд өөдэнь шэдэдэг байба.

— Арсалан бухэ хэр хүсэтэйб? — гэжэ хүнүүдэй асуухада: — Толгоёо сооро сохюулаад, хэр хүсыеншье ойлгожо.

Ядааб. Нэгэ табатай азаргын шэнээн юумэн доромни тэршэ-

Йээл даа, — гэжэ Бухэ Баалга харюусаба.

— Иигэжэ улад зон хусэтэ Бухэ Баалгые алажа ядаа юм гэлсэгшэ.

83. ЗЭЭДЛЭЙ БҮХЭ.

Нэгэтэ аха дүү хоёр суудаг байгаа. Тэ-

Дэнэр эртээр эхэ эсэгэһээ гээгдэсэн тула ехээр зобожо, хүнүүд боложо ядан айлнуудһаа эдеэ хоолой улдэсэ эрижэ ябадаг сэн. Хэды муу суудалтайшье хадаа, ахань ехэ хусэтэй эрэ боложо, дүүнь угаа сайхак хүүхэн боложо ябаа. Долоо насатайдаа ахань ганса морёо тэргэдэ хуллэжэ, хүнүүдээр ойдо түлеэндэ ошолсобо. Түлеэ ехээр ашаад, гэртээ бусажа ябатараа моридынь бултадаа шабарта байшоо ха. Хүнүүд тэргэеэ түлхинэ, морёо сохино, теэд урагшаа ябаха юумэ угы. Гансал долоотой хүбүүн санаа амар тэргэ дээрээ суужа байба.

— Эй, наашаа ерыш, тусалалдыш! Юундэ суужа байгааб-ши, — гэжэ арбаад хүнүүд нэгэ ашаатай тэргэ шабар соосоо гаргажа ядан уур сухал болонот.

— Гуталаа тайлажа байнаб, мор и доо буулгажа хажуу тээ-шэнь гаргагты, — гэжэ долоотой хүбүүн харюусаба.

Хүнүүд ехээр гайхалдажа, юугЭэшье хэхэеэ мэдэжэ ядан байба. |

— Моридоо буулгагты, юундэ байгаабта? — гэжэ мүнөе долоотой хүбүүн сухалдаба.:"". •

Хул нюсэгөөр шабар ойможо, түрүүшын мори тэргэсээнь зайлуулжа, хажуу тээшэн гаргаад, еөрөө мориной орондо орожо ашаатай тэргыень ходо татажа гаргаба.

Хүнүүд гайхахын ехээр гайхажа, моридоо сүлөөлжэ угэбэ. Долоотой хүбүүн бүхы тэргэнүүдыень бэеэрээ шэрэжэ гаргаад, ехээр эсээ гэсэишье янзагуй юумэ байба.

Хүнүүд хүбүүе тойрожо:

— Манай нютагта иимэ хүсэтэй хүбүүн түрөө,— гэжэ бая-саиад.

Тиин энэ хубуугээ урдын суута бүхын нэрээр Зээдлэй бухэ гэжэ нэрэ угэбэд.

Зээдлэй бухэ бултанай түрүү орожо, зоноо хойноо дахуу-лан гэр тээшээ бусаба.

Хэдэн удэр унгэрсэн хойно, нүгөө нютагай ехэ баян хүн тэрэ хүбуүе ерэхэ гүүлэбэ. Хүбүүиэй ошоходо баян хэлэбэ:

386 ЖШШкШ.

— Энэ үдэрһөө намда ажалладаг болохош. ОАдо ошожо түлеэ бэлдэхэш. Дүүшми манайда таэаахи досоохи юумэ хэлсэнэ аабэо.

Хүбүүн ойдо гараха боложо, дүүнь хубсаһа хонорынь бэлдэнэ. Зээдлэй бүхэтэй ажаллаха хүнүүд энээнөй хүсэтэйень мэдээд, дуратайгаар ой тайгада гаралсабад.

Хэдэн үдэртэ түлеэ бэлдэжэ, нэгэтэ удэшэ амаржа сууха-дань Зээдлэй мэргэнэй хажууда нэгэ түлеэшэн Зээдлэй бүхэдэ хэлэбэ:

— Баяндамнай нэгэ хаан ерээд, шинии дүүе хүбүүндээ һам-га хэхэмни гэжэ хүшөөр абаашаа. Тиигээд үшөө шамаар эараса хэхэмни гэжэ олон" дайсадые шамайе барижа асарха гэжэ эльгээгээ. Тэдэнь. наашаа ерэжэ ябана.

Зээдлэй бухэ ехээр сухалаа хүрэжэ, нэгэ бүдүун модо орбон-тойнь һуга татаад, дайсадые угтахаяа ошобо. Харан гэхЭдэнь зуугаад хүн һомо зэбсэгээ бэлдэнхэй, мори унанхай ой уруу орожо ябаба. Зээдлэй мэргэн угтажа ерээд хэлэбэ:

— Та юун хунүүд, ямар хэрэгээр ябанабта?

— Бидэ шамайе барижа өөрынгөө хаанда абаашахамнай. Тэндэ зараса болохош. Сайн санаагаараа ошоогуй саашни, тумэр гэнжээр хулеэд абаашахабди, — гэбэ ахалагшань.

Зээдлэй бухэ модоо дээшэнь үргэжэ:

— Хэн амин голдоо хэрэгтэйб, арилагты! — гэбэ.

— Ха, ха, ха, — гэһэн энеэдэн дайсадай зүгһөө дуулдажа, тэдэнэр баатар хүбүүе тойрон абаба.

Ахалагшань морёо дүтэлүүлэн, Зээдлэй бүхые ташуураараа нэгэ буулгаба, тиин энэ үедэ Зээдлэй бүхын модондонь дай-рагдажа. ами голгүй унаба. Бэшэниинь ехээр сухалдан доб-толжо оробо. Зээдлэй бухэ' модоороо иишэ тнишэнь сохижо оробо. Сохихотойнь лэ адли хоёр гурбан хун морйнһоон унана.

Хахад зонойнгоо унасан хойно бэшэниинь Зээдлэй баата-рые диилэхэеэ болёобди гэжэ мэдээд, гэр тээшээ зугадабад. Тэдэнэй хойносоо Зээдлэй бүхэ мори унаад намнаба. Намна намнаһаар хаанай ордон туласа ерэбэ. Харахадань олон сэрэг-шэд бэеэ бэлдэнхэй, мори унанхай урдасаань шуумайба. Зээдлэй баатар тэдэнэртэй гансаараа тулалдажа байна. Энэ үедэнь дүүнь ахаяа тулалдажа байхые мэдээд, яажа тусалха аргаяа бэдэрнэ. Тиин нэгэ зулада гал носоогоод, хаанай ордони ша-таажархиба. Хун зон ухаа мэдээ алдажа, "хаантанние аба-рыт", — гэжэ оог-хааг табилдана. Сэрэгшэдшье иншэ-тиишээ гуйлгэлдэнэ. Зээдлэй бухэ олон газар шарха абасан, нюур. гарынь улаан шуһан болошоһон юумэ сохилдожо байна. Шадал шэнээниинщье бага боложол байна. Хаанай богоолнууд шэнэ баатар ерэжэ, манай зэрлиг хаае сохижо байна гэжэ мэдээд, Зээдлэй баатарта тусалжд оробо. Энээндае харамсаараа дай-сад иншэ-тиишээ таран амн голоо абаржа үгы болошобоч. Дүүнь гүйжэ гаража ерээд хэлэбэ:

— Хаан хүбүүтэеэ, самгатаяа зугадаха гэжэ байна.

25*

Зв7.

Зм.1.т" й баатар тургэн гэгшээр морёороо1 туйлгэжэ хаанай харуул бутл еохёод, хаантанине хулеэд асарба. Улад зон сулөө

Абасанаа мэдэжэ, хаантан тээшэ нёлбоно, хараал шэрээл тЩ бина. Хун бухэнэйнь аха дуу энэ хаанай барлаг боложо, удэ-рэй удэргЭ сохюулжа арвй амиды ябйсан байсаа.

Уладууд Зээдлэй бухые тэдэнэй хаан болгожо, а рад-зон и не сайнаар хутэлбэрилжэ ябахыень гуйба. Т^гНгэжэ(;Зээдлэй бухэ залуу насандаа хаанай пуури эзэлээ юм гэлсэдэг: $; Худал юм гу, али унэн юм гу? Туухэ ха юм даа.

84. ПЕТР ПЕЭРВЭ ЗАЯАГАЙ ХУБУУН ХОЁР.

Заяагай ганса хубуун арбаад наһатайдаа сухын эрьедэ хубсаһаа тайлажа хаяад, һураггуйгөөр угэй болошоһон юм ха, тиихэдэнь турэлхидынь — эжы аба хоёрынь хүбүүн уһанда орожо ухэшэбэ гэжэ багсаа-ьан байгаа. Энэ ушар хадаа бурхан шажангай буряад орондо дэлгэрээдуй байхада болоһон гэлсэдэг.

Заяагайхи һураггүй зузаан уйдхар гашу уда л да дайрагдаба, һара жэлнүүдэй унгэрхэ бури гашуудалынь нимгэр нимгэрһээр хүбүунэйнгээ тухай мартаһан шэнги болобо. аба эжы хоёрынь хубууиэйнгээ сасуутаннне харахадаа адлншархан "хөөрхэймнай мэндэ ябаа haa, иимэ томо хубуун ябаха юм пэн ха юм даа" гэжэ шаналан панадаг байгаа.

Заяагай ганса хубуун уһандашье орожо ухээгуй, харин эрдэм иомдо пурахам гэжэ баруун жуу гарашаһан юм гэлсэдэг. тэндэ хорин найматай болотороо ном узээд, нюгагаа бусажа ерэлэн гэхэ.

Гэнтэ гэртээ орожо болохогуй, эжы абамни хүгшэрөө, гэнтэ баярлаад, досоогоо буруутажа болохо, аргааханаар мэдуулхэ ёһотойб гэжэ бодоод, ондоо тээһээ ябаһан лама болоод гэртээ оробо. ороходоншье эжы абань танихаар бэшэ, ондоонууд, хүгшэнүүд болошоод байба. аяар хорёод шахуу жэл уягэрое ха юм.

Олон һанаа бу һанаг гэжэ заяагай хүбүүн уһаяда орожо үхэһэн хун болоод, хубсаһаа хаяад, ондоо хубсапа үмдөөд ябашаһан байгаа. тиигээгүй һаань, заяатан ганса хүбүүгээ тяимэ холо орондо яашье табихагүй байгаа. хүбүүмнай амиды юм гэжэ тэдэ хоёр хүгшэд хороншье һанаагүйл.

Холоһоо ерэһэн лама болоод, хонуулхын зубшөөл абаба. нэгэ хоноо, хоёр хоноо, гурба хоноо… һуулдэяь заяатаниие хашараабз, "яагааш хашартай лама гээшэб даа, даар дарнн.

Ж.

Болоод лэ, шалын заха эээлээд лэ хэбтэхэ, хунэй ябаха гара-

Хынш аргагуй", — гэжэ заяагай хүгшэн хараал шэрээл табидаг болобо. дүрбэдэхи хоногтоо самсаа тайлажа нюсэгэлээд, нюр гаараа гал тээшэ хараад унташаба. үглөөгүүр эртэ заяагай хүгшэн галаа түлеэд, унтажа байпан ламын нюрганда томохон мэнгэ харажархиба.

— үБгэн, энэ ламынгаа нюргандахи мэнгэ харалши даа, яагаа манай хүбүунэйхи шэнги адли юм, — гэжэ хугшэни заяадаа һайрхаба.

Заяашье бодоод, хүгшзнтэйгөө ламын нюргандахи мэнгые хаража һонирхон байтарань ламань һэрншэбэ.

— Хөөрхы, манай хүбүүмнай нюргандаа ннмэ мэнгэтэй юм һэн даа, — гэжэ заяа үбгэн ламадаа хэлэбэ.

— үГы, битнай танай хүбүүн гээшэ аабзаб, танннагүй гээшэ гүт? — гэжэ ламань дуугарба.

Тиихэлээрэнь эхэ эсэгэ хоёрынь "баярлаһан хирээ бархир-ба" гэһэндэл, уйлалдаһаар хүбүүндээ аһалдашабад.

Ябаһан тухайдаа эхэ эсэгэ хоёртоо бултыень хөөрэжэ үгэбэ.

Заяа, заяа, заяатай даа, заяагай хүбүүн ерээ даа! — гэжэ.

Тойроод байһан айлнуудаараа морёороо гүйлгэжэ ябаад хашхарба. оройдоошье хэрэггүй аад лэ, хүхиһэндөө ойн заха хү-рэтэр гүйлгэжэ ошоод ерэпэн'юм ха.

Заяагай хүбүүн баруун жууда эрдэм номдо һураад ерэхэ-дээ, буряад орондоо бурхан шажаниие баталуулан дэлгэрүүлхэ хүсэлэнтэй ерэһэн байгаа.

Тиимэ хүсэл бодолоо бэелүүлхын түлөө хаантай уулзахаар петроград хүрэтэр ута замда мордохоор түхеэрбэ. мүноө байгаа шэтын областиин петровск заводто тэрэ сагтаа хадаа ехэ. һайн түмэршэ дархан бии юм гэжэ суурхаһан юм хаш. тэрээндэ тэргэеэ заһуулха гэжэ петровск заводтохи нэгэ кузница да заяагай хүбүүн оробо. тэндэнь хаанай тамгатай алтан кольцо-той ундэр сагаан ород дархан байба. "энэ миин хүн бэшэ" гэжэ бодоод, заяагай хүбүүн зориһон зоригоо тобшоор хэлэжэ үгэбэ. тэрэ ород дарханиинь нэгэдэхи петр пеэрвэ байһан юм ха.

Петр хадаа заяагай хүбүүниие гэртээ урижа абаашаад, ехэ бэшэг бэшээд:

— Хаанай ордондо орохонь мүнөө сагта ехэ хэсүү болоо юм, түбһэн хуниие оруулхагүй байха, хэрбэеэ шамайе оруу-лаагүй һаань, ямар нэгэн аргаар хатанда оруулдаг эдеэн соонь кольцо хэндэщье харуулангуй хэжэрхёорой, — гээд петр хур-ганһаа алтан кольцогоо һугаджа угэбэ…г(. т*'

. — Тэрэнэй һуүлдэ шамайе дуудуулхадань энэ бэшэгымнн хатандам харуулаарай.

Тэрэ carja петроград хурэхэнь тон хэсүү байгаа. түмэр хар-

Гышье угы. Заяагай хүбүуи "эрэ- хун эориһондсю" гэжэ хэдэхэй сага* үягэрһэн хойно Петроград хурэжэ ерэбэ.

УиМЭэрээшье хаанай ордондо яагаадшье орожо шадабагуй. Хэдэн хоног ордоной газ а ахи харшан соо- хулеэбэ. Нэгэ ураг* шатай саг дайрзлдажа, хатанда оруулха эдеэн соон алтан коль-иогоо хаяжархиба. Хатан эДеэлхэдээ эдеэн соөһоо" нүхэрэйн-гО§ алтан кольио оло. холоороо гайхахын ехээр га их аба.

Арад зон доо, бурхан шажандаа урбаба гэжэ нэгэдэхи Пет-рые худалаар хардаад, орден шадарайнь yjfafa хэядэшье- мэ-дуулэнгуп Хилый Сибирь хударсүлэжэрхиһэн байгаа юм ха. Хётанннень мэхэлхэ гэжэ Летртэ аб адляар шабараар хуниие хээд. "нухэршни наһа барашаба" тээд, хүдөөлжэрхиһэн гэнэ. < Үхэһэн нухэрэйнгөө кольцо олоходоо хатаишье мүшхөөд; мүрдөед хаяһан хуниие олоодхибо. гущ.

Заяагай хубууниие орДондо хатан дуудуулба. Ороод Петров үгэһэн бэшэгынь хатан дань барюулба-. Хатан бэшэгыень ун-шаад, ордон шадарайигаа буруу һаналтаниие ха алта да хаагаад, нэгэдэхи Петрые холын Сибирьһээ асаруулхаар уладаа эльгээбэ.

Хатаншье арсалтагүйгөөр буддын шажангые буряад уладай дунда тараажа боломоор гэжэ баталһан юм ха. Тэрэ саглаа хойшо эгээ туруушын шажан дэлгэОжэ, Заяа хамба гэжэ хүн буряад зоной элидэ гараһан юм ха.

85. ХОЁР ТЭЭШЭЭ ТАРХИТАИ ГЕРБ.

Урда сагта энэ манай орондо хаан гэжэ өгы байгаа. Хуу баяд ноёд, ламанар.

Дээдэ захатай, тэдээндэ хун зон мэдэлтэй байгаа. Ог изгуурай баян хөн ноён болдог байгаа. Тэрэ сагта ондоо гүрэнүүдтэ хаан гэжэ байдаг байгаа.

Урда ороной нэгэ гурэнэй хаан ондоо гүрэнүүдээр ябадал-тай байһан байгаа ха. Тыгээд манай энээгээр нюусаар нэгэ нүхэргүй эхэнэрэйдө хөрдэг, амардаг байгаа. Тыгээд тэрэ хаан наһатай болжо гу, али ондоо ушараар ту — ябахаяа болиһоор они холо болоо. Тыхэ уедэ тэрэ һамган хөбүүтэй болоо. Хөбүү-ниинь өдөр бери мантагар боложо, ехэ өөдэргэн һонорхон ухаа-тай, һайхан өхибүүн боложо эхилээ. Гурба-дүрбэ хүрөөд байхадаа, эхэһээ асуудаг байгаа:

— Би хэнэй хөбүүн гээшэбиб? Эсэгэм хэн юум бэ? Хэн гэжэ нэрэтэй юм? — гэжэ мүтөөр намайе өхибүүд эсэгэ өгыш, өншөн хун гээшэш гэлсэнэл, гасаална, наадална, намда ехэ муу байн. Би өөрөө һанахадаа эсэгэгүй хөн гэжэ юу байха юм гэжэ һанадаг байнам. Тыгээд эсэгынгээ ямарыншье мэдэ-нэгуйб даа, эсэгын тухай юушье мэдэнэгуйб.

Тыгэжэ hyp а ад һалахагүйдэнь:

— Ши эсэгэтэйш, эсэгэш ехэ һайн хүн юм, ши һайн хөнэй үри гээшэш, мөнөө мэдээд яахашниб, хожом мантагар болоод мэдээрэй, мөнөө гасаалжал байг, яахашгүйш, досоогоо бу муу-дажа яба, — гэжэ эхэнь хэлэ хэлэһээр арай гэжэ арба хүргэбэ.

Арба хүрөөд байхадаа, хөбүүн дахин дабтаба. Ехэ шангаар "Уража эхилбэ.

— Хэрбэеэ хэлээгүй һаашни, би ябахам, эсэгэеэ бэдэрхэм, хөн бүхэнһөө һурахам, эсэгэеэ ямарыншье мэдэхэгүй, янза.

Шарайгыншве хараагуй — байха яма))' амитан байха юм, — гээд ябахы тухезрбэ. Эхэнь аргадана:

— Арбан таба херыш даа, — гэжэ ядаа. — Арбан таба хөртэр эсэгэеэш мэдэнгүй амиды байһанайм лэрэггуй, — гээд, эрхэгуй ябаха болоходонь, заахан эдихэ юумэ хөөмэ төхеэржэ үгөө. Алтан биһалагаа өгөө, алтан биһалагань тэрэ хубуунэй эсэгын нэрэ тамгатай байгаа. Тиигээд эхэнь заахадаа:

— Эсэгэшни хаан хөн юм, урда орондо, ондоо гурэндэ, — гэхэһээ сааша юумэ хэлэжэ шадаагуй. — Зай, гыгээд ябахал: болоо гуш даа, — гээд эхэнь елээ, хөбүун урда зог зогэлжэ ябаа.

Ябаа, ябаа, гурбан жэл ябаад байхадань, ондоо гурэнэй газар дээр нэгэ тоголшо хөбүүнтэй уулзаад, ехэ удаан хөөрэлдэбэ. Тэрэ тоголшо хөбуун бэрхэ хөбүүн байжа, нилээд юумэ хэлжэ угэхэ зуураа, хаанай байдаг газарые (ордон) хуу заажа өгөө.

Зай, тэрэ хабүүн хаанай ордондо ошоод, газаа тээлниг соонь байһан сэрэгүүдһээ гу, али харуулшануудһаа иигэжэ һу-раһан байна:

— Хаан эндэ байдаг гу? Хаантай уулзаха арга юуб? — гэхэдэнь. шу'.

— Шинии хаантай уулзаха арга байхагуй, бушуу ботэн белеэн дээрээ зайлаа һааш дээрэ, — гэбэ.

Тиихэдэнь:

— Би аргагуй уулзаха хэрэгтэй хом, хаанда шухала бэлэг-тэй хөм, энэ бэлэгые хаанай халуун гарта барюулха ёһотой юм, — гэхэдэнь, тэдэ харуулшад-солдадууд гайхаад, тэрэ хэ-лэпыень хаанда хөсэлдүүлбэ.

Хаан гайхажа, нэгэ төшмэлээ:

— Тэрэ бэлэгыень тэрэ хэбээрэнь абаад ерэ, — гэбэ. Бэлэ-, гыень тэрэ хэбээрынь абаашажа хаанда өгэбэ. Хөбуүн хүлеэ-

Жэ байна харюуень.

Хаан бэлэгыень өзээд, энэ өөрынгөө биһалаг харахадаа:

— Энэ хөбүүнии асарагты, оруулагты, — гэжэ хэлэбэ ха. Хөбүүни оруулба. Хөбүүн ехэ зөдөрһөн байба. Хөөрэлдэжэ.

өЗэхэдэ өөрынь хөбүүн боложо тодорбо. Эхыень асуужа бө-хыгөө хөөрэлдөөд, хөбүүгээ ехэ һайнаар амаруулба. Хөдыш һайн байбашье, энэ хебуун нюусаар байна. Бай байһаар ни-лээн бояоо. Эхэеэ һанана, эсэгэнь ябуулха гэбэ. Хөбуунээ ябуул-хадаа нзгэ гурбан хошуу сагаан тог бэлэг өгэбэ. Тэрэ тогые тог гэжэ, хэлэхээр бэшэ, гербэ, знак юумэ байхагуй, миин бед зангаар а а, энээнии өхэдөө хэлэнэ даа хаан:

— Ши ябаха болобош. нётогоо буоа, нётогтоо ошоод муу I ' байхагүйш, хэтэдээ хаан болохо байхаш, — гэжэ хэлээд, — хаан* болоод хорт долоон шэрээдэ һуугаад байхадаа, энэ тог хиид-хэхэш. — Ч^гэжэхэлэһэн байгаа.

Тэрэ хөбүүн еитэй сэнтэй, эжытэйгээ напан соогоо гэдэһээ.

Ж.

үЛдэхэгүйг юумэ, ба, л эг, вхэг.үй. чюм. һан аа эд. гэжэ 1.

Энэ бөдыдь, юуш; к>у, м Ьэм; дааj-.гэжэ һанаад, юумэ хэлэнгүй,

Мордобо. — "".; awfy-i 'М^Рчй'^

Хаан о. п эж э "хү б ү.ү н: я ба б а. Хөбүүн яба ябаһаар гэртээ ерэбэ Гэртээ ерэхэдэнь, эжынь бэе муу байба. Хөбүүн гэртээ ержэ амараад, баяд ноёдой. Ьаожошон (кучер) болобо. Күүчер бо-лоод ябахадань, ноёдой суглаан ехэ олошорбо. Тэрэ сугдаан дээр хэлсэхэ юумэнь энэ гөрэндөө хаантай болохые хеорэлдэ-дэг байба, һүүлдэ хаантай болхо гэжэ тогтообо. Тщээд хааниие. олходоо ямар хөнии хаан. болгохоб гэжэ ехэ они суглаанууд, дээгүүр хөөрэлдэбэ.

Ламанарнууд, баяд, ноёд, шадалтай зонууд хабаададаг байгаа. Нэгэ ноён ябаһан баян хёнэй хөбүүн хэлэбэ:

—. Бидэ ог-изгуураа тоолоод, огтой ундитай, баян хөнэй хөбүүниие хаан болгохо ёһотойбди, эгээл баян, эгээл ноён хөн хаан болохо ёһотой гэжэ, — хэлэбэ.

Тиихэдэнь нэгэ лама хэлэбэ:

— Хэдыш баян, хэдыш ноён хөнэй хүбүүн ухаагүй haa, эди шэди эрдэмгүй\.һаа, хайшан гэжэ хаан болохоб? Би пана-хадаа өгытэй, өншэншье байг, баян ноёншье байг, эди шэди эрдэм төгэлдэр хөниие хаан болгохо ёһотой, — гэбэ.

— Хаан гээшэ гөрэниие хөтэлхэ, мэдэхэгүй юумэнь үгы, хуу мэдэхэ ёсотой бшуу, — гээд эдэ хоёрой хэлэһэн үгэнүүдтэй хам-жаһан олдууд хоёр янзаар анди боложо буляалдаба. Тыгээд ламын хэлээшэ:

— Эрдэм төгэлдэр хөнии хаан болгохобди, — гэһэн зон олон-ти болобо. Баяд ноёдууд олонтиин дуугаар гээгдэжэ, ехэ.

Дурагүйнүүд байна, гэбэшье ямар янзын эди шэди өзүүлһэн хениие хаан шэрээдэ һуулгахабибди гэжэ саашань бөгэдынгөө суглаан дээрэ томилхо хэрэгтэй болоно. Нэгэ эрдэм ехэтэй лама хэлэхэдээ:

— Энэ ехэ дасан соохи бурхануудайнгаац. урдуур зайгүй зула хэжэ жэрытэр нэгэ ряд табяад, дасангай баруун үүдээр хөн бүхэниие нэгэшье дотуугүйгээр, ямаршье илгаагүйгөөр оруулаад, зүүн үүдээр нэгэ нэгээрынь гаргаха ёһотой. Хэрбэеэ энэ зуланууд хаан болохо хөнэй ороод гархадань, хуу нэгэ нэгээрээ өерөө бадараа һаань, тэрэ хөн хаан болохо ёһотой. Иимэ эди шэди харуулһан хөн манай дунда бии болоогүй байна, мөнөө бии болоһон байгаа haa, өнэхөөрөө хаан боложо шадаха хөн бии болоһон байха ёһотой.

— Зай, энэ һанамжа зүйтэй гээшэ, — гэжэ энэ ёһотойл үйлөө-рөө дайралдаха ха, баяд ноёдто дайрөлдаха ёһотой, өгы һаа эрдэм. төгэлдэр ехэ "ааманарну^дта дайралдаха аабза, иимэ хөн хаан болоходонш болохо байна, — гэжэ бүгэдынгээ, суглаа-гаар баяшуултайгаа, ноёдтойгоо хамтатогтообо.

Эиээнэй һүүлээр ехэ дасангынь урагшаа, гурбан үүдэтэД баруун үүдэ орхотой адли баруун ханаарынь хойшоо ходо.һу, — бариһан гуыгарбаа соо ном табяад, хойто ханаарынь ергэлжэ,

Б!

Зүүн ханаарынь зүүн үүдэндэ тултар урдуураа табсантай, бо* тнтой номтой бурхантай гунгарбаанууд соозула баряад, баяд ноёдһоо эхнлээд, хөн бөхөниие нэгэ нэгээрнь оошороор оруулжа эхилбэ. Өгытэй өншэн олдууд эгээ һүүлдэ орохо ёһотой байба.

Нэгэ нэгээрээ орбо: баяшуулайнь орход, ноёдойшье орход, өгытэй ядуушуулайшье орход тэдэ зуланууд бадарбагүй. Харин эгээ һүүлдэ нөөхи өншэн хөбүүнэй хоозол дээрээ һуужа бай-һыень оруулба. Тэрэ хөбүүнэй орходо тэрэ олон зуланууд нэгэ нэгээрээ һэмээхэнээр бадаржа, тэрэ хөбүүн шэрээд* гаржа Ьууба. Хөн амитан гайхалсаба. Баяд, ноёд ехэ муудажа, бу-руушаана, өөһэд хоорондоо хөөрэлдэнэ:

— Энэ еншэн хөбүүн төрэл гарбалааш мэдэхзтүй, өгытэйи өгытэй, ядуугайн ядуу амитан хаан болохо гэжэ юу байхаб, знээниие өөһэдынгөө суглаагаар өни болонгүй дары шиидхэхэ ёһотойбди, — гэлсэбэ.

Хөбүүн хаан шэрээдэ Һуугаад байхадаа юуш болоһониинь, саашаа юуш болохыень мэдэнэгүй, ухааниинь хөрнэгүй. Өөрын-гөө ухаанда эсэгынгээ аша тупые хүлеэнэ. Хорин долоо хоиоод, тогоо мандуулхадамни, нэгэ эди шэди оржо ерхэ бэзэ гэжэ һанаад, хоногоо тооложо hyyxanaa бэшэ юумэ байбагүй тэрэ хөбүүндэ.

Тыгээд баяд, ноёд хоорондоо ог ундиингаа списэгээр суг-ларжа суглаа хэдэг болобо. Тэдэ суглаануудайнгаа һүүлшиин тогтоолоор энэ хөбүүнэй хүсэндээ ороогүй байхадань, манай өөрымнай хуулиин хөсэеэ алдаагүй байһан дээр огой баян хө-нэй хөбүүниие хаан болгожо, энэ хөбүүниие алаха, өгы хэхэ гэжэ шиидхэбэ. d.

ӨГлөө өглөөгүүр хоёр буутай солдаадуудые томилжо, тэрэ хөбүүниие оһоной баруун бэедэнь гаргаад, ехэ ендэр хабсагай дээрэһээ буудаха гэһэн байна. Тыгээд гэнтэ нэгэ хэды хөн тэрэ хөбүүниие:

Ши хаан болохоо болибош, буудуулха болобош, бидэнэй хаан болоогүй байхада, шинии хаан болохо юу байхаб, — гээд хоир солдаадтай алхые ябуулба.

Хоир солдаад эгсэ хабсагайн эръе дээр байлгаад, һүүлшын өгө өгөөд, буугаа тодхобо. Хөбүүн хэлэбэ:

— Намдашье хэлэхэ юумэн өгы, намай буудаадшье яахат-найб, харин мнин төлтижэрхигты, а ми дни л өлэхэгүйл һэн хой-ном, таанарта өөрэгүй, алахаяал алаха байнат. Би буудуулжа өхэнгүй, хабсагайһаа унажа өхэһэн лэ болоно аабзаб.

Тыгээд тэрэ хоир солдадууд тархи дээгүүрнь буудаад, хабсагай оруу төлтеэд ябадчоо. Тэрэ хүбүүнэй хабсагайн хахадта унажа ябахадань, нэгэ ехэ бөргэдэй үүр дайралдажа, тэрээн дээр тогтодчибо. Доошоо харахадань оһон холо, дээшээ харахадань хадын хабсагай, хайшаашье гархын аргагүй байба. Тарэ үүр дээрэнь хоёр дальбараа байгаад, тэрэ хөбүүниие хар-шалбашьегүй,

Тэрэ хөбүүн'. "Бөргөд ержэ намайе тоншожо алахань гээшэ.

Ж.

Аабза, ямар муу өхэл намай дайраха байба гээшэб", — гьжэ ехэ айжа һууба. Тыхын һүүлээр нилээд боложо бергөд миха эуужа ерэбэ. Дальбираануудтаа хубаажа "гэбэ. Тэрэ хөбүүн гэдэһээ елдэжэ байна. Бөргөд харшалбагүн тмэ хүбүүииие, харин хоёрти ерэлгэндээ баһа михатай ерэнэ. Хвбүүн тулижа байна. Шобуунай эдихэ юумэ эдеэд байхадаа юу байхаб, елэ залгаад лэ байһаар хөсэ шадал, миха маряан дууһаба. Бай байһаар дальбараанууд мантагар болобо. Дали һүүлээ һэргэа-жэ, уурхайһаа гаража, хэзээшгүй ниидэжэ ошохо хэбэртэй болоод байна. Хөбүүн: "Зай хайшан гэхэб, — гээд бодаодоо, — эдэ ниидэжэ ошохонь, гансааран өлэжэ торжо өхөхө аргагүй", — гээд, аалиханаар буужа эхилэбэ. Тиигээд бууба газарта. — Наһан соогоо мартакгүйб, — ^гэЖэ шангаар хэлэбэ. Тэрэ бөргөдэнь ниидэжэ огторгойдо дэгдэбэ. Хөбүүн нютаг тээшээ ябаба. Эжыдээ ерэхэдэнь, эхэнь ехэ \бшэи байба. Өөрынь бэе муу, ехэ тулнба. Эжынь дээрэ болобо, бөрөөшье дээрэ болобо. Бэенъ хуушан төхэлдөө орбо. Тыгээд нөөхи ноёдуудтаа ошохо дураниинь хөрэбэ. Энэ ябадал нилээн вни болоһон хойно байна. Эхэдээ хэлэнэ: i — Бииш хаантай уулзахамни, намайе эсэгымни хэтадэ һайн байхаш, хаан болохош гээ һамнай, тэрэнь одоошье хүсэлдэхэнъ хадаа.

Сагшье ошобо, өзэгдэхэ юумэншье өээгдэбэ.

— Нэгэл юумэ һалаа гэжэ бодоноб, — гэжэ хэлээд, хааддаа.

| Ошоно.

Тыгээд хэлэнэ:

— Зай, нүхэр, баяд, ноёдоо хуу соглуула, хе^рэлдэс. Би өхөөд амдиирбаб, танина бэзэш. Болтодоо сугларжа, сугааа хээгүйдэ бөтхөө болёо. Дахин намайгаа хайшан гэхэеэ хөөрэл-дэгты, — гэхэдэнь хаан айжа, банд, ноёдоо хуу суглуулба.

Суглараад байхадань хөбүүн хэлэнэ-. — Зай, нөхэдүүд, "намайе саанаһаа бурхадууд хаан боло энэ танай гөрэндэ", — гэжэ намайе эльгээһэн байгаа. Тыгээд би бурханай заабариие дүүргээгүйдээ аргамгүй юм, намайе яажаш шадахагүйт, алхадтнай амдиирааб, энэ хабсагайн эрье дээр олоной тогтоомжоор ямар эрдэм, эди шэди харуулһан щ, хөнии болгохо гэжэ нэгэн дуугаар зөбшөөл гаргаа һэнта, тэр-ниитнай харуулааб, һайн дураараа намда дахин хаан шэрээгым өгөгты, өгы бэл ондоогоор хөөрэлдэе. Бөхы сэрэгээрээ ерэхэд-тнай би гансаараа толожо шадахаб, — гэжэ хэлэхэдэнь, тэдэ болтодоо айба.

Тыгээд тэрэ хөбүүниие:

— Хайраа бү орхиит, хаан шэрээдээ һуужа хайрлыт, — гэжэ.

Болтодоо гуйна.

Хаан шзрээгынъ сөлөөлжэ өгэбэ. Хаан боложо һуугаад, бол-зорто тогоо хиидхэбэ. Тэрэ тогоо нөөхи хоёр боргэдөө зоржо, гербэ хэбэ. Тэрэ тогоо хнидхэхэдэнь, досоон һонорхон боложо,

һАнаһан юумэ паналаар батэдэг болоно.

Эжынь һайжаража, өбшэн зобЛонһоо һалажа, мордохо Ы һандаа толожо мордоо.

Тара хобүун хаан шэрээдээ төбхинэжэ ан бон жаргаба.

Зай- тыгээд УРДа сагай хоёр тээшээ тархитай бөргэд знак анханда энээнһэз уламжалжа ябадаг байна.

86. ҮГЫТЭЙ МОНГОЛ.

Нэгэ угытэй монгол һамгантайгаа ганса нэгэ муу ямаатай байгаа. Эдэ хоёр нэгэ.

Баянай хони харадаг байгаа. Хонидынь бэлшэхэдээ нэгэ ехэ үдхэн бургааһан соогуур ябадаг байгаа. Энэ бургааһандаа.

Нооһоо ехээр аһаажа үлээдэг һэн. Үгытэй монгол нэгэтэ иигэжэ хэлэбэ:

— Энэ бургааһанда үлэһэн нооһо суглуулжа, һэеы хэжэ.

Худалдаад, унагалха байтаһа худалдажа абахаб.

— Үү, Бн тэрэ байтаһаа унаад турхэмуушэлээд ерэхэб,—

Гэжэ һамганиин хэлэбэ.

ҮБгэниинь тиигэжэ хэлэхэдэнь:

— Ши тиигэжэ ябаһаар байтаһаяа унага хаюулхашни! —

Гэжэ хэлээд, һамгаяа сохижо оробо.

87. БОДОЖО ҮЗЭ.

Балдан тон һайн сагаан костюм умдөөд, нухэрэйдөө айлшалан ошобо ха. Харгы* дань ехэ бороон орожо, Балданай сагаан костюмай һуүлшын утаһанай норотор норгожорхибо. Нухэрэйдөө хурэжэ хубсаһаа һэлгуүлээд, ондоо хара костюм үмдөөд, гэртээ бусаба ха.

Гэрэйнгээ богоһо алхахын тэндэ нохойнь харайн ерэжэ, аржаганан хусан байба ха.

— Эй, золиг! Намайе хусана гуш? — гэжэ Балдан уурлан, модо абажа сохихоёо тухеэрбэ. Теэд энэ хэрэгтэ Балданай аха оролсон, Балданиие байлгажа хэлэбэ ха:

— Сохихоёо бү яара, бодожо узэ. Хэрбэеэ шинии ошоходо сагаан нохой байгаад, ерэхэдэшни хара болоод байгаа Һаань, ши таниха һэн гуш? — бодожо узэ.

88. ТЭМЭЭН ТАИХА ХОЕР.

Таряашан томо шабар танха соо таряа хээд ажалдаа гараба ха. Тэмээн һамбаа-шалжа, танха руу тархияа шэхээд, таряаень эдеэд, тархияа һөөргэнь абажа шадахаяа болишобо. Эзэниннь ерээд мэгдэбэ:

— Я ах а, юу хэхэ гээшэб?

— Ши һүхэ абаад, тэмээнэйнгээ тархи таһа сабшыш. Тии-хэдээ тон түргэн тархииень танха сооһоо абахаш, — гэжэ хүр-шэнь заажа угэбэ. Таряашан хүршынгөө заабарн дүүргэбэ. Теэд тэмээшьегүй үлэшэбэ ха. Хэрэг ажал тухай һайн бодон-гүй шиидхэдэг зонууд энэ таряашаниие һануулна.

89. БООСООГОО АБАА.

Аргагуй ехэ хулгайшан байгаа. Тиигээд лэ хаан хэлээ губдаа. "Минии һамганай бэһэлиг хулуужа шадаа һаашни, хахад зөөриеэ үгахэб, үгы хадашни хаанай хууляар хэһээхэб".

һУни болгоод, тэрэ хулгайшан хониной хорёо соо орожо хони хулуугаад, арһайнь убшэжэ абаад, хоёр бөөриинь абаа, хошхоногынь, һэлһынь абаа, хототой шуһайн шудхажа абаа, гузээень абаа, тархнинь заалаад абаа, хоёр гуяыень абаад хаанайда ерэбэ.

Хаанай хоёр нохой хусаад, барьхаар гуйжэ ерэбэд. Хулгайшан хониноо хоёр гуя нэгэ нэгээр хаяжа угэбэ. Тэрээнээ ыэрээд, хаанай хоёр нохой саашаа ябаба.

' Хулгайшанай саашаа ябахадань, хаанай хоёр баатарнууд яажажа һууба. һэмээхэн хажуудань ошоод, гэзэгэ гэзэгэһээнь холбошоод, гэртэнь оробо. Хаан һамгантайгаа унтажа хэб-тэнэ. Орониинь хажууда арһаяа дэбдеэд, арһан дээрэнь хоёр бөөри, хошхоног хаяад, унтажа хэбтэһэн хаанай барлаг хоёр басагадай дундань хототой шупаяа хээ. Лама унтажа хэбтээ, тархидань гузээгээ углаа. Гал дээр хониной тархи заалаад та-бяа. Унтажа хэбтэпэн хаанай һамганай ама руу һэлһэ шуд-хаа.

Хаанай һамгаи бөөлжэхэдөө бэһэлигээ унагаагаа. Тэрэ хулгайшан баһэлигыень абаад гүйшөө. Хаан һэреэд гуйжэ бодон гэхэдээ арһан дээрээ халтиржа унашаба, хоёр бөөри бажуугаад "булдэгэмни унашоо" — гэжэ хашхарба, хошхоног баряад "му-нөөхимяи унашоо", — гэжэ хашхарба. Хаанай хашхархада барлаг басагад һэреэд, хототой шуһа баряад: "Ши турөөш, ши түрөөш", гэлсэжэ байба.-

Лама һэреэд: "Түрөөд, наартаяа минии тархида углаат",—

Гэжэ хашхарба. *Г'алаа хёраад: "Фф/ галайМнай тархи заа-

Раа!" — гэлсэнэд.

Хаанай хоёр барлаг: "Ши бү тата, ши бү та. та", — гэлсэжэ.

Байгаа. Хулгайшан иигэжэ боосоогоо абаа.

90. ЭХЭЙН ГАНСА ХҮБҮҮН.

Урайниин нэгэ аймаштай үгээтэй эзы бай-һыма гэлдхыма. Тэрэ эзы гаа үгээтзйн үгээтээд, ехэ бэрхэ, шадмар шуумар банһымуу, яаһым. Теэд тэрэ эзы нэгэ хүбүүтэй байгаа гэлдэгшаа пэн. Тэрэ хүбүүниин ехэ болоо, мандагар болоо.

Мандагар болхолоорон теэд хүбүүеын ааримда абаадха болнаахлам. Тэрэ эзыншни һанаанда оробо: "Яаха хээхэблэйб. Энэ газар дээрэ гансахан хүбүүтэй хүн аад ла, хүбүүеэ ааримда эльгээшхөөд, дайнда ябуулшхоод, үгхэ хатхынши мэдхгой, яажа хээжэ пуухаблэйб, — гэжэ уруу дуруу боложо, абяа үгээ аагһа үмхэжэ һууна. Хүбүүниин ябдал тэрэ эзыи һүйниин зүу-дэн, үдэрэйн һанаан болошобол даа.

Теэд тэрэ эзышни нэгтэ унтаба. Унтахадаа тэрэшни иимэ гоё һайхан зүүдэ хараба: "Хүбүүниин дайн соогуур һайн пайхан ябаад гараба гэжэ. Юун дээрэһээн һайн пайхан гараба гэхэдэ, эхэнь таһарша ударшагой годоһо оёжо үгеө, үлдэшэ даарашагой эдеэ заажа үгөө, һомон юумэдэ торошогой һургаар заажа үгөө гэжэ" тэрэ зүүдэндэн оробо.

Тэрэ эзымнай сошоод, унталгапаан харайжа бодоод: "Юун хүүн бэлэй энэмнай, ямар бэлэй шүүбэрнай" — гэжэ: байжа ха-райба, гүйбэ. Үдэрөөрөө таһалаагой шүүнэ, һүйндөө унтаагой шүүнэ. шүүжэ шүүжэ хүбүүнээ ябха дээрэ тэрэшни гурбан ел-дэ үрхи дээрэ хатаалгаһан гунан үхэри арһаар годоһо оёжо угэбэ. теэд ябаха дээрэнь хүбүүндээ хэлэнэ:

— Хүбүүмни, иигээд ябахашни хиим, ханшарһаам таһар-һан үрэм байнаш, хабһанһаам таһарһан бүүбэйм байнаш. Дээ-шээ үндэйжэ харха ахагой байнаш таа, доошоо тоигойжо ха-раха дүүгой байнаш таа. Эхэшни гансаараа өөрэеэ халуув дайдада үлэбэ. Шимииш гансаараа холойн хүйтэн дайдада.

Ябахашни, — гэбэ. — Гурбан елдэ үрхидөө хатааһан гунан үхэриЩ арһаар шамдаа годоһо оёбоб. Тэрэшни гурбан елдэ хахархойб-за. Шүүдэртэш норхойбааш, хүйтэндэшни даархайбааш, — гэбэ. — Үтэлһэв эзыеэ хэлэһэн хүүр һайса шагнажа абыштаа. Мяхни, шуһани бүльгэйн эдижэ ябаарай, хэлеэмэйн дүрэнгз-риин эдижэ ябаарай, унин доро унтажа ябаарай, — гэбэ.

Тиигээд эхэ хүбүүн хоёр тэбэрэлдээд таалалдаад, хоёр тээ-шээ болобо даа. Эхэн гэртээ таһаржа, хүбүүниин дайнда ошобо.

Ааримда тез дайн дажар соо аймаштайм байгаам даа. Тиихэдэ тэрэ хүбүүн ходо эхэеэ хэлээшээр* ябаа: Мяха шупанй булыэйн эдеэд, хэлеэмэйн дүрэнгэриин эдеэд, унии доро унтаад ябаа. Тиижэ ябаһаар нэгэ худы болоод баагой ябхадаа, эхэйн хэлэһэн ойнһоон гарһымуу, яаһым. унин дороош унтхаиа болёод эдьхиимэеэшии илягхаяа болёо, тиихэлээрээ тэрэшни бууе һомодо оногдохоор һэдээдьтибэгойдаа.

Теэд нэгтэ дуур-дуур гэн хэбтэхэдэн хүхэйн дуун дуулда-Нан адли болобо. Нюдөө неэгээд хархадан нээрээши тэндэ хү-хэй донгодожо һуухануу. Юун гэжэ тэрэ хүхэй донгодооб гэжэ хүбүүн зүүдэлһэн байгаа: "Ши, хүбүүн, эхэеэ хэлэһэн хүүр мартажа, муу харгыда орожо ябанаш, унин доро унтахаяа бо-лёош, захиһан эдеэеынши эдихэеэ болёош", — гээд.

Тиихэлээрэн теэ хубүүни ойндон хахара ороодтёомтеэ эхэйн хэлэһэн хүүр. Тэрээнһээн хойшо хүбүүн эхэеэ хэлэһэн хүүрһээ бэрэ гарнагой. Хүүд гайхалдха, тагналдха, энэмнай ямар һо-ниим: эдьхымайн мууе эдьхэ, годоһониинш норхой, элхой, унин доро унтаха гэжэ.

Теэд хүдэн ел соо ябаа тэрэ хүбүүн дайнда. Тэрээнһээн түрүүн хүбүүд гэртээ тэхэржэ ерээ. Хүбүүши тэхэржэ ерэхэ-лээр өөһэниимнай эхэн харайжа ерэбэ:

— Хүбүүд, хүхэ шоноДной тэхэржэ ерэбэт. Минин хүбүүн яахадаа ерээгойб? — гэнэ.

— Хүбүүншни үхэжэ арляа. Зөөлэн газартан зүлгэ ногоон ургаа, хатуу газартан хагда ногоон ургаа, — гэбэд.

— ҮГээ, минии хүбүүн үхөөгэйл даа. Минии хүүрээр ябаа хадаа үхэл тахалда абтаха ёһон үгэймааһан. Зүн юугээрээ мэдээд, унтаһайн һэрүүлхэ, мартапайн һануулха гэжэ дэншэг эльгээгээ һэм, — гэбэ.

Тэрэ дэншэгын теэ мүнөөхи зүүдэндэ ороһон хүхэймнай байгаалам, хүбүүидэн ошожо хэлэһэн. Нээрээши тэрэ хубүу-нинн үхөөгой байгаа, амьтан тэрэ эзые шоглоом даа. Хүбүү-ниин тэхэржэ ерхэДэ'э: гурбан елдэ үрхи дээрэ барижа хатаа-жа гунаи үхэри арһаар оёһон годоһониин тэрэ зангаараа, өөрэйнши шарай дүрһэн зангаараа.

— Үү, Баарһан хүбүүмни, шарай дүрһэншни һайн, ошоһон хубсаһаншии яагаашгой, баагой ябжа ерһэн хэбэртэй байнаш, — гэбэ эхэнь.

— ШиннИеэ^хүүрээр ябажа нимэ һайн һайхан тэхэрьжэ I бэлби даа, — гэбэ хүбүүниин.

R~. xvovVH эхэ хоёр тэбэрилдэнэ, таалалдана. Тй*щээр Щ ТЭДэиТяргал1а оложо һууһымаалам.

91. ЭСЭГЭЙН ГУРБАН ХҮБҮҮН.

Эсэгэйн гурбан хубуун газар хахалхаяа гараба. Газараа хахалжа байһан газартаа галаар дуташаба. Орой ехэ үбгэнһээ гал ошожо эрэбэ. Эгээ ехэ хубууннинь ошобо.

— Далан худал угэ хэлээд аба, — гээ тэрэ убгэн.

— Эсэгэйн гурба лэмда. Газар хахалхаяа ерээ пэмда. Гурбан шоодов морьтой һэмда, галаар дутабабда. Орой ехэ убгэн-һээ гал эрижэ ерэбэб. Далан худал угэ хэлээд аба гэжэ хэлэбэ, — гэжэ тэрэ хүбүүн хөөрэнэ.

— Шамайе далан худал угэ хэлэ гэжэ хэлээн бэшаалби, юундэ нээрээ хэлэбэш, — гэжэ нюрганһаань нэгэ дүрөө һура зүһэжэ абаад, галааш үгөөгүй табиба.

Дунда хубууннинь ошобо. Баһа тэрэнээ зангаар хэлээд, бапа пура зүһүүлээ.

Бага хубуун ошобо. Бапа далай худал угэ хэлээд аба гэжэ хэлуулбэ.

— Монгол арадта гаа адуу мал ехэ элбэг байна гэжэ зуу-дэлбэб. Минии зуудэн худал бэшэ даа гэжэ һанаад, морёо змээллэжэ унаад, үглөөниинь яббаб. Ябажал байнаб, ябажал байнаб, харанхы болобо. Буугаад, хонохо гу даа гэжэ хонобоб. Нэгэ хара тугэсэг байна, тэрэ хара тугэсэгтэ морёо удьтабаб. Нэгэ ехэ хурин сомодьтёһон хуушан модон байна. Тэрээндэ галаа тулнбэб. Галаа тулеэд байхадамни гэрэл болоод, харан гэхэдэмни морёо хара һойри хүзүүнһээн уятьтиһан банбаб. Гали дүрхэлээрэ унтажа хэбтэһэн һойр һэреэд ниидшэбэ. Ниид-хэдээ морями абаад ниидэбэ. Арай гэжэ хусэжэ, морёо барижа, пойроо а лажа, шанажа шаража эдибэб. Тиижэ байсарин мү-неөхи гални харайлдажа бодобо. Үхэһэн хууни хуур дээрэ гал түлиһэмни, галда шатаад, шүрэһэниинь таталдаад, тэрэ хуннннь бодобо*

Тэрэнээ. унагаагаад, гал дээрээ пойроо шарабаб. hoftpoo мяха эдеэд унтабаб. Унтажа байхадамни юумэ "тас-няс" гэл- | дэжэ байба — хотигоы гэртэеэ һүгэлсэжэ байба, намда мяха, пойроо мяха эдюулээгээш гэжэ. Хотигоороо пойроо мяха отолжо эдеэд, гэртэнь үгэнгой орхиһок байгааб. Тиигээд гэрынь хотиготоёо һүгэлсэжэ байба. Зэмэтэйень хоёр, зэмэгүйень нэгэ альгадаад, баһа унтабаб. Унтажа байтарам юумэ "түс-няс" гэлдэбэ. Хоёр гуталам һүгэлсэжэ байба… Нэмжэгэтэй гараа аршахадаа нэгэ гуталдаа аршаад, нүгеө гуталынь "намда эдюулээгээш" гэжэ тэрэ гуталтаяа һүгэлсэжэ байба. Зэмэтэйень хоёр альгадаад, зэмэгээень нэгэ альгадаад унтабаб.

Тиигээд үглөө мордоод, Монголдоо ябаад лэ хүрэбэб. Адуу мал Монголдо Хүрөөд лэ аббаб, аббаб, айдахтай олон мал аббаб. Абажа, абажа, ошоходоо далай дээгүүр ошопон байгааб, ерэхэдээ далайм һэришэһзн байба. Абаһан адуу малаа алабаб, алабаб, өөхэ тоһойнь далай дээгүүрээ шүдэбэб, арһайнь. Адуу малаа арай гэжэ алажа дуудаад, өөхэниинь далай дээгүүрээ хөөрэжэ байба. Тэрээн дээгүүрээ дамжажа, далайн саада тээ гарабаб. Ехэ мүнгэ юумэ гаргашхаһандаа һанаашархажа унтабаб.

Унта ад, зүүдэлбэб-. тэнгэрьтэ илааһан айдахтай ехэ үнтэй байна гэжэ. һэреэд, үглөөниинь минии зүүдэн буруу байхгээ гэжэ, илааһаа барижа хушуунһаань холбобоб, үһэнһээнь үлхэ-бэб, үлхэбэб. Тиигээд харан гэпээм, тэнгэриин дангинын бууха алтан дамжуур байба. Тэрэ дамжуураар дамжажа, тэнгэрьтэ гарабаб, илаапаяа худалдабаб, худалдабаб, адуу мал аббаб, аббаб. Энэ хэрьтэ буухымуудаа' гэжэ алтан дамжуури эрмэг дээрэ ерэбэб. Алтан дамжуураа хурайдтипан байба.

Адуу малаа алабаб, алабаб, арһынь зүһэбэб, аүһэбэб, мя-хынь абаад, арһынь зүһэбэб, залгабаб, доошонь табюулбаб, табюулбаб. Модони оройн хэмэ газарта аргамжань дуташоо. Баруун тээһээн ерэһэн һальтинда зүүн хада наньшажа, зүүн тээһээ ерэһэн һальтинда баруун хада. наньшажа байбаб. Орой-гоо хүндээ модни хүндээ руу ошожо унашбаб. Нэгэ заахан хотигтой байгааб, зосоо талаһаань; тэрэ хотигоороо малтабаб, газаа талаһаань шоно малтана, эдихым байна гэжэ һанаам-биидтаа. Шоно намһаан ангаад, би шоноһоон айгаад, гүйбэбдэ хоёр тээшээ. Харан гэһээм минии баабай шинии иибиитэй унтажа баЙбД. — .'i&A''л.-Г. '

— Худалаар бү хэедй — гэжэ ехэ убгэн һүтиршэбэ. Нюрганһаань нэгэ һура зүһэжэ абаад, галынь абаад, тэрэ хүбүүн гүйжэ ябашаба…., \"w-,-.

92. ОРОД ЛАМА УХААНСАР ҺҮБЭЛГЭН ХҮБҮҮН ХОЁР.

Нэгэ ород лама байһан юм. Тэрэ нютаг-тань байһан буряадуудые хэрээһэ зүүл-гэжэ, бултыень ород болгохом гэжэ шиидэбэ ха. Яһалашье олон буряадуудта хэрээһэ* зүүлгэжэ шадаһан байба ха. Зарим нэ-гэшүүл хэрээһэ зүүхэдээ мүнгэндэнь дурлажа зүүдэг байгаа, юундэб гэхэдэ, ондоо яһанай хүнүүдтэ хэрээһэ зүүлгэхэдээ, ород ламанар мүнгэ түлэдэг, хирпиисэ сай ба толгой эреэзгээ үгэдэг байһан юм ха.

Уданшьегуй ород лама нэгэ залуухан хубууе үгэдөө оруулаад, үгэхэ мунгэеэ, хирпиисэ сай ба толгой эреэзгэеэ урид угээд, удэр хоног гаргаад тэрэ хубуугээ табиба һэн ха.

Болзорто удэрэйнгээ ерэхэдэ, мүнөөхи хүбүүмнай хашан сагаан гуугээр хурэжэ ерэбэ. Ород ламын хашаадань тулаСа ерээд, моринһоо буунгүйгөөр байжал байна.

Хэрээһэ зүүлгэхэ хүбүүнэйнгээ гэртэ орохые хулеэжэ яда-һан ород лама угтажа гараба.

— ҮГы, залуу хубуун, оронгуй, юу. хэжэ һуугаа Бээшэбши, — гэжэ мэндээшье хэлсэнгүйгөөр асууба.

— Угы, батюшка, минии адуу мни сула гүүн болошонхой аад, азарга үгыдөөд байналби (бүхы зөөринь гэхэдэ ори ганса сагаагша гүүн байһан юм). Энэ сагаагша гүүемни азарга болгожо үгөө haa яахабта? — гэбэ.

Тадхай шамай, господи, би хайшан гэжэ гүүешни азарга болгохо хүнбиб? — гэжэ ород лама ганиржа оробо.

Мүнөөхи хүбүүмнай гүүн, дээрээ лаб байса һууряа заһаад: ~~а а' а' ^е азаРга болгохо шадалгүй аад лэ, хайшан гээд оуряадые ород болгохо, гэжэ байһан хүмши?! — гэжэ хэлээд, хашан сагаан гүүгээ сами уруунь шабхуурдаад ондого ендого оодоргоод арилшаһан гэхэ.

93. ГУРБАН УГЭ.

Нэгэ хаан бии имһан ха урдан. Тэрэ хаанай хамак юума мэдэжэ байдаг нэгэ1 тушэмэл, ехэ лама бии имһан ха, тиигээд тэрэ зониин хэлсэдэк болбо ха: "Энэ ламынгаа үгы һаа манай хаан байжи шашх угы им ха — гэжэ. — Энэ ламаи ашаар байдак им болбо ха".

Тиигээд хаан һанаба: "Би, албатамни намайи элдэп янзаар хэлсэдэк, байза, би энэ ламын алхым байна, тиигээт өөрөө байжи шатхап", — гэжэ һанаба ха. Тиигээд тэрэ ламаяа дуу-дуулба:

— Менее гурба хоноот мениидэ ерэ, би тиихэдэшни гурбан угэ һурһууп, — гэжэ захюулба.

Тиигээд тэрэ лама ехэ айшоодло, бодолго боджи байна ха: "Байза, хайшан гэхэ юм гээшип!" — гэжэ ехэ бодолго боджи байна ха.

Тигээт үглөө ошхо гэжи байтарни, гэнтэ нэгэ холо зайжи; ябдак дүүн хүрижэ ерэбэ ха, тиигээд ахан хэлбэ ха:

— Намайи хаан дуудуулаа. Тиигээд: "Гурбан угэ асууха* дамни тэрнэй харюу таажа шадаа үгы һаашни, алхап" гэжэ; захюулаа, — гэбэ ха.

Тиихэдэн дуун хэлбэ ха:

— Би ошоһуумби; хун мани юун хэлсэкшип, адли юмэ гэжэ! Би шэнии хубсаһа үмдөөт ошһуумби. Юун өөтэй юума һурхаһом даа, — гэбэ ха.

Тиихэдэн ахан нэгэ бага шэнээн һайжарба ха. Тиигээд үглэө-ниин дүүн ахынгаа хупсаһа үмдөөд, хаанайда ошобо ха. Тии-гээд баруун тээн ошоот һууна ха. Тиихэдэн хаан асууба ха*

— Зай, дээшээ тэнгэридэ хүртэр худуй модом? — гэжэ Ьурба ха.

— Хоир зуун модон, — гэбэ ха.

Тиихэдэн хаан һураба ха:

— Яахадаа? Тиихэдэн хэлбэ ха:

— Тиигээ һаа хэмжээт үзээт таа, — гэбэ ха. Тиихэдэн хаан хоёртьхи үгэеэ һурба ха:

— Би юутэ биип? — гэбэ ха.

— Дүшэ доһэн мунгэнэйт, — гэбэ ха.

— 7 Би яахадаа дүшин юһэн мүнгүто бип? — гэбэ ха. Тиихэдэн хэлбэ ха:

— Танай тухай хэмэл бурхан табин мүнгөтө байкшил даа. Таа хаан хун хадаа, бурханһаа нэгэ мунгэ дооши сэнтэй байха.

Гүпта, — гэбэ ха. *

Хаан тиигээд гурбатьхи угэеэ пурба ха:

— Би юү һанжи һууна биип, — гэбэ ха.

— Та нөөхил ламам гэжэ һанажи һугаагүта даа. Бишил-

Ди) — гээт, гуйжи гаршиба ха.

Тиигжи дуун ахынгаа ами абраһан юүмэн ха. (Тиигээд лэ дуурсэн).

94. ДОЛООН ГАХАЙТАЙ XYBYYH.

Урдан нэгэ айлайхи би юм пан ха. Тии-гээт долоон гахайтай юм һан ха. Тиигээт.

Хубууниин адуулдак юм пан ха.

Нэгэ адуулжи яптарана, хаанай басган ерба ха. Тиигээт:

— Нэгэ гахай угыш, — гэнэ ха.

Тиихэдэн:

— Гурбан һайханээгаа нэшин хэлжи үгөө һаашни үхүп,—

Гэнэ ха.

Тиихэдэн хаанай басган гурбан һайханээгаа нэгын хэлжи үгөөт, нэгэ гахайин абба ха. Зургаан гахайтай болоот, үглөө-ниин бапа адуулжи ошиба ха. Тиихэдэн хаанай>басган ербэ ха.

— Бапа нэгэ гахайяа угыш, — гэнэ ха.

Б aha:

— Гурба һайханээгаа- нэшин хэлэжи үгөө һаашни үхүп,—

Гэнэ ха.

Тиигээт гурба һайханээгаа нэгын хэлжи үгөөт, баһа нэгэ гахайин абба ха. Тиигээт нүгөөдүриин баһа гахайгаа адуулба.

Ха. Тиихэдэн хаани басган ерээт:

— Нэгэ гахайяа үгыш, — гэнэ ха.

Баһа:

— һАйханээгаа нэшин хэлэжи үгөө һаашни үхүп, — гэнэ ха.

Тиигээт дүрбэн гахайтай болбо ха. Тиигээт эхэ эсэгэн:

— Гахайшни яашоо гээшип? — гэнэ ха.

Тиихэдэн:

— Ехэ мөнгөөр худалдааби. Нэгэ хүдүй хоноот мөнгүмнай.

Ерэхзр— гэнэ ха.

Тиигээт гэртэхүүшин нэгэ гахайгаа алжи идебэ ха.

Тиигээт тэрэ хүбүүн гурбан гахайтай болоот, ехэ уйдажи байна ха. Тиигэжи байтарна хаанээда түрү болбо ха. Тиихэдэн тэрэ түрүдэ ошиба ха. Тиихэдэн хаан шил гэрэй оройпоо ха-

Раат:

— Мэнии басаганай гурба һайхани тааһан хүндэ басгаа.

үХүп, — гэнэ ха.

Тиигээт тэрэ хүбүүн нэгэ пайханиин хэлбэ ха:

— Шүрү,— гэжэ хэлбэ ха.

Тиихэдэн хаан тэрэ хубуундэ нэгэ тэргэ мунгу угба ха. Тиигээт тэрэ хубуун гэртээ тэрэ мунгуёо "гахайгаа худалдапая мөнгүмнн" гэжи асарба ха. Тннгээт баһа үглөөдуриин ошоот: — Хуба, — гэжи таагаат, баһа нэгэ тэргэ мунгу абба ха. Тиигээт гэртээ асарба ха. Бапа үглөөниин ошоот: ~ Субут, — гэжи таагаат, баһа нэгэ тэргэ мунгу абба х&4 Тиигээт хаанэй басага апха болбо ха. Тиихэдэ хаан хэлбэ ха:

— Табан зуун ннзага адуулхаш, — гэнэ ха.

Нэгэ ондоо ноин хунэй хубуун хаанай басга апха гэжи байпа'н юм һан ха. Тэрээндээ:

— Табан зуун хони адуулхаш, — гэнэ ха. Тиигээт:

— Хэнтнай хүсэт адуулаат ерна, тииһэн хун мэнии басага апха, — гэнэ ха.

Тиигээт тэрэ хоир адуулжи ошиба ха.

Тннгээт тэрэ хубуун шипшуур хээг гүрөөһэнэйнгөө хубуу шипшуурдээт, холо ошходон асаржа байна ха. Тиигээт тэрэ баянай хубуунэй нэгэ хонини хулуужи асаржи иддирхёод байна ха.

Тиихэдэн хаанэй хатан зарсадаа боожоо барюулаат, гурба мори оруулаат гуйлгэжэ ерээт, нэгэ инзагшин эрбэ ха. Тиихэдэн:

— Зарсатаяа унтаа һаашни үхүп, — гэнэ ха.

Тиихэдэн хаанай хатан зарсатаяа унтаба ха. Тиигээт тэрэ хубуун инзагаяа угөөт, тээ саашаа оччи яптараиа инзагаяа шипшуурдээт, һөөргөө асарба ха.

Тиигэжи байтарана хаан нэгэ харакши гуу унаат ербэ ха, Тиигээт нэгэ иизага эрбэ ха. Тиихэдэн тэрэ хубуун:

— Харакши гүундээ сопхороо һаашни ухуп, — гэнэ ха. Тиихэдэн хаан харакши гуундээ сопхорба ха. Тиихэдэн.

Тэрэ хубуун нэгэ инзагаяа угөөт, тээ саашаа отчи яптарана бала шипшуурдээт, һөөргэн асарба ха.

Тннгээт хаанайда ошиба ха. Тиихэдэн инэагашин хусээт байба ха. Тиигээт ноинэй хубуунэй хониһиин дутуу байба ха.

Тиигээт хаан хэлбэ ха:

— Нэгэ тулум улигер хэлээ һаашни ухуп, — гэнэ ха. Тиихэдэн тэрэ хүбүүн:

— Хаан харакши гуундээ… — гэхэдэн, хаан:

— Тулумш дүүрээ! — гэбэ ха. Тиихэдэн:

— Басагаа аса, — гэбэ ха. Тиихэдэн хаан:

— Менее пуни мэнии басаган, ши, ноинэй хубуун, таа гурбан энэ амбаар дотор ороот унтактуу. Тиихэдэтнай баинай хубуун таа хоёрой хэн тээшитяай хараат хэптэнэп, тииһэн хунт-най абуужи, — гэнэ ха.

Тиихэдэн тэдэ гурбан харанхуй амбаар соо ороот, гурбуу-

Лаа зэргэлээт унтаба ха. Тиихэдэн тэрэ хүбүүн:

— ҮДүр саахар юумэ ехэ идеһэн аад ла, шншиһэм хурнэ,-

Гээт, бодоот шишээши болбо ха. Тиихэдэн" тэрэ хубуун хэлбэ ха:

— Шишэһэнээ хурхэдэ хаанэй амбаар соо шишхэдээ яаха-

һАм ба! — гэжи хэлбэ ха.

Тиихэдэн баянай хубуун нээрээ бодоот, шишчжирхиба ха.

Тиихэдэн тэрэ угээтэй хунэй хубуун:

— Хаанай амбаар соо юундэ шишээ гээшибиип! — гээт ошоот, шишиһээ этьхэ юум байна гээт хүлт-халт гуулжи байжи апша япһан жимэс саахар идиба ха.

Тиигээт тэрэ баинэй хубуун нээрээ шишһэн аадла бодоот, тэрэ шишиһээ иддирхиба ха.

Тиигээт хаанай басган баинай хубуун тээши харажи хэп-тэһэн аад ла, унэрэй гутахада угээтэй хуунэй хубуун тээши хараба ха. Тиихэдэн тэрэ хүбүүн гариин апши, хүзүүн дээгүү-рээ хэжирхеод хэптэнэ ха. Тиихэдэн үглөөгүүр хаантан ерээт үзэбэ ха. Тиихэдэн басаганиин угээтэй хүүнэй хүбүүн тээши харжи хэптэбэ ха. Тиигээт тэрэ гурбан бодоот, угээтэй хунэй хубуун хаанда:

— Басгаа аса! — гэбэ ха. Хаан хэлбэ ха:

— Нэгэ тулум улигэр хэлээ һаашни ухуп.

Тиихэдэн:.

— Хатан зарсатаяа… — гэбэ ха.

Тиихэдэн:

— Тулумш дуурээ! — гэбэ ха.

Тиигээт хаан басгаяа угбо ха. Тиигээт тэрэ хубуун хаанай басга абжи, ехэ баян болжи жаргажи һууһан юуман ха.

95. ДОЛООН ЯМААТАЙ ҮБҮГҮН.

Урдан нэгэ айлайхи бии юм пан ха. Тии-гээт долоон ямаатай юм пан ха. Тиигээт үбгүниин ямаагаа адуулдактүй, һамганиинь ходо адуулдак юума һан ха. Тиигээт нэгэ үбүгүнөө:

— Ямаагаа адуула, — гээт, табан түүхэй липоошхо хайра-жи үгөөт, ямаандаа ильгээбэ ха. — Талмайн соорхой байха, тэрээнэй дунда тапхар шулуун байха, тэрэ тапхар шулуун дээрэ бү һуугаарэй, — гээт ильгээбэ ха.

Тиихэдэн тэрэ үбгүниин ошоот:

— Яагаа зохитхон шулуум даа, — гэбэ тапхар шулуугаа. Тапхар шулуун дээрэ пуугаат, табан түүхэй липоошхоо.

Идиба ха. Тиигээт унтажи һууна ха. Тиигэжэ байтараа, тапхар шулуу хаха унгаат, таар хара үмдөө хаха унгаат, табан нүүд гуталаа таһа унгаат, талма соорхой бала болтор унгаат, долоон хара ямаагаа үгы болшйтор унгаат, саашаа гүйгөөт, хаанайда ошиба ха. Тиигээт, хаанда хэлбэ ха:

— Тапхар шулуу хаха унгаап, таар хара үмдөө хаха унгаап, табан пүүд гуталаа таһа унгаап, талмай соорхойн бала болтор унгаап, — гэнэ ха.

Тиихэдэн хаан:

Яагаа унгаран хумши, — гээт, орнойнгоо ширөөн хүл-һөө уддирхиба ха.

Тиихэдэн табан түүхэй липоошхон хусэлдэжи ерээт, хаанай орной ширээгэй хүл хуху унгаат, гэртээ гүйжи ербэ ха.

Тиигээт һамгандаа хөөрна ха. "Тиигэн, тиигэн", — гэжи. байжи хөөрна ха, япһан ябдалаа хөөрна ха. Тиихэдэн һамга-ниин хараагаат, ямаагаа ошожи асарна ха.